ԿՈՄԻՏԱՍ

Մահվան արժանի է այն ժողովուրդը, որ զուրկ է գեղարվեստե, որովհետև ժողովուրդ մը, որ գեղարվեստ չունի, կնշանակե թե զգալու կարողությունը չունի: Եվ ի՞նչ է ժողովուրդ մը, որ չի զգար… Ու գեղարվեստը արդեն ազգի մը արևն ու կենսունակության ջիղը չէ՞ միթե:

ՈՉ ՓՈՂ ԿԱ, ՈՉ ՀԱՎԱՏ

Երբ մեծ լեզվաբան Հրաչյա Աճառյանին վտարեցին համալսարանից իբրև երդվյալ հակամարքսիստ, նա ապրում էր ծայրահեղ թշվառության մեջ: Այդ օրերի հետ կապված մի այսպիսի պատմություն կա: Կուլտուրայի պատմության ինստիտուտի տնօրեն Հակոբ Զորյանը նրան նամակ է գրում. «Սիրելի պրոֆ. Աճառյան, խնդրում եմ 10 ռուբլի ուղարկեք, որ ձեզ համար մեր փակ խանութից երկու ֆունտ յուղ և երկու ֆունտ շաքար ուղարկենք»:
Աճառյանը նրան պատասխանում է. «Հակոբ, սիրելիս, որովհետև չեմ հավատում, որ այս պայմաններում 10 ռուբլու դիմաց այդքան շատ բարիք կարող եմ ստանալ, ուստի չեմ ուղարկում: Ի դեպ, այդ 10 ռուբլին էլ չունեմ»:

ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ ՇԻՐԱԶ

Շատ ու շատ մեծեր են ասել ու ողբացել, թե լուսնի տակ նոր բան չկա և բանը ոչ թե միտքն է, այլ միտքը կերտելն է, կերտվածքը, շինվածքը, հյուսվածքը: Ոչ թե թելն է գլխավորը, այլ գորգն է, գորգահյուսվածքը: Ոչ թե կավն է, այլ կավակերտվածքը՝ գավը, կուժը, գավաթը: Այսինքն՝ կավը (միտքը) ամենքինն է, բայց բրուտը՝ բանաստեղծը, ձորերից բերում, իր հանճարով իրենն է դարձնում արդեն իր ձեռքով վերափոխածը՝ որևէ մտքի կորիզը դնելով իր ձիրք կրքի հրեղեն պտղի մեջ, որն արդեն ստանում է իր անձնականի բույրը, նույնիսկ գույնը:

ԿԱՐԾՐ ԱՄՊԸ

Արարատ էր նկարում և կատարին՝ մի ամպ.
— Այ քեզ բան, այսպիսի կարծր ամպ չեմ տեսել, կարծես քար լինի, որ կարելի է տաշել, ձև տալ, անկյունաքար դարձնել: Գրանիտից էլ կարծր է:
Նկարի երկրորդ օրն էր ու ամպ չկար Արարատի կատարին, բայց նա նկարում էր կարծր ամպ, որ տեսել էր առաջին օրը, գույները խտացնում, ամրացնում, կարծրացնում էր և հետն էլ կրկնում.
— Այդպիսի ամպ չէի տեսել, կայծքարի նման կարծր է:
Երրորդ օրը կտավի վրայի ամպը ծանրացավ, նստեց Արարատի կատարին, սեղմեց, իջեցրեց լեռը և երբ արդեն նկարը ավարտելու վրա էր, հանկարծ ջնջեց ամպն ու ասաց.
— Ո՞վ է տեսել կարծր ամպ, և այնքան կարծր, որ Արարատի նման սարը ճզմվի նրա ծանրությունից: Պետք չէ, թող լեռը բարձրանա, սլանա դեպի վեր, թող իմ ժողովրդի նման հպարտ մնա:
Ու կարծր ամպի փոխարեն փետրուրի նման թեթև և ճերմակ մի ամպի թև նկարեց, որ գրկել էր լեռան կատարն ու նրա հետ ասես բարձրանում էր վեր, մխրճվում երկնքի կապույտի մեջ:

ՌԱՖԱՅԵԼ ԱՐԱՄՅԱՆ

ՍՔՈԹ ԲՐԵԴՖԻԼԴ

Մի վախեցիր սիրուց: Մի վախեցիր մահից: Մի վախեցիր ցավից, որ կարող են քեզ պատճառել մարդիկ: Մի վախեցիր միայնությունից: Մի վախեցիր նրանից, ինչ մարդիկ կարող են մտածել քո մասին: Մի վախեցիր կեղծիքից, որոնք նրանք ասում են քեզ: Վախեցիր միայն մի բանից՝ ճակատագրի ողորմածությանը հանձնվելուց:

ՀԱՆՍ ԷՐԻԽ ՆՈՍՍԱԿ

Մեր ներքին աշխարհն անսահման ընդարձակ է, շատ ավելի, քան արդեն ճանաչված և մշտապես ճանաչելի շրջապատող աշխարհը, և դրա հետ մեկտեղ փոքր-ինչ ավելի գրավիչ է սեփական անձի հետ փորձեր կատարելը, քան մնացած բոլորի: Մարդկային հոգուց դուրս շուտով չեն լինի սպիտակ կետեր, չեն լինի նաև արկածներ: Ամեն ինչ ինքնախաբերություն է ու ազարտ, ինչպես ֆուտբոլային խաղի ժամանակ: Եվ, ըստ իս, մեր օրերում անթույլատրելի է անհաջողություն կրել արտաքին ուժերի պատճառով:

ԻՆՉՈՒ ԷՐ ՎԻԿՏՈՐ ՀԱՄԲԱՐՁՈՒՄՅԱՆԸ ՓՐԿԱՐԱՐՆԵՐ ԿԱՆՉԵԼ

1963 թվականին Հայաստանում փրկարարական ծառայություն չկար: Սակայն այդ տարի մի դեպք ստիպեց ակադեմիկոս Վիկտոր Համբարձումյանին արտակարգ կարգով որոնել ու գտնել համարձակ մարդկանց: Իսկ պատահել էր հետևյալը: Աստղադիտարան-ինստիտուտից երեք հոգի բարձրացել էին Արագած լեռն ու չէին վերադարձել: Ինստիտուտի աշխատակից Ի. Կարաչենցևը, պրակտիկանտներ՝ լենինգրադցի Մ. Սվեշնիկովը և սվերդլովսկցի Յուլիա Տոկարևան որոշել էին բաց չթողնել պատեհ առիթն ու մագլցել Արագածի գագաթը: Սակայն մեկ օր անց, երբ նրանք այդպես էլ Բյուրական չհասան, ակադեմիկոսը տագնապ հնչեցրեց:
Հենց այդ ժամանակ էլ նրան խորհուրդ տվեցին դիմել Երևանի պոլիտեխնիկական ինստիտուտ: Այնտեղ գործում էր ալպինիստների խումբ, որտեղ հավաքվել էին բավականին փորձառու և համարձակ երիտասարդներ: Եվ այդ խումբն էլ Համբարձումյանի կանչով մեկնեց Արագած:
Իսկ ի՞նչ էր պատահել մոլորվածներին: Այդ եռյակը բարձրացել էր լեռան գագաթը, իսկ վերելիքից հետո նրանք որոշել էին գիշերել խառնարանին հարող Գեղահովիտում: Բայց լույսը բացվելուն պես լեռը ծածկվել էր ձյունով ու թանձր մառախուղով: Մի քանի ժամ աննպատակ դեգերելուց և ետդարձի ճանապարհն այդպես էլ չգտնելուց հետո նրանք կրկին վրան էին խփել ու սպասել հաջորդ առավոտին: Սակայն լուսաբացը մշուշից բացի որևէ նոր բան չէր բերել: Եվ այդ ժամանակ որոշել էին ուժասպառ Յուլիային թողնել վրանում, նրան տալ սննդի ամբողջ պաշարն ու տաք հագուստները, իսկ Կարաչենցևն ու Սվեշնիկովը ճամփա էին ընկել՝ հուսալով հասնել որևէ բնակավայրի:
Պոլիտեխնիկցի ալպինիստները նախ գտան տղաներին և միայն երրորդ օրը հաջողվեց աղջկան դուրս բերել լեռան, մառախուղի և ձյունաբքի գերությունից: Պատմում են, որ ամենաշատն ուրախացել էր Վիկտոր Համբարձումյանը: Մի քանի օր անց նա հեռագիր ուղարկեց պոլիտեխնիկական ինաստիտուտի ռեկտոր Պ. Մելքոնյանին, ուր ասված էր. «Բյուրականի աստղադիտարանը խորին շնորհակալություն է հայտնում ինստիտուտի ալպինիստական խմբի անդամներին լեռներում կորած ուսանողուհի Յու. Տոկարևայի որոնումների ակտիվ մասնակցության համար»: Այնուհետև ակադեմիկոսը նշում էր, որ ալպինիստներն արժանացել են պատվոգրերի:
Ցավոք, ոչ այդ ու ոչ էլ դրան հաջորդած նմանատիպ դեպքերն այդպես էլ առիթ չդարձան փրկարարական խմբերի ստեղծման համար, և այդպես շարունակվեց մինչև 1988-ի երկրաշարժը…

Հովիկ Չարխչյան

ՍԵՐԺԻՈ ԲԱՄԲԱՐԵՆ

Երազանքի իրագործման համար պահանջվում է հսկայական ու ծանր աշխատանք: Ջանալով հարթել անկյունները, մենք երբեմն մոռանում ենք մեր երազանքի իմաստը և ի վերջո տեսնում ենք, որ երազը խամրել է: Մերթ ընդ մերթ բավական է միայն ենթարկվել սրտի իմաստնությանը, և ժամանակն ինքը մեզ կմոտեցնի նպատակին: Բայց եթե պատրաստ ես ամեն ինչ մի կողմ նետել, եթե թվում է, որ կյանքը քեզ հետ չափազանց դաժան է վարվում, պետք է հիշել, թե ով ես դու: Հիշիր քո երազանքը:

ԱՎԵՏԻՔ ԻՍԱՀԱԿՅԱՆ

Երանի եմ տալիս նրանց, ովքեր գործում են, որովհետև նրանք են կռում կամքերը, և կամքերն են, որ ստեղծում են մեծագույն ժողովուրդներ: Երանի նրանց, որ սալն են ծեծում հզոր բազկով: Երանի նրանց, որ ակոսն են քաշում և ցորեն թաղում: Երանի նրանց, որ քար են կտրում և տուն շինում, երանի նրանց, որ ծառ են տնկում ու առու փորում:
Եվ երանի նրանց, որոնք սովորում են և սովորեցում:
Որովհետև նրանք են շինում մեր նյութական և հոգեկան հացը:
Որովհետև նրանք են կերտում բոլորի համար արդար հայրենիքը:
Որովհետև նրանք են դարբնում մեր վաղն ու իրականը:

ՌԱԶՄԻԿ ԴԱՎՈՅԱՆ

Ես ամեն օր քեզ հետ զրուցում եմ թաքուն
Եվ ամեն օր քեզ հետ կռիվ ու վեճ ունեմ,
Եվ ամեն օր այնպես տառապում եմ, սե՛ր իմ,
Չէ՞ որ մտածում եմ, որ ես էլ վերջ ունեմ:
Անբնական մի վերջ՝ հիմար մի տագնապից,
Հիմար մի տագնապի անբնական չափից,
Իմ ու այս աշխարհի անբնական կապից,
Ամեն կողմից գլխիս,
Երազներիս թափվող
Անմարդկային ցավից, անմարդկային լափից:
Անբնական մի վերջ, սե՛ր իմ, անբնական,-
Դու, որ կարող էիր թավշե մի ժպիտով
Բոցավառել իմ գորշ ու տաղտկալի ներկան
Եվ որ կարող էիր գուրգուրանքի ստով
Լցնել իմ մեջ կյանքի ուժը տիտանական,-
Դու հեռացար այնպես փափուկ ու բնական,
Այնպես անփութորեն եւ մտերիմ այնքան,
Այնքան մտերմորեն – եւ լուռ, եւ անհուզում,
Որ ես հիմա ցավից խորտակվել եմ ուզում:
Մի՛ տագնապիր, մի՛ լար եւ մի՛ ասա, թե դու
Հետո ճամփաներ ես փնտրել վերադարձի,
Իսկ դու գիտե՞ս ինչ է ցավը խորտակվածի,
Եվ կորուստը՝ արդեն կորուստ տված մարդու:
Պիտի ելնեմ հիմա, մառախուղի միջով
Պիտի գնամ ինչ-որ անհայտ ճամփորդության,
Եվ դա չի լինելու խռովածի տագնապ.
Կամ միամիտ մարդու քմայք անփորձության:
Պիտի գնամ, ի՞նչ կա: Դու էլ պիտի գնաս,
Որպես փափուկ մշուշ, կամ կարոտի մի հով,
Պիտի գնաս մենակ, անվերադարձ, անփույթ,
Սակայն, ավաղ, ուրիշ,
Ուրիշ ճանապարհով:

ՍՏՈՐԱԿԵՏԻ ՄԱՍԻՆ

Պարզվում է, որ մեր սիրելի և անմոռանալի ստորակետը այնքան էլ հին չէ, որքան կարող է թվալ առաջին հայացքից: Համենայն դեպս, լեզվաբանները պնդում են, որ մինչև 15-րդ դար գործածվել են միայն միջակետն ու վերջակետը, իսկ ստորակետի հայտնության համար մենք պարտական ենք Մանուցցի եղբայրներին: Հենց այդ հայտնի հրատարակիչներն էլ 15-րդ դարի վերջին իրենց տպագրած գրքերում ներմուծեցին ստորակետը: Մասնավորապես վենետիկցի Ալդո Մանուցցին է, որ դրել է առաջին ստորակետը:
Ի դեպ, վկայություններ կան, որ նա է եղել նաև գրքի առաջին գովազդի հեղինակը: Մանուցցին տպագրված գրքերի անվանաթերթերը փակցնում էր գրախանութների և հարակից շենքերի պատերին:

ԼԵՈ

Արյուն-ավերանքի դարեր եկան ու գնացին, գահեր հիմնվեցին, գահեր խորտակվեցին, ազգաբնակչությունը սպառվելու չափ ջնջվեց, ստրկության ամենադաժան լուծեր կրեց իր վզին: Բայց խավարի ու անեծքների մեջ չէին մարում կենդանության կրակները: Դրանք ամեն ժամանակ, ամեն տեղ միևնույն կերպարանք ունեին՝ Մաշտոցյան գիրը: Մեր հազարամյա անցյալի այն երկար ճանապարհին, որի վրա փռված են մեր անհուն տառապանքները, ոչ բանակներ ունեինք մեր պահպանության համար, ոչ ուժ, ոչ էլ դրսի օգնություն, այլ մի հատիկ բան միայն՝ Մաշտոցյան գիրը:

ՏԻՑԻԱՆՈ ՏԵՐԶԱՆԻ

Ծեր վանականը մահամերձ է: Նա անկողին է մտնում ու հայտարարում է, որ այդ երեկո լքելու է այս աշխարհը: Նրա բոլոր աշակերտները խմբվում են մեռնողի շուրջը: Միայն մեկը՝ ամենանվիրվածը, ուսուցչի մոտ գալու փոխարեն վազում է շուկա: Նա ցանկանում է այնտեղ գտնել քաղցրավենիքը, որը ծերունին շատ էր սիրում: Բայց այդ անուշեղենից շուկայում չկա: Եվ երիտասարդը մի ամբողջ օր է վատնում, որ քաղցրավենիքը պատրաստեն իր պատվերով: Վերջապես ամեն ինչ պատրաստ է: Աշակերտը շնչակտուր վազում է դեպի եկեղեցի ու հևասպառ նետվում է ուսուցչի խուցը: Հենց որ պատանին հայտնվում է շեմքին, ծեր վանականը բացում է աչքերն ու ասում է.
— Վերջապես: Իսկ որտե՞ղ է իմ քաղցրավենիքը,- և այդ բառերի հետ վերցնում է մի կտոր ու սկսում է ծամել մեծագույն հաճույքով:
Աշակերտները սարսափած դիտում են նրան: Նրանցից մեկը հարցնում է.
— Ուսուցիչ, ո՞րն է քո վերջին խրատը: Ինչ-որ բան ասա մեզ, որ մենք կարողանանք քեզ հիշել:
Ուսուցիչը ժպտում է.
— Այս քաղցրավենիքը հրաշալի է,- արտասանում է դանդաղ, կարծես ըմբոշխնելով յուրաքանչյուր բառը:
Նրա վերջին դասը շատ պարզ է. ապրեք հիմա, ապրեք ներկայով, ապրեք յուրաքանչյուր վայրկյանը: Ապագա գոյություն չունի: Գիտակցեք դա: Այժմ, այս ակնթարթին անուշեղենը հրաշալի համ ունի: Ու նույնիսկ մահը հաշվից դուրս է: Առայժմ հաշվից դուրս է:

ԺՈՐԺ ՌՈԴԵՆԲԱԽ

Ժամանակը խիստ գաղտնի կերպով նպաստում է բոլոր ծրագրերի ձախողմանը: Այն մեր ամենակենդանի, ամենախորը գաղափարների վրա դանդաղ գունազրկման ներգործություն է ունենում, երբ մեր հոգին յուրացնում է դրանք կամ մի կողմ է նետում, ինչպես մի զգեստ, որի երանգները խամրել են: Յուրաքանչյուր ժամը մեզնից ինչ-որ բան է տանում և ինչ-որ նոր բան է մեզ բերում: Շուտով մեզ ընդամենը կթվա, թե մենք նույնն ենք մնացել: Մոլեկուլները, որոնցից կազմված է մեր մարմինը, բոլորը տարիների ընթացքում փոխարինվել են նորերով: Արդյոք նույնն էլ չի՞ կատարվում մեր ուղեղի ու մտքերի հետ, որոնք կապված են դրանց հետ:

ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ԱՌԱՋԻՆ ԱՎՏՈՄԵՔԵՆԱՆ

Տարատեսակ կարծիքներ ու վկայություններ կան այն մասին, թե որն է եղել Հայաստան բերված առաջին մեքենան, երբ է բերվել կամ ում կողմից: Ու քանի դեռ այդ բանավեճը շարունակվում է, ներկայացնեմ մի պատմություն, թե ինչ ճակատագրի արժանացավ ավտոմեքենաներից առաջինը:
Ասում են, որ այդ մեքենան Ֆրանսիայից բերվել է էջմիածինցի մի խումբ հարուստ բամբակագործների նախաձեռնությամբ: Նպատակն էր դա աշխատացնել Երևան-Էջմիածին ճանապարհի վրա: Միայն թե տեղ հասնելուն պես պարզվել է, որ ճանապարհի կամուրջները թույլ են ու չեն դիմանում մեքենայի ծանրությանը: Շուրջ մեկ տարի էլ պահանջվել է, մինչև խճուղու բոլոր կամուրջները փոխվել ու ամրացվել են: Միայն դրանից հետո ավտոմեքենան սկսել է երթևեկել: Բայց դա էլ երկար չի տևել: Բամբակագործները հաշվարկել են, որ առավել ձեռնտու կլինի, եթե մեքենայի շարժիչը հանեն և օգտագործեն բամբակ զտելու համար: Իսկ բեռները կարելի էր նաև տեղափոխել հին եղանակով՝ սայլերով…

Հովիկ Չարխչյան

ՀԱՆՐԻ ԴԸ ՄՈՆՏԵՐԼԱՆ

Կյանքի մղձավանջներից մեկն էլ այն է, երբ ավելին ես սիրված, քան ինքդ ես սիրում, քանի որ դա քեզ դրդում է ձևացնել փոխադարձ զգացում, որը չես տածում, կամ էլ ցավ պատճառել քո սառնությամբ ու մերժումով:

ԺՈԶԵ ԳՈՄԵՍ ՖԵՐՐԵՅՐԱ

Մարդիկ, դուք այնքան հիմարություններ դուրս տվեցիք, այնքան անհեթեթություններ, որ մի գեղեցիկ օր կենդանիները՝ չցանկանալով այլևս ձեզ հետ գործ ունենալ, համընդհանուր գործադուլ հայտարարեցին՝ լռության գործադուլ, և դա ձգվում է մինչև օրս:

ԳԵՈՐԳ ԲՅՈՒԽՆԵՐ

Չէ, լսիր ինձ: Իզուր չեն ասում, որ միայն գերեզմանում կարելի է հանգիստ գտնել, որ հանգիստն ու գերեզմանը նույն բանն են: Իսկ եթե այդպես է, ուրեմն երբ ես իմ գլուխը թացքնում եմ քո ծնկների մեջ, ես արդեն կարծես պառկած եմ հողում: Դու իմ ցանկալի գերեզմանն ես, քո շուրթերն ինձ համար թաղման զանգեր են, քո ձայնը՝ հուղարկավորման ղողանջ, քո կուրծքը՝ շիրմաթումբ, քո սիրտն՝ իմ դագաղը…
«Դանտոնի մահը» գրքից

ՀԱՆՍ ՍԵԼՅԵ

Երբեք մի մոռացեք, որ միակ հարստությունը, ինչը մշտապես մնում է ձեզ հետ, մերձավորների սերը վաստակելու ունակությունն է: Անկանխատեսելի սոցիալական փոփոխությունները կարող են հանկարծակի զրկել ձեզ կուտակած բոլոր փողերից, անշարժ գույքից ու քաղաքական իշխանությունից: Բայց այն, ինչը դուք սովորել եք, միշտ ձերն է, և դա ամենահուսալի ներդրումն է: Դրան ձգտեք:

ՄԻ ԿՈՃՂԻ ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ

1918 թվականի մայիսի 26: Սարդարապատի մատույցներում հայ ժողովրդի կենաց ու մահու կռիվն էր մղվում: Գեներալ Սիլիկյանը շտապ հեռագրում է Արամ Մանուկյանին, որ անհապաղ նոր ուժեր, ինչպես նաև պարեն և ջուր հասցվի ռազմաճակատ: Օգնության հայթայթման գործը հանձնարարվում է Երևանի պարետ, դերասան ու էսթետ Արշավիր Շահխաթունուն: Ասում են, որ վերջինս կարողացել է մեկ գիշերվա ընթացքում երեք վագոն սնունդ ժողովել և ուղարկել զինվորներին: Պատմում են նաև, որ մինչ որոշ մեծահարուստներ այդ օրերին պատրաստվում էին փախչել Երևանից, մի քանի քաղցած գաղթականներ Շահխաթունուն են հանձնել մի-մի կտոր հաց՝ իրենց վերջին պատառը, ինպես նաև կես հատ ձուկ՝ խնդրելով դրանք ևս հասցնել մեր կռվող մարտիկներն:
Բայց կա մի պատմություն էլ՝ ջրի մասին: Նույն օրը Շահխաթունին ուղևորվում է երկաթգծի կայարան՝ այնտեղից Սարդարապատ ցիստեռներով ջուր ուղարկելու համար: Ջուրը պիտի վերցնեին կայարանի մերձակա ջրանցքից: Սակայն տեղ հասնելուն պես տեսնում են, որ ինչ-որ մեկը միտումնաբար հսկայական մի կոճղով խցանել-փակել էր ջրանցքի ակունքը…
Ջուրն ու սնունդն ի վերջո տեղ հասան: Մեր բանակը հաղթեց: Եվ ինչպես որ հաղթանակն է ունենում իր խորհրդանիշը, այնպես էլ տմարդությունը կարող է դա ունենալ: Պատմում են, որ ջրանցքից դուրս բերված կոճղը երկար ժամանակ պահվում ու ցուցադրվում էր՝ իբրև հիշեցում այն մասին, որ եղել է նաև այդպես: Իսկ հետո փայտն անհետացավ…

Հովիկ Չարխչյան