ՊԱՐՈՒՅՐ ՍԵՎԱԿ

ՀՊԱՆՑԻԿՈՒԹՅՈՒՆ

Երբ վերջալույսն է մխրճվում ամպերի մեջ` սանրի նման,
Ու հոտոտող բարակ քամին շնիկի պես կանգ է առնում
Ամեն թփի, ծառի, գուղձի և ամեն մի մարդու առաջ.
Ու երբ ցուրտը երիտասարդ ցույց է տալիս իր ուժն արդեն`
Ստիպելով շապիկ կոճկել ու մրմնջալ խոսքեր դժգոհ.
Ու երբ մթան թավշի վրա օրվա հաչոցն է խլանում,
Իսկ հատ ու կենտ լույսերն ասես դառնում են հին զարդանկար,-
Միամի՜տ եմ դառնում նորից,
Հավատում եմ արդարությա՛ն,
Ու թվում է, թե ես պիտի իմ… բնական մահով մեռնեմ…

ԵՐԵՎԱՆԻՆ

Նա փոխվում է ամեն վայրկյան՝
Արբունքահաս պատանու պես,
Ե՛վ դեռ մանուկ, և՛ առնական,
Արբունքահաս պատանու պես:

Երեկ՝ խաղում փոշիներում,
Լվացվում է այսօր նա, տե՛ս,
Հայելակերպ ավազանում
Արբունքահաս պատանու պես:

Ինքն իր աչքում երեկ տգեղ,
Ինքն իրենից դժգոհ այնպես,
Հիմա հրճվում է իրենով՝
Արբունքահաս պատանու պես:

Արբունքահաս պատանու պես
Նոր է միայն նա կյանք մտնում,
Նա ինքն իրեն նոր է գտնում
Արբունքահաս պատանու պես:

Բայց և հիմա պա՜րզ է այնպես
Նրա գալիքն ու ապագան՝
Երբ որ դառնա նա առնական
Արբունքահաս պատանու պես:

 

ՊԱՐՈՒՅՐ ՍԵՎԱԿ

ՊԱՐՈՒՅՐ ՍԵՎԱԿ

Ճիշտ է, որ ժողովուրդն է բոլոր բարիքների ստեղծող, ամեն բան նրանից է գալիս, ամեն բան նա է տալիս, բացի թերևս… ճաշակից: Արվեստի մեջ առաջնորդվել ժողովրդի ճաշակով՝ նշանակում է չծառայել ժողովրդին, որովհետև արվեստագետը, որ նույն ժողովրդի զավակն է, ժողովրդի հանդեպ ամենից առաջ ունի մեկ պարտավորություն՝ նրա ունեցած ճաշակը հղկել, նոր ճաշակ ներշնչել նրան: Արվեստագետի սրբազան պարտքն է բոլոր հնարավոր միջոցներով ժողովրդին բարձրացնել դեպի արվեստը և ոչ թե արվեստն իջեցնել միայն ժողովրդի մակարդակը:

Արվեստը ինչքան էլ առաձգական լինի, չի կարելի ձգել, ձգձգել մինչև հանրամատչելիություն: Այս դեպքում նա կկտրվի, այսինքն՝ կդադարի արվեստ լինելուց: Եվ ճշմարիտ արվեստագետները չեն կարող նմանվել այն ձկների վտառին, որ հետևում է լողացող նավին: Դելֆինն էլ է ձուկ, բայց նա միշտ լողում է նավի առջևից: Արվեստագետը դելֆին պիտի լինի:

ՊԱՐՈՒՅՐ ՍԵՎԱԿ

ՍԱՐԴԱՐԱՊԱՏ

 

Երբ չի մնում ելք ու ճար,

Խենթերն են գտնում հնար,

Այսպես ծագեց, արեգակեց

Սարդարապատի մարտը մեծ:

 

Զանգեր, ղողանջեք,

Սրբազան քաջերին կանչեք

Այս արդար պատից:

Սերունդներ, դուք ձեզ ճանաչեք

Սարդարապատից:

 

Ավարայրից ջանք առանք,

Այստեղ մի պահ կանգ առանք,

Որ շունչ առած շունչներս տանք

Սարդարապատի պատի տակ:

 

Բայց մենք չընկանք, մենք միշտ կանք,

Մենք չհանգանք՝ դեռ կգանք,

Երբ տան զանգը, ահազանգը,

Որ մեր հոգու պարտքը տանք:

1968թ.

ՊԱՐՈՒՅՐ ՍԵՎԱԿ

ՊԱՐՈՒՅՐ ՍԵՎԱԿԻ ԱՆԾԱՆՈԹ ԲԱՆԱՍՏԵՂԾՈՒԹՅՈՒՆԸ ԵՎ ԼՈՒՍԱՆԿԱՐԸ

* * *
Ասել քեզ չե՞մ սիրում… Ինչու՞ համար սակայն
Խենթանում եմ անգամ ես այն մտքից,
Թե կարող ես ինձնից դու հեռանալ հանկարծ,
Թե կարող ես սիրել ուրիշ մեկին:

Չե՞մ կարոտում ասել… Սակայն ինչու՞, ինչու՞
Գիշերային մի ուշ, մի խենթ պահի
Սիրտս աղոթքի պես անունդ է մրմնջում,
Կարոտում է ձեռքին քո փայփայիչ:

Չե՞մ ձանձրանում ասել… Բայց ինչու՞ է հանկարծ
Սիրտըս տենչում ինչ-որ հեռավորի,
Նրան, որ միգուցե ոչ եղել է, ոչ կա,
Նրանց, որ ցնորք է միայն թովիչ:

Ասել սիրու՞մ եմ քեզ… Սակայն ինչու՞ հաճախ
Ես տխրում եմ, թախծում միշտ անառիթ,
Դժգոհում եմ ինձնից՝ չունենալով պատճառ,
Նայում եմ քեզ, ժպտում բայց օտարին:

Հանելու՞կ է արդյոք, առեղծվա՞ծ է միթե…
Հասկանում եմ ես քեզ, սիրտ իմ խելառ.
— Երջանկությանն ես քո դու վարժըվել արդեն
Եվ դժգոհ ես քեզնից միայն դրա համար…

1947 թ.

ՊԱՐՈՒՅՐ ՍԵՎԱԿԻ ՆԱՄԱԿԸ ՍՈՒԼԱՄԻԹԱՅԻՆ

… Իմ վերջին սեր: Երբեք մի մոռացիր, որ ես քեզ հետ եմ, ես քոնն եմ: Ես սիրում եմ քեզ Մեծ սիրով: Եթե դու Այն ես, ում անվանում եմ Ինքը, ապա իմ սիրո համար ոչինչ չի նշանակում, թե դու ում կսիրես (չակերտների մեջ կամ առանց դրանց), ում հետ և ինչպես կամուսնանաս, քանի երեխա կունենաս և այլն: Միայն թե մնա այն, ում ես սիրեցի և սիրում եմ ու երբեք մի մոռացիր, որ ես քոնն եմ, որ ես քեզ հետ եմ լինելու, թեկուզ հեռվից, թեկուզ անջատված:
Դու գիտես, որ մեզ վիճակված չէ ապրել միասին: Ես գիտեմ, որ կլինեմ քեզ հետ. ահա այս դիլեման է հենց մեր ճակատագիրը: Ընդունիր նրան` այդ ճակատագրին ու ապրիր այդպես` դժվարին, բայց լուսավոր, սարսափելի, բայց հարուստ, խեղճ, բայց նախանձելի կյանքով:
Ես նույնիսկ չեմ արցնում.
— Դու համաձա՞յն ես:
Ես միայն ասում եմ Նրան (Աստծուն).
— Բարեգութ եղիր, թող ամեն բան այնպես, ինչպես կա, երևի մենք նրա հետ ավելիի համար ուժ չգտնենք:
Եվ ես ժպտում եմ քեզ, ժպտում եմ այնպես, կարծես թե քեզ համար ցավալի չէ և ինձ համար ցավալի չէ: Քանզի երկու երնեկ միաժամանակ չի լինում` կամ միասին, կամ Մեծ սեր` բաժանման մեջ…
Բոլոր դեպքերում, չնայած այս ամենին, ես երջանիկ եմ, քանի որ ունեմ ամենամեծը, ամենակարևորն ինձ համար` Սեր: Ես պատրաստ եմ ցանկացած տառապանքի, միայն թե չլինի մի բան` հիասթափություն: Եթե հարկ է, խաբիր ինձ, միայն թե մի արա այնպես, որ ես կորցնեմ քեզ` հիասթափվեմ: Ընդ որում, ես հասկանում եմ, որ հիմարություններ եմ ասում: Պարզապես վաղուց քեզ չեմ տեսել, հարազատս, սիրելիս…

ՊԱՐՈՒՅՐ ՍԵՎԱԿ

ԴԱՐՎԻՆԻԶՄԻ ՀԵՐՔՈՒՄԸ

Ասում են՝
մարդը կապկից է սերել։
Ասում են սակայն՝
Կապիկների մեջ ձախլիկներ չկան,
Իսկ որտեղի՞ց են ձախլիկ- ձախերն այս։
Ումի՞ց են սերել …

21. 03. 64
Դիլիջան

ՊԱՐՈՒՅՐ ՍԵՎԱԿ- ՍՈՒԼԱՄԻԹԱ

«Երկիր մեդիա» հեռուստաընկերության «Գաղտնի թղթապանակ» հաղորդաշարի տեսանյութը «Սուլամիթա. Սևակի մեծ սերը» գրքի մոտիվներով:

ՄԱՍ ԱՌԱՋԻՆ

ՄԱՍ ԵՐԿՐՈՐԴ

ՊԱՐՈՒՅՐ ՍԵՎԱԿԸ ԵՎ ՂԱՐԱԲԱՂԸ

Եթե երբևէ լինեք Արարատի մարզի Զանգակատուն գյուղում գտնվող Պարույր Սևակի տուն- թանգարանում, ապա այցելուների մատյանում, որտեղ բանաստեղծի հարյուրավոր երկրպագուներ իրենց ջերմ ու անկեղծ տպավորություններն են արձանագրել, կարող եք կարդալ մի գրառում, որն արվել է 1992 թվականի մայիսին` Շուշիի ազատագրումից հաշված օրեր անց: Այնտեղ գրված է. «Արցախի ազատագրագրման պայքարի սկիզբը գալիս է Սևակից: Հավերժ փառք իր գաղափարներին:
Արցախի ազատամարտիկներից,
22-ը մայիսի 1992 թ.»:
Սրանք սոսկ հավուր պատշաճի ասված խոսքեր չեն և ոչ էլ բանաստեղծի անուղղակի դերակատարությունը փաստող խոստովանություն: Որքան էլ մեծ լինի Սևակի գրչի ներգործությունը ազգային գիտակցության ձևավորման գործում, նրա անմիջական մասնակցությունը նույնպես եղել խիստ էական ու հետևողական: Եվ պատմությունն ու վկայությունները գալիս են ապացուցելու նաև այս ճշմարտությունը: Պարզապես տարիներ շարունակ այդ մասին բարձրաձայն խոսելու կամ գրելու հնարավորությունն է եղել սահմանափակ, և մարդիկ այսօր քիչ բան գիտեն այն մասին, թե ինչ է արել Պարույր Սևակը Ղարաբաղի համար և Ղարաբաղում: Իսկ նմանօրինակ փաստերը բավականին շատ են: Մենք կպատմենք դրանցից ընդամենը մի քանիսը, բայց նույնիսկ այս սեղմ շարադրանքը բավարար է պատկերացում կազմելու բանաստեղծի համարձակ գործունեության մասին:
Քաջ հայտնի է, որ 1966 թվականին մի խումբ հայ մտավորականներ նամակ հղեցին Խորհրդային Միության ղեկավարությանը` Լեռնային Ղարաբաղը Հայաստանին վերամիավորելու առաջարկով: Ահա այդ պատմական նամակն ամբողջությամբ.

«ԽՄԿԿ ԿԵՆՏԿՈՄԻ ԳԼԽԱՎՈՐ ՔԱՐՏՈՒՂԱՐ Լ.ԲՐԵԺՆԵՎԻՆ, ԱԴՐԲԵՋԱՆԻ ԵՎ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ԿՈՄԿՈՒՍՆԵՐԻ ԿԵՆՏԿՈՄՆԵՐԻ ԱՌԱՋԻՆ ՔԱՐՏՈՒՂԱՐՆԵՐ Վ.ԱԽՈՒՆԴՈՎԻՆ ԵՎ Ա.ՔՈՉԻՆՅԱՆԻՆ
Օգոստոս, 1966թ. Երևան
Լեռնային Ղարաբաղի ազգակիցներին Հայկական ԽՍՀ կազմում մեզ հետ ուս ուսի մեր միալեզու ազգային մշակույթը, գիտությունն ու տնտեսական կյանքը զարգացնել տեսնելու հայ ժողովրդի նվիրական, խոր ու անկեղծ երազանքը լիովին համընկնում է լենինյան մեծ սկզբունքների հետ։
Ղարաբաղը Հայաստան է տարածքով և ազգային կազմով, Հայաստան է կենսաձևով, հոգևոր կերտվածքով և կենցաղով։ Ղարաբաղի պատմությունը Հայաստանի պատմությունն է. հայկական է Ղարաբաղի լեզուն, արվեստը և գրականությունը։ Եվ քանի որ գոյություն ունի Հայկական ԽՍՀ, նպատակահարմար չէ նրա անբաժանելի մասը արհեստականորեն կտրել Խորհրդային Հայաստանից։
Հավատում ենք, որ դուք կդառնաք այս հարցի լուծման նախաձեռնողները։
Մենք համոզված ենք, որ այս հարցի լուծումը էլ ավելի կամրապնդի մեր ժողովուրդների համագործակցությունը, իսկ սահմանների անհրաժեշտ ճշտումը մեկ անգամ ևս կապացուցի մեր ժողովուրդների եղբայրությունը և կապիտալիստական աշխարհին ցույց կտա, որ սոցիալիզմի երկնակամարի տակ իշխում է փոխըմբռնման ոգին, որ ազգամիջյան բոլոր հարցերը վճռում են կոմունիստական բարձր գիտակցականությամբ։ Մենք երկյուղածությամբ ենք փայփայում մեր լինելիության հիմքերի հիմքը՝ մեր բարեկամությունը։ Մեր երկու ժողովուրդները հոգեբանորեն վաղուց են հասունացել հարցի նման լուծման համար։ Դեռ ավելին, մենք վստահ ենք, որ յուրաքանչյուր ադրբեջանցի հոգու խորքում համոզված է հայ եղբայրների պահանջների արդարացիության մեջ։ Մեր երկու ժողովուրդները հոգեբանորեն պատրաստ են հարցի նման լուծմանը, քանի որ խորհրդային կարգերի 50 տարիների ընթացքում մենք դաստիարակվել ենք ինտերնացիոնալիզմի ոգով, եղբայրության ոգով։ Մենք արմատախիլ ենք արել ազգամիջյան հակակրանքներն ու նախախորհրդային շրջանի բացասական տրամադրությունները և նման հարցերի վճռման ժամանակ պետք է հենվենք ոչ թե ինչ-որ մտացածին տարաձայնությունների, այլ մեր կոմունիստական փոխըմբռնման և անկեղծ համագործակցության վրա։
Մենք առավել քան համոզված ենք, որ այս հարցի լուծումը վստահելի ձեռքերում է, և խիստ ցանկալի կլինի, որ այն համընկներ Հայաստանում խորհրդային իշխանության կարգերի հաստատման տարելիցին»։ (ՀԱԱ, Ֆ.1, ց. 46, գ. 65(բ), թ.1, 2)։
Իսկ թե ինչպես ծնվեց ու կյանքի կոչվեց այդ նախաձեռնությունը, սա արդեն միանգամայն այլ պատմություն է, և պատմությունն այն մասին, թե հիշյալ նամակը ստորագրելուց զատ Սևակն ինչ առնչություն է ունեցել դրա նախաձեռնմանը:
Ճանաչված նկարիչ Սարգիս Մուրադյանի հետ մեր հանդիպումը կայացավ նրա մահից մի քանի ամիս առաջ: Զրույցի ժամանակ խնդրեցի պատմել նաև այդ տարիների մասին: Եվ այսօր ձայնագրված ժամավենի վրա մնացել են նկարչի հուշերը, որոնց սղագրության մի հատվածը ներկայացնում ենք ստորև.
«… Ղարաբաղի հարցով հայտնի նամակը մեր տանն ենք գրել: Երբ 1966-ին Ղարաբաղի խնդիրը մեջտեղ եկավ, Կենտկոմի քարտուղար Ռոբերտ Խաչատրյանը մեզ կանչեց իր տուն: Նրա կինը Պարույրի հետ էր սովորել: Մեզ հավատացրեց, թե իբր Կենտկոմում նա է այդ գործը գլխավորում: Հետո իմացանք, որ դա բոլորովին էլ այդպես չէր: Իրականում Կենտկոմից նախաձեռնությունը խրախուսում էին Քոչինյանն ու Տեր-Ղազարյանցը: Նիկոլայ Ենիկոլոպով կար՝ Ենիկոլոպյան, ակադեմիկոս, քիմիկոս: Ստեփանակերտցի էր: Ես Մոսկվայից ծանոթ էի նրա հետ: Սա եկավ Երևան, երբ արդեն լուր էր տարածվել, թե իբր Ղարաբաղը հանձնելու են Հայաստանին: Խոսում էին, թե Բրեժնևն ասել է, որ անարդարություն է եղել և Քոչինյանին հանձնարարել էր գործերը պատրաստել Քաղբյուրոյի քննարկմանը ներկայացնելու համար: Ենիկոլոպովին ես ծանոթացրեցի Պարույրի ու Վարագ Առաքելյանի հետ: Նա ասաց, որ ինքն էլ է ցանկանում մեզ օգնել, քանի որ ինքն էլ ղարաբաղցի էր, և Մոսկվայից խորհուրդ են տվել հայերին ակնարկել, թե որքան հնարավոր է թող շատ նամակներ ուղարկեն Կրեմլ: Մինչ այդ մենք մի քանի անգամ հավաքվել էինք գրականագետ Սողոմոն Սողոմոնյանի տանը, որտեղ գալիս էին նաև ՀԿԿ Կենտկոմի երկրորդ քարըուղար Տեր-Ղազարյանցը և գեներալ Սարգիս Մարտիրոսյանը: Քննարկում էինք մեր հետագա քայլերը: Որոշեցինք, որ ես, Պարույրը և Սողոմոնյանը պիտի գնանք Ղարաբաղ: Սողոմոնյանը նոր «Վոլգա» մեքենա ուներ: Ես ղեկին նստեցի ու առանց կանգառի քշեցինք մինչև Ստեփանակերտ: Մինչ այդ եղանք Գետաշենում: Ստեփանակերտում հանդիպեցինք պատմաբան, գրող Բագրատ Ուլուբաբյանին: Հետո սկսեցինք շրջել գյուղերով: Մտնում էինք տները, խնդրում էինք կանչել համագյուղացիներին ու բացատրում էինք, որ եթե ուզում եք Ղարաբաղն անջատել, պիտի ձեր բողոք-նամակը գրեք Մոսկվա: Ասացինք նաև, որ նամակները կուղարկեք Երևան՝ այսինչ հասցեով: Ու սկսեց նամակների հոսքը: Յուրաքանչյուր 4-5 օրը մեկ հավաքվում էինք Սողոմոնի մոտ: Տեր-Ղազարյանցը մի մարդ էր գտել, որը Կենտկոմում քարտուղար էր և շաբաթը երկու անգամ հավաքված նամակնեըը տրցակներով տանում ու նետում էր Կրեմլի փոստարկը: Մեր հաշվարկներով, մոտ 10 հազար նամակ ուղարկեցինք: Դրանից հետո տեղեկություն ստացվեց, որ գումարվելու է Քաղբյուրոյի նիստ, որին հրավիրվելու են ոչ միայն Հայաստանի ու Ադրբեջանի, այլ նաև Վրաստանի առաջին քարտուղարը: Երեքի համաձայնությունն էր պետք: Տեր-Ղազարյանցից իմացանք, որ Վրաստանի Կենտկոմի երկրորդ քարտուղարը ՀԽՍՀ Մինիստրների Խորհրդի նախագահ Բադալ Մուրադյանի հետ պիտի հանդիպեր սահմանագլխին: Այնտեղ պիտի գային նաև Ղարաբաղի ղեկավարությունից: Սևակն այդ մասին իմանալուն պես ինձ ասաց. «Արի գնանք Բադալի մոտ»: Գիշերվա հավանաբար ժամը 1-ն էր: Նախ գնացինք նրանց տուն: Ներքևում հերթապահող միլիցիոներն ասաց, որ Բ. Մուրադյանը տանը չի: Պարույրին ճանաչելուն պես մեզ թույլ տվեցին վերև բարձրանալ: Տանը Բադալի կինն էր: Նա զանգահարեց աշխատավայր և մեզ ասաց, որ ամուսինը դեռ այնտեղ է: Մենք գնացինք կառավարության շենք: Ոչ ոք չկար: Մինիստրների խորհրդում միայն նա էր. մենակ նստած աշխատում էր: Պատմեցինք մեր իմացածը: Նա արդեն նախապես այդ բոլորը գիտեր: Մեզ ասաց, որ այդ հանդիպումն իսկապես կայանալու է: Տաքացած Պարույրը նրան ասաց.
— Բադալ, որ էս գործը ձախողել եք, կգամ, ձեր բոլոր պատուհանները կկոտրեմ…
Բաժանվեցինք շատ բարձր տրամադրությամբ:
Ասեմ, որ մինչ այդ հանդիպել էինք նաև Անտոն Քոչինյանի հետ: Երբ նամակներն արդեն ուղարկել էինք, մեկ այլ նամակի տեքստ էլ կար, որ հանձնում էինք անվանի մարդկանց` ստորագրելու: Նրանց մի մասը ստորագրեց, մյուսները հրաժարվեցին: Վախենում էին: Ես սովորաբար նրանց անունները չեմ տալիս, քանի որ ըստ էության լավ մարդիկ էին, պարզապես վախենում էին: Մեր այդ նամակն ուղարկելուց հետո Քոչինյանը մեզ՝ մոտ 10-12 հոգու կանչեց իր մոտ, գնացինք Սևակի հետ: Երկար զրուցում էինք…»:
1960-ականների կեսերին այն, ինչ անում և պահանջում էին Սևակն ու նրա համախոհները, խելահեղությանը հավասրազոր արարք էր: Սակայն եթե նույնիսկ նրանք գիտակցում կամ չէին գիտակցում իրենց քայլերի համարձակության աստիճանն ու ու հետևանքների լրջության չափը, այդ հանգամանքը դարձյալ արգելք չէր լինելու նպատակների այն ճանապարհին, որ նրանք էին տեսնում:
Նույն օրերի մասին թեև հպանցիկ, բայց հիշողությունների բեկորներ են պահպանվել նաև այլ աղբյուրներում: Դրանցից հատկանշական են Վարագ Առաքելյանի գրառումները` իբրև վկայություն Սևակի քաղաքացիական կեցվածքի, ստանձնած առաքելությունը մինչև վերջ հասցնելու համառ հետևողականության մասին:
«Պարույր Սևակը ստորագրությունների հավաքման ամենաեռանդուն մասնակիցներից էր,- պատմում է Վ. Առաքելյանը:- Հիշում եմ, իմ աշխատասենյակն էին գալիս մարդիկ այս կամ այն բողոք-դիմում նամակները ստորագրելու: Պարույրը ժամերով ոտքի վրա էր, չէր նստում, բացատրում էր նամակների բովանդակությունը, ստորագրողներին գրիչ էր տալիս, ընդունում էր մարդկանց ու ճանապարհ դնում: Ինչ լրջություն էր հաղորդում մեր գործունեությանը, ինչքան էր նվիրված ժողովրդի գործին, որքան էր գաղափարապաշտ ու հավատավոր: Նա հատուկ առաքելությամբ Սարգիս Մուրադյանի հետ մեկնեց Ղարաբաղ, այնտեղի հայ բնակչությանը կազմակերպելու համար: Նա Մոսկվայում հանդիպումներ ունեցավ դիվանագետ Համո Հարությունյանի հետ, որը մեզնից պահանջում էր անդադրում բողոք-դիմումներ գրել առանց հուսահատվելու, առանց լքվելու, և մենք գրում էինք, և Պարույրը մեզ հետ էր միշտ, առաջին շարքերում:
Պարույրը ոչ մի անգամ չգանգատվեց, չդժգոհեց, թե ինչու՞ ենք իրեն էս տեսակ գործերի խառնում, չէ՞ որ ինքը բանաստեղծ է, և մենք ինչու՞ իրեն չեն խնայում: Ընդհակառակը՝ մի սրբազան գիշեր, և դա 1965 թ. ապրիլի 25-ն էր, մենք միասին հանդիսավոր երդում տվեցինք մեր կյանքով ու արյունով ծառայելու և պայքարելու հայության ազատության համար, անկախության համար…»:
Բագրատ Ուլուբաբյանի հրապարակումներում ևս կա մի կարճ դրվագ, որը ոչ միայն հաստատում է Սևակի ղարաբաղյան ուղևորության փաստը, այլև վկայում այն հուզականությունը, որով ուղեկցվում էր նրա ամեն մի քայլը. «…Հաջորդ օրն էլ եկան Պարույր Սևակն ու Սարգիս Մուրադյանը: Նրանց ևս ուղարկեցի Թարթառի ձոր: Թարթառի ձորում Պարույրը գինով էր և հաճարի ծառի տակից մի բուռ հող էր առել, երեսին էր քսում.
— Չմեռնենք, մինչև այն օրվան արժանանանք…»:
Իբրև հերթական արժանահավատ վկայագիր կարող է ծառայել նաև բանաստեղծ Աբրահամ Բախշունու հուշագրությունում տեղ գտած մի փոքրիկ պարբերություն, որտեղ հեղինակը գրում է. «…Պարույր Սևակի հետ մեր մտերմությունը սկսվեց այն օրվանից, երբ նա Սողոմոն Սողոմոնյանի և Սարգիս Մուրադյանի հետ միասին եղան Խանլարում՝ իմ տանը»: Այդ առթիվ գրականագետ Սեյրան Գրիգորյանն իրավացիորեն նկատել է. «…Բախշունու վկայած այցը (որ ամենայն հավանականությամբ վերաբերում է 1966-ին), կարծում ենք, Պարույր Սևակի ղարաբաղյան առաքելության մի կարևոր մասն է: Այս փաստի առկայությամբ ավելի շոշափելի են դառնում բանաստեղծի ծավալած ազգային-քաղաքական գործունեության մասին մեր պատկերացումները…»:
Այն տարիներին այս պատմությունները բերնեբերան էին անցնում` գունազարդումներով, չափազանցություններով, երբեմն էլ նաև մեղմ, բարի հումորով, որ միայն սիրուց ու հարգանքից էր ծնվում` շաղախված ընկերական անկեղծ զգացումներով: Հենց այդպիսին է պետք համարել Հրանտ Մաթևոսյանի մի պատմությունը, որ տարիներ առաջ նա զրույնցներից մեկի ժամանակ հիշել ու փոխանեցել է մտերիմներին: Ահա մի հատված դրա սղագրությունից.
«…Սևակը, Սիրավը (նկատի ունի Հայաստանի վաստակավոր նկարիչ Հենրիկ Սիրավյանին- Հ. Չ.) ու էլի մեկը, քեֆները հազար է ու մի նկարչի մեքենայով գնում են Ղարաբաղը գրավելու։ 68 կամ 70 թիվն է, որ Տեղ գյուղ են հասնում և ուր որ է Ղարաբաղը պիտի գրավեն, գինին թողնում է։ Կանգ են առնում գյուղամիջում։ Գյուղացիներից մեկը՝ Սևակին ճանաչելով, տուն է հրավիրում, ոչխար են մորթում («ոչխա՜ր ենք մորթել, ոչխա՜ր»)։ Տղերքը նորից գինի են խմում և ոգիներն էլ նորից անկոտրում է, մարտական են երգում։ Ուտում են, խմում ու երգում։ Ու մեկ էլ տանտերը տեսնում է, որ սեղանը դատարկ է։ Մորթած խոյն է հիշում՝ ցլիկի չափ, սեղանին է նայում ու գոռում է, թե՝ այ կնիկ, կարտոլ էփի, կարտոլ, սրանց հախից կարտոլը կգա, սրանք Ղարաբաղը գրավողը չեն»։
Կատակը` կատակ, սակայն իրենց ձեռնարկի ճակատագիրը, Ղարաբաղի ապագայի մասին մտահոգությունները մշտապես ուղեկցում էին Սևակին: Արագ ոգևորվելու և նույնքան էլ հեշտությամբ ծանր ապրումների մեջ ընկնելու բանաստեղծի էությունը անհնար էր դարձնում կացության տարուբերումները շրջանցելու հավանականությունը: Իսկ դրանք իրենց կնիքն էին թողնում նրա առօրյայի, խոհերի, հոգսերի ու ծրագրերի վրա: Այս հակասական տրամադրությունների, մեկը մյուսին հաջորդող հույսերի և հուսահատության ժամերի մասին հետագայում իր դիտարկումներն է թղթին հանձնել Պարույր Սևակի մտերիմներից Վարազդատ Գրիգորյանը:
«Իր որջ գիտակցական կյանքում.- գրում է Վ. Գրիգորյանը,- Պարույր Սևակը երբեք մտահան չարեց արցախյան հարցը: Վերջինս նրա համար եղավ ու մինչև վերջ էլ մնաց որպես արյունոտ մի վերք:
Մի անգամ ես նրա հյուրն էի իր երևանյան բնակարանում: Այն ժամանակներն էին, երբ Հայկոմկուսի Կենտկոմն ու հանրապետության կառավարությունը համատեղ որոշում էին կայացրել ու այն ուղարկել էին Մոսկվա՝ Արցախի հարցին դրական լուծում տալու խնդրանքով: Պարույրի տրամադրությունից կարելի էր կռահել, որ նա առանձնակի ակնկալիքներ չուներ:
— Ես համոզված եմ, — մտահոգ ասաց նա,- որ այս անգամ էլ մեզ խաբում են, և Արցախն էլի թողնելու են Ադրբեջանի կազմում: Բայց ափսոս, շատ ափսոս, մեր այդ սքանչելի երկրամասն ու նրա հերոսական ժողովուրդը: Դեռևս ցարի օրոք նրա լավագույն զավակները լայն ճանաչում են վայելել ու միշտ էլ բարձր պատվի ու պարգևների արժանացել: Եվ այդպիսիների թիվը հարյուրների է հասնում: Իսկ հիմա՝ մեր օրերում նրանց անունները կարծես թե մոռացվում են: Ու հավատացնում եմ, եթե մեր երկրում մթնոլորտն այսպես շարունակվի, ապա հեռու չէ այն պահը, երբ Արցախի շատ ու շատ նվիրական զավակների անուններ էլ մոռացության մշուշով կպատվեն:
Հետո, փոքր-ինչ ընդմիջում տալով, շարունակեց.
— Քսանական թվականների ընդգծված հակահայկական ու թուրքամետ կառավարական որոշումների պատճառով արցախահայությունը շատ անլուր տառապանքներ ու հալածանքներ կրեց: Արգելվեց անգամ դպրոցներում իր ժողովրդի պատմությունը սովորել: Չգիտեմ ով՝ ինչպես, բայց ես այս հոգեմաշ ցավերից ոչ մի վայրկյան հանգիստ չունեմ: Ինձ, օրինակ, շատ մեծ ցավ է պատճառում, որ մեր օրերում, մեր իսկ աչքի առաջ թուրքերն անամոթաբար աղավաղում են մեր պատմությունը…
Այդ այն օրերն էին, երբ, ինչպես Պարույրը նկատեց, բունիաթովները, աղաևները և էլի շատ ուրիշ վայ- գիտնականներ եռանդուն ջանքեր էին թափում հայ ժողովրդի պատմությունը կեղծելու ու աղավաղելու ասպարեզում: Իր դոկտորական թեզում Աղաևը զառանցում էր, թե փոքր ազգերը շուտ թե ուշ պետք է ձուլվեն մեծ ազգերի մեջ և աստիճանաբար վերանան պատմության թատերաբեմից, որ հայերն ու վրացիները, որպես փոքր ժողովուրդներ, պետք է ներառվեն ադրբեջանական ազգի մեջ, և այսպիսով Անդրկովկասը կվերածվի մի մեծ ու ամբողջական ադրբեջանական երկրամասի: Եվ իր համարձակ խառնվածքին հավատարիմ՝ Սևակը որոշեց հանդես գալ այդ ստոր նկրտումների դեմ ու վճռական ճակատամարտ տալ: Նա ռուսերեն լեզվով մի ծավալուն ու ջախջախիչ հոդված տպագրեց «Պատմաբանասիրական հանդեսում», որտեղ հիմնովին ապացուցեց ադրբեջանցի պատմաբանների տեսակետների սնանկությունը ու հակամարդկային էությունը…»:
Թե ինչ ավարտ ունեցավ Ղարաբաղը Հայաստանին վերամիավորելու այն տարիների աննախադեպ ձեռնարկը, հանրահայտ փաստ է: Սակայն ցավալի վերջաբանը ոչ միայն չկոտրեց նրանց կամքը, ովքեր կանգնած էին այդ փորձի ակունքներում, այլև բազմապատկեց համակիրների թիվը, լրացուցիչ խթան տվեց պատմության փակ էջերին ծանոթանալու, Արցախի հարցը նոր հանգամանքների և իրավիճակների լույսի տակ քննելու համար: Իսկ Սևակը մինչև իր ողբերգական մահը եղավ ու մնաց դրա երդվյալ ջատագովը թե իր գրչով, թե իր ապրած օրերի արժանապատվությամբ:
Բայց Սևակի ու Ղարաբաղի մասին մեր պատմությունն այսքանով չի սահմանափակվում: Բանն այն է, որ կա բանաստեղծի` Արցախ կատարած մի ուղևորություն ևս, որի մասին առ այսօր քիչ բան էր հայտնի, եթե չասենք` գրեթե ոչինչ հայտնի չէր: Սևակն ինքն էլ այդ մասին չի թողել որևէ հիշատակություն կամ գրառում: Թե ինչն է եղել նման լռության պատճառը, դժվար է ասել: Սակայն, բարեբախտաբար, այդ արժանահիշատակ օրերի տպավորությունները թարմ ու անխաթար են մնացել նրանց հուշերում, ովքեր բախտ էին ունեցել այն ժամանակ ընկերակցել բանաստեղծին: Դրանց թվում էր նաև աշխարհագրության մասնագետ, Երևան քաղաքի բնակչուհի Մելանիա Հովակիմյանը: Պատահական հանդիպումը հնարավորություն ընձեռնեց ոչ միայն իմանալու մանրամասները, այլև ձայնագրելու Տիկին Մելանիայի պատմությունը: Ներկայացնում են դա աննշան կրաճառումներով ու շտկումներով.
«… 1966 թ. ապրիլի 17-ին մենք՝ պետհամալսարանի աշխարհագրության ֆակուլտետի ուսանողներս, ամբողջ կուրսով Երևանից մեկնում էինք Եղեգնաձոր, որպեսզի այնտեղից անցնենք Զանգեզուր ու Ղարաբաղ: Մենք դեռ չգիտեինք, որ պիտի ճանապարհին մտնենք Սևակենց տուն: Դասախոսներից մեզ հետ էին աշխարհագրագետ Թաթիկ Հակոբյանը, աշխարհագրական գիտությունների դոկտոր Գրիգոր Ավագյանը, բարձր կուրսերից Վազգեն Ղազարյանը (նրան Սևուկ էին ասում), Մարիետա անունով մի աղջիկ և էլի մի քանի ուսանողներ: «Պազիկ» տիպի մի ավտոբուս էինք վերցրել: Երբ հասանք Չանախչի (մեր կուրսում էլ չանախչեցի մեկը կար), Ավագյանն ու Հակոբյանը, ովքեր Սևակին անձամբ ճանաչում էին, առաջարկեցին Պարույրին հյուր գնալ: Բոլորս շատ ուրախացանք: Երբ հասանք տան մուտքի մոտ, պարզվեց, որ Սևակը վատառողջ էր, պառկած էր երկրորդ հարկում՝ ձախ թևի վրա գտնվող իր աշխատասենյակում, որտեղ մի գրասեղան էր դրված ու թախտը: Երբ նա հայտնվեց աստիճանների վրա, առաջին րոպեների մեր զգացողությունը խորը հիասթափությունն էր: Սակայն տասը րոպե անց նա մեզ համար աշխարհի ամենագեղեցիկ տղամարդն էր: Սկսեց մեզ հետ զրուցել այնպես, ասես հարյուր տարվա ծանոթներ էինք: Նստեցինք առաջին հարկում, որտեղ կախված էին Անդրանիկ Զորավարի ու Սերոբի մեծադիր նկարները, սեղանին կարմիր մեխակներ էին դրված: Տանը միայն Սևակի ծնողներն էին: Այդ ընթացքում նաև քույրը եկավ, որպեսզի օգնի: Համակուրսեցիներս, որոնք 1965-ի իրադարձությունների ակտիվ մասնակիցներն էին եղել, սկսեցին «Զարթիր, լաո», «Մշեցու երգը», ուրիշ հայրենասիրական երգեր երգել: Սևակն ասաց. « Սրանք էլ ինձ պես շաշ երեխեք են»: Երգեցինք, հյուրասիրվեցինք, տան աստիճանների մոտ լուսանկարվեցինք ու դուրս եկանք մայրուղի: Այնտեղ սկսեցին նվագել ու պարել: Սևակն էլ թաշկինակը հանեց ու միացավ պարողներին: Այդ ինչ հրաշալի ու զարմանալի պար էր: Այնպես էր պարում, կարծես պարի դպրոց էր հաճախել: Հովազի պես ծառս էր լինում: Այդ պահին մերոնցից ինչ-որ մեկն առաջարկեց նրան ընկերանալ մեզ: Սկզբում ասաց, որ հիվանդ է, բայց շատ արագ միտքը փոխեց, խնդրեց սպասել, մինչև ինքը կմտներ տուն` իրերը վերցնելու: Ետ եկավ՝ ձեռքին կրեմագույն մի վերարկու ու մի փոքրիկ ճամպրուկ (այդպիսի ճամպրուկներով այն ժամանակ ուսանողները բաղնիք էին գնում): Նրան ընկերակցելը մեզ համար երջանկություն էր: Տեղ զբաղեցրեց ավտոբուսի առաջամասում, այնտեղ, որտեղ սովորաբար տոմսավաճառն է նստում: Ճանապարհը երկար էր: Որպեսզի վարորդը չննջեր, մենք անվերջ կատակում էինք, Սևակն էլ մեզ հետ: Իրեն այնպես էր պահում, ասես մեզնից մեկը լիներ: Նույնիսկ երբ զվարճանալու համար հացի խմորից փոքրիկ գնդիկներ էինք շինում ու նետում, Սևակն ասում էր. «Իմ բերանը ձերնից մեծ է, այս կողմը նետեք»:
Առաջին օրը մնացինք Եղեգնաձորում: Երբ տեղավորվեցինք հյուրանոցում, Սևակն ասաց.
— Եկեք գնանք կինո:
Մտանք տեղի կինոսրահը, պատրաստվում ենք դիտումին: Ու հանկարծ ժողովուրդը ճանաչեց բանաստեղծին: Ֆիլմի ցուցադրումը հետաձգեցին: Կինոդիտումը վերածվեց հանդիպման Պարույր Սևակի հետ: Բեմի վրա սեղան դրեցին, նրան հրավիրեցին բեմ: Բայց Սևակն իր հետ նաև Թաթիկ Հակոբյանին բարձրացրեց ու նրան ներկայացրեց հավաքվածներին: Ելույթ ունեցավ: Հետո մարդիկ սկսեցին հարցել տալ: Ընդ որում, հարցնում էին ոչ միայն գրականությունից, այլև հողից, գյուղացու հոգսերից:
Հանդիպումից հետո խմբով գնացինք Գլաձոր: Լուսանկարվեցինք այնտեղ: Հիշում եմ, որ Սևակը խաչակնքում էր, մի բան, որ մեզ համար այն ժամանակ անսովոր էր:
Հաջորդ օրը ճանապարհը շարունակեցինք: Երբ հասանք Սիսիանի լեռնանցք, մեքենան խրվեց ցեխերի մեջ: Մեկ էլ այն տեսանք՝ Սևակը հանել է կոշիկներն ու ոտաբոբիկ ավտոբուսն է հրում: Խնդրեցինք՝ ընկեր Սևակ, թույլ տվեք մենք ինքներս: Չհանաձայնվեց: Մինչ կհրեին, մեր աղջիկները դուրս էին եկել մեքենայից ու նստել էին ճամփեզրի քարերին: Սևակը կատակով դիմեց նրանցից մեկին.
— Սիլվա, քարերին մի նստիր: Կսառես, հետո երեխա չես ունենա…
Ճանապարհին մի տեղ, որտեղ կանգնել էինք ծաղիկներ հավաքելու, ես մի ծաղկեփունջ բերեցի, պարզեցի նրան ու ասացի.
— Ընկեր Սևակ, հապա հոտ քաշեք, շատ լավն է:
— Մելանիա ջան,-ասաց նա,- ճիշտն ասեմ, ես համի ու հոտի զգացողություն չունեմ:
Հետո պատմեց, որ պատերազմի տարիներին գրիպի ծանր հիվանդություն է տարել, որից հետո զրկվել է այդ զգացողություններից:
Այդ օրը մնացինք Սիսիանում, ինչ-որ գիշերօթիկ դպրոցի հանրակացարանում, առաջին հարկում: Սևակին առանձին սենյակ տվեցին: Երբ նրան այցի գնացինք` ասաց.
— Էրեխեք, այսօր իմ տղայի՝ Կորյունի ծննդյան օրն է: Երեք տարեկան դարձավ:
Կոնֆետ էր գնել: Շամպայն բացեց, մեզ հյուրասիրեց: Արտասանեց: Հրաշալի պատմություն գիտեր: Եթե մեծ բանաստեղծ չլիներ, ապա հաստատ կարող էր մեծ գիտնական, պատմաբան լինել:
Որոշեցինք գնալ Սատանի կամուրջը: Միս, օղի ու գարեջուր գնեց: Երբ տեղ հասանք, տեսանք, որ այնտեղի տաք ջրերի ավազանում թուրքի կանայք էին լողանում: Պիտի սպասեինք: Սևակը խիստ վրդովվել էր: Ասաց.
— Տեսեք, մենք մեր հողի վրա ենք, բայց պիտի սպասենք, մինչև նրանք կվերջացնեն, նոր միայն մեր հերթը կգա:
Կրակ վառեցինք: Խորոված եփեցինք: Վազգենը «Անլռելիից» հատվածներ արտասանեց, հետո Սևակը կարդաց իր գործերից: Եվ այնտեղից շարժվեցինք դեպի Գորիս:
Այդ օրերին Տիգրան Պետրոսյան- Բոտվիննիկ շախմատային մրցախաղն էր: Հյուրանոցի մոտ կախված էր մեծ խաղատախտակը: Մարդիկ քննարկում էին: Սևակն էլ էր շատ հետաքրքրված: Գրախանութ գնացինք: Որտեղ մարդիկ նրան տեսնում էին, ամենուր հրավիրում էին հանդիպման, ինքնագիր էին խնդրում: Գորիսի շուկայից Քարահունջի օղի էր գնել: Բերեց, ասաց.
— Առյուծի կաթ եմ գնել:
Շշերը դասավորեց իր ճամպրուկում: Շատ չանցած մենք սկսեցինք թղթախաղով զբաղվել, և Սևակի ճամպրուկը մեզ սեղան էր ծառայում: Հանկարծ զգացինք, որ օղին հոսում է: Բացեցինք: Թափվել էր: Ճամպրուկի ներսում 96-թերթանոց մի տետր կար, որի մեջ Սևակի անտիպ բանաստեղծություններն էին: Օղին լցվել էր տետրի վրա: Մի քանի էջեր պարզապես ջնջվել էին: Մենք քարացանք: Շատ վատ էինք զգում: Սևակը նայեց, հետո ասաց.
— Ճիշտն ասաց, անգիր չեմ հիշում: Բայց դուք մի տխրեք: Ոչինչ, կվերականգնեմ:
Որոշեցինք գնալ Տեթևի վանք: Մի բեռնատար մեքենա վարձեցինք, վարորդն էր՝ հարբած: Այն ժամանակ վանք տանող ճանապարհը շատ դժվարամատչելի էր: Ճանապարհին կեսկատակ-կեսլուրջ ասում էինք. «Ընկեր Սևակ, դուք մեքենայի խորքը գնացեք, որ վթարի դեպքում Ձեզ բան չպատահի»: Ասաց. «Ես՝ հեչ: Թող աղջիկներն այն կողմը գնան: Նրանցից ամեն մեկը մեր ժողովրդին մի-մի զավակ է պարգևելու»:
Վանքում մեզ պատմում էր, թե ինչպես է կառուցվել ու ավերվել համալիրը: Տարածքից մի փոքրիկ քարի կտոր վերցրեց իր հետ` իբրև մասունք:
Ղարաբաղ մեկնեցինք Լաչինի ճանապարհով: Մի տեղ մեքենան փչացավ: Մինչ կարգի կգցեին, իր նախաձեռնությամբ բանջար հավաքեցինք, ուտելիք պատրաստեցինք:
Նախ հասանք Շուշի: Ղազանչեցոց եկեղեցի գնացինք: Դռները փակ էին: Ներսում պահեստ էր: Սևակը ծունկի իջավ: Խաչակնքեց, համբուրեց քարերը: Հետո մի փոքրիկ քար վերցրեց ու մեզ դառնալով ասաց.
— Էրեխեք ջան, հիշեք, այս քարը ես ետ եմ բերելու, դնելու եմ իր տեղը, երբ Ղարաբաղն ազատագրված կլինի…
Օրը մթնում էր: Թեթև անձրև էր գալիս: Իջանք Ստեփանակերտ: Գնացինք քաղաքի հյուրանոցը: Այնտեղ այդ օրերին լարված իրավիճակ էր: Ասացին, որ Խոջալուում մի հայ աղջկա էին սպանել:
Երեկոյան դուրս եկանք քաղաքում զբոսնելու: Սևակը փողոցում մի երեխայի կանգնեցրեց ու հարցրեց.
— Աղջիկ ջան, կարո՞ղ ես Ղարաբաղի բարբառով ինչ-որ բան արտասանել:
Երեխան սկսեց «Անբան Հուռին» պատմել: Սևակը ոգևորվեց: Գրպանում ընդամենը 8 ռուբլի կար: Մտավ խանութ, ամբողջ գումարով «Տրյուֆել» կոնֆետ գնեց ու տվեց երեխային:
Հետո մենք մնացինք հյուրանոցում, իսկ Սևակը գիշերելու գնաց Բագրատ Ուլուբաբյանի մոտ:
Առավոտյան եկավ մեզ մոտ ու որոշեցինք, որ Ղազախով պիտի ետ վերադառնանք Հայաստան: Շամխորում մեր ավտոբուսը նորից փչացավ: Այլ ելք չկար: Ստիպված պիտի մնայինք տեղի հյուրանոցում: Բայց Սևակը թույլ չտվեց: Ասաց.
— Թուրքի հյուրանոցում չենք մնա:
Գնացինք տեղի ավտոկայանը: Այնտեղ մի հայ տղա կար, վարորդ: Նստեցինք նրա մեքենան: Ամբողջ գիշեր Սևակը խոսում, զանազան պատմություններ էր պատմում մեզ համար: Չափազանց հոգատար էր: Թեև ինքն էր վատառողջ, բայց իր վերարկուն գցեց քնած աղջիկների վրա:
Հաջորդ օրը Իջևանով գնացինք Երևան: Ապրիլի 23-ի երեկոյան տեղ հասանք: Հաջորդ օր Եղեռնի զոհերի հիշատակի օրն էր: Կասյան փողոցի իր տան բակում մեզ հրաժեշտ տվեց՝ պայմանավորվելով հաջորդ օրը հանդիպել: Ասեմ, որ մեր ուղևորության ընթացքում նա երեք բանաստեղծություն էր գրել, որոնցից երկուսը՝ «Հեյ-հեյ»-ը և «Սատանի կամուրջ»-ը մեր կուրսին էր նվիրված: Թե ի՞նչ եղան դրանք, ինչու՞ չտպագրվեցին` չգիտեմ…»:
Սա էր Մելանիա Հովակիմյանի պատմությունը Սևակի հետ Ղարաբաղ կատարած ուղևորության մասին: Վստահաբար կարող ենք պնդել, որ հետագայում նորանոր դրվագներ կգան հարստացնելու և ամբողջացնելու ոչ միայն մեծ բանաստեղծի կյանքի ժամանակագրությունը, այլև լրացնելու Արցախ աշխարհի հանդեպ նրա առանձնահատուկ սիրո և նվիրվածության էջերը: Եվ գուցե նաև մի օր գտնվեն այն չափածո տողերը, որոնք գրվեցին Սևակի ձեռամբ այն հեռավոր օրերին:

ՀՈՎԻԿ ՉԱՐԽՉՅԱՆ

ՍԵՎԱԿԸ ԼՈՒՍԻՆ ԱՄԱՐԱՅԻ ՄԱՍԻՆ

«Չեմ կարծում, թե երգիչները բեմ են դուրս գալիս մարդկանց լացացնելու տրամադրությամբ: Բայց կարող եմ հաստատ ասել, որ ունկնդիրները համերգային դահլիճ են գնում՝ բնավ չմտածելով, թե պիտի լան: Բայց երբեմն… Այդպես եղավ դեկտեմբերի 4-ին:
Առաջինն արտասվեց մի… բոլորովին օտար մարդ՝ մոսկովյան դաշնակահարուհի Ե. Սմիրնովան: Դժվար է ասել, թե նա ինչ նկատեց ներքնատեսությամբ, ինչ պատկերացավ նրան մտովին, երբ հանկարծ լաց եղավ հսկայական դահլիճի առջև՝ Ռ. Մելիքյանի «Վարդ»-ի վրա: Հետո արտասվեցին նույն այդ դահլիճում նստած (ոչ, արդեն ոտքի կանգնած) շատերը: Ու հետո էլ ինքը՝ Լուսին Ամարան:
— Ես հիմա անանկ հուզված եմ,- մրմնջաց նա իր սքանչելի ձայնով, որ կարծես նաև իրենը չէր, որովհետև արտասվախառն էր:- Ես ասանկ բան տեսած չունիմ… Ինչ սքանչելի ժողովուրդ եք ԴՈՒՔ…
…Ի՞նչ արած, երևի բախտը բախտ է կոչվում հենց այն պատճառով, որ անկասելի է: Մեր բախտն էլ այսպիսին է. ամեն օր, աշխարհի այս կամ այն անկյունում, հնչում է մի նոր հայի անուն, փայլատակում է մի նոր աստղ: Կարծես թե բախտը վրեժ է լուծում բոլոր նրանցից, ովքեր մեզ այս բախտին են հասցրել. եթե պետք է ցրիվ լինել, ապա աստղերի պես, եթե պետք է սեփական տանը չլինել, ապա օտար տների մեջ էլ փայլել, եթե պետք է ապրել օտարի հայրենիքում, ապա այնպես ապրել, որ հեռավոր հայրենիքդ հպարտանա, ու եթե հյուր լինել սեփական տանդ (հյուր, սեփական տանը), ապա զգալ ու հասկանալ, թե «ինչ սքանչելի ժողովուրդ եք Դուք»…
…Առաջին պահին կարող է թվալ, թե պարծենալն ու հպարտությունը հարազատ եղբայրներ են, մինչդեռ, եթե խորանանք նրանց ծննդաբերության մեջ, նրանք շատ-շատ եղբայրներ են ընդոծին, բայց ոչ երբեք արյունակից: Եվ ոչ թե պարծենալով, այլ հիրավի հպարտությամբ կարող ենք ասել, որ աշխարհիս երգչախմբերի զարդն են ոչ թե երկու հայ երգչուհի (ինչպես գիտեինք ցայսօր), այլ երեք: Եվ այդ երրորդը Լուսին Ամարան է՝ Նյու-Յորքի «Մետրոպոլիտեն» օպերայի գլխավոր մեներգչուհին, «մեր ժամանակի լավագույն լիրիկական սոպրանոն»…

ՊԱՐՈՒՅՐ ՍԵՎԱԿ
«Գրական թերթ», 10.12.1965 թ.:

ԿԻՆԸ ԵՎ ՀԱՅ ԳՐԱԳԷՏԸ

«Ֆրանսական գրականութեան մէջ սեռ մը դարձաւ մշակութիւնը գործերու՝ որոնք կանացի դիմաստուերներու փնտռտուքին լծուած են, գրագէտին, բանաստեղծին կամ արուեստագէտին կեանքէն ներս»:
«Չունի՛նք նոյն ճամբէն ընթացող գործեր: Եւ չարիք մըն է ասիկա՝ անոնց համար, որոնք կուզեն մահկանացու էութեան իրենց բջիջներէն ճանչնալ մեր գրողներն ու արուեստագէտները»:
«Ասոր պատճառ՝ անշուշտ ամէնէն առաջ սպիտակ կիրքը մեր գրագէտներուն, անոնց հոգեկան եւ զգայարանական կեցուածքը, կնոջ դէմ»:
«Չունինք վաւերական աղբիւրներ եւ վկայութիւններ անոնցմէ շատերու սիրային կեանքին շուրջ՝ որպէսզի տարբեր, աւելի շօշափելի ու պատմական յաջողութեամբ մը բառի եւ պատմումի գային անոնց տագնապանքը, տխրութիւններն ու երջանկութիւնները»:
«Ի՞նչ ունինք մենք՝ մեր գրագէտներուն եւ արուեստագէտներուն անձնական կեանքէն, որպէսզի իրենց ստեղծագործական երկունքը մեկնելու եւ հոն դոնդողած արիւնը բջիջ առ բջիջ ճանչնալու հնարաւորութիւնը ընծայուէր մեզի»:
«Անկէ կը կորսնցնէ անշուշտ մեր գրականութեան պատմութիւնը: Բայց թէ շահ մը կապահովէ՞ նաեւ այս մաքրակրօնութիւնը, կը խուսափինք վճռական եզրակացութիւններէ»:
Ճիշդ 55 տարիներ առաջ գրուած յօդուածէ մըն է, որ կը մէջբերենք վերի տողերը («Կինը եւ հայ գրագէտը», Մինաս Թէօլէօլեան, «Նայիրի» 1949 Ե. տարի թիւ 1-2, էջ 76-81): Կէս դար եւ աւելի ժամանակ անցեր է, բայց ոչինչ փոխուած է: Հայ գրականութիւնը, իր մեծ մասով, կը շարունակէ մաքրակրօն մնալ: Այդ գրականութեան մէջ տակաւին տեղ չէ գտած նաեւ ինչ որ «մանր» գրականութիւն կը կոչուի արեւմուտքի մէջ՝ յուշագրութիւն, կենսագրութիւն, ինքնակենսագրութիւն, նամակագրութիւն, օրագրութիւն եւ այլն:
20-րդ դարու մեր գրագէտները եթէ նոյնիսկ նման գրականութիւն ունեցած են (եւ կասկածէ վեր է, որ ունեցած են, մանաւանդ՝ նամակագրութիւն), այդ գրականութիւնը կը շարունակէ մնալ ձեռագիր վիճակի մէջ, պահուած: Տակաւին ի զօրու է այն համոզումը, թէ պէտք է յարգել ոեւէ անհատի անձնական կեանքը, այդ կեանքին թաքուն ծալքերն ու գաղտնիքները:
Գրագէտ մը սակայն «ոեւէ» անհատ չէ, եւ անոր ժառանգութիւնը, բոլոր երեսակներով, կը դառնայ հասարակութեան սեփականութիւնը: Գրուած իւրաքանչիւր էջ կրնայ տող մը, քերթուած մը կամ պատմուածք մը լուսաբանել, կրնայ օգնել, որ ընթերցողը քիչ մը աւելի դիւրութեամբ թափանցէ տուեալ հեղինակին երկերուն խորքը:
Այս ընթերցում-մտորումին տուն տուողը նոր գիրքի մը հրատարակութիւնն է: Հակառակ անոր, որ այդ գիրքը, իր հեղինակով դուրս կը մնայ մեր անձնական հետաքրքըրութեան ծիրէն (որ կը բեւեռուի սփիւռքահայ գրականութեան շուրջ), հակառակ անոր, կանդրադառնանք «Սուլամիթա Սեւակի մեծ սէրը» գիրքին, որովհետեւ այդ գիրքը, իր էութեամբ, կը փորձէ դարմանել վերը յիշուած անտեսումը:
Գիրքին հեղինակ-խմբագիրը՝ Հովիկ Չարխչեան, կրցած է գտնել հետքը Սուլամիթա Ռուդնիկ-Ֆրիտպըրկի, կապ հաստատել անոր հետ եւ ի վերջոյ ունենալ Պարոյր-Սուլամիթա ամբողջական նամակագրութիւնը, որուն վրայ հիմնուած է գիրքը:
Հեղինակը իր «Մուտք»ին մէջ, սկիզբէն, առաջին նախադասութեամբ իսկ կը յայտարարէ.
«Ինձ խորհուրդ էին տալիս չգրել այս մասին: Խնդրում էին, առաջարկում, սպառնում: Ամենաբազմազան պատճառաբանութիւնների երկար շղթայում հիմնական կըռուանը մէկն էր՝ չի կարելի հանրութեան սեփականութիւնը դարձնել անհատի անձնական կեանքը, եթէ նոյնիսկ խօսքը մեծ մտաւորականի ու բանաստեղծի մասին է» («Սուլամիթա Սեւակի մեծ սէրը», Հովիկ Չարխչեան, Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածին, 2004, էջ 7):
Գիրքը կը խարսխուի քանի մը հարիւր նամակներու, հեռագիրներու, երկտողերու եւ Սուլամիթայի յուշերուն վրայ:
Նման մտերմիկ էջերու հրատարակութեան գլխաւոր թոյլտուութիւնը իրենք՝ նամակներուն հեղինակներն են որ կու տան: Եւ որովհետեւ Պարոյր Սեւակը մահացած է աւելի քան քառասուն տարիներ առաջ, իսկ նամակներուն ամբողջութիւնը (բացի քանի մը տասնեակ նամակներէ, զորս Հովիկ Չարխչեան պատահմամբ գտած է Սեւակի գիւղի՝ Չանախչիի տան նկուղին մէջ, եւ հրատարակած «Սիրում եմ քեզ» խորագրուած գրքոյկով) կը գտնուի Սուլամիթայի մօտ, հետեւաբար միայն այս վերջինին համաձայնութիւնը բաւ է նամակներուն հրատարակութեան համար:
Սուլամիթան, Հովիկ Չարխչեանին գրած իր մէկ նամակին մէջ կըսէ՝ «. . . դեռ 10-15 տարի առաջ ինձ ասում էին, որ մեր նամակները վաճառում էին 500 ռուբլով»: Ան որ գաղափար ունի, թէ այդ թուականներուն ի՞նչ արժէք ունէր ռուբլին, կրնայ հասկնալ յիշուած գումարին առասպելական մեծութիւնը:
Հեղինակը կրցած է, որոշ հմտութեամբ, նամակէ նամակ երկարող միջոցները վիպական շունչով եւ ստեղծագործ երեւակայութեամբ լեցնել, որուն հետեւանքով գիրքին ընթերցումը կընթանայ սիրավէպի մը ընթերցումին նման՝ արագ, հետաքրքրաշարժ, հաճելի:
Անշուշտ ենթադրելի է, որ մեզի հրամցուածը գրականագիտական կամ ուսումնասիրական-վերլուծական յաւակնութիւններ չունի: Կենթադրէք նաեւ, որ նամակները գրուած ըլլան . . . ռուսերէնով. անոնց թարգմանութիւնն է, որ կընթերցենք: Հետաքրքրական կըլլայ նշել, որ Սուլամիթան փորձած է հայերէն սորվիլ, եւ երբեմն նամակները գրած է… հայատառ ռուսերէնով:
Այս նամակներուն հրատարակութիւնը որքան որ լոյս կը սփռէ Պ. Սեւակի որոշ գործերուն, նոյնքան լոյս կը սփռէ իր ապրած ժամանակաշրջանին, գիրք հրատարակելու տառապանքին եւ այլ հարցերու վրայ: «Անլռելի Զանգակատուն» երկարաշունչ պոէմը, Կոմիտասին նուիրուած, ծնած է Սուլամիթայի հետ Սեւակի ծանօթացման շրջանին. բայց հրատարակութիւնը երկար ատեն ձգձգուելէ ետք, ամբողջովին դադրած է շրջանի մը համար, որովհետեւ «Պարոյր Սեւակը փորձում է մեր գաղափարախօսութիւնը հաշտեցնել ազգային սահմանափակութեանը, այն քարշ տալ ազգային սահմանափակութեան եւ ռասիզմի ջնջին գաղափարների պոչից» (էջ 183):
Սուլամիթայի եւ Սեւակի առաջին հանդիպումը տեղի ունեցած է 1957 թուականի Դեկտեմբեր 1-ին, իսկ առաջին նամակը գրուած է Սուլամիթայի կողմէ, 6 Յունիս 1958ին:
Այս հատորը, որ «թիւ 1»-ն է, կը պարփակէ մինչեւ Դեկտեմբեր 1960 գրուած նամակները: Յաջորդ գիրքով հաւանաբար ամբողջանան անոնք, գրուած մինչեւ Պ. Սեւակի ողբերգական մահը:
Կարեւոր յաւելում մըն է այս գիրքը, մեր գրականութեան ա՛յս ժանրի վտիտ բերքին վրայ:
Վերջին նկատում մը՝ հատորին սկիզբը դրուած Սուլամիթայի լուսանկարը կը յուշէ ժողովրդական խօսքը, որ կըսէ թէ սիրահարները, ժամանակի ընթացքին, կը սկսին իրարու նմանիլ: Սուլամիթան սկիզբէն ալ նման եղած է Սեւակին…

ՄԱՐՈՒՇ ԵՐԱՄԵԱՆ
«Հայրենիք»

ՍԵՎԱԿ- ՍՈՒԼԱՄԻԹԱ

ՍԻՐՈ ՆԱՄԱԿՆԵՐ

«26.7.1958թ.
Մոսկվա.
Բալիկ Սուլա,
Եվ ահա դու չկաս։ Եվ Մոսկվան դատարկվել է…
Իսկ իմ մարմի՞նը։ Պարզապես արտասվում է (հենց այդ խոսքը)։ Արտասվում է քո կարոտից, քո հարազատ մարմնի կարոտից։
Ես շատ-շատ տխուր եմ, այնքան տխուր, որ ոչինչ չեմ կարողանում անել (այսօր ամբողջ օրը թափառել եմ), այնքան տխուր է, որ չեմ կարողանում նույնիսկ գրել։ Իսկ ի՞նչ գրել։ Մի՞թե տառերը կարող են անել այն, ինչ ուզում են մատները, ձեռքերը, մարդկային շուրթերը։
Գրկում եմ քեզ, իմ Սուլային և փակում աչքերս։
Քո տանջահար (արդեն տանջահար )Պ.»

«5 դեկտեմբերի 1958 թ.
Քեզ եմ, իմ ուրախություն, ես գրում…
Հիմա այնպիսի վիճակում եմ, որ կարելի է ընդգծել՝ կոչելով հոմանիշների շարքի ցանկացած բառով, «ոչ երկնքում, ոչ երկրի վրա», բայց որը հնարավոր չէ ճշգրիտ բնութագրել: Ես քեզ սիրում եմ տանջալից կերպով: Կարծեմ ինչ-որ նոր շրջան է հայտնվել գրականության մեջ, այն կոչվում է «կուսական անուրջներ»: Այո, ես անրջում եմ արթմնի, դու իմ առաջ մերթ նշմարվում ես ինչ-որ աղոտ, անդեմ տեսքով, մերթ իմ երևակայության մեջ այնպիսի որոշակիություն ես ձեռք բերում,- ցավեցնելու աստիճան ծանոթ, հազվագյուտ դիմագծեր,- որ ես տեղս չեմ գտնում, այն աստիճան է քո սևությունը: Ճերմակից էլ ճերմակ ճերմակում է դեղնած, ունայն աշխարհը…
Այստեղ մեզ մոտ ձյուն է , շատ ձյուն: Ու ես քայլում եմ, քայլում, քայլում…
Այսօր բոլորովին չեմ քնել, քեզ եմ սպասել մինչև ինն անց կես, իսկ դու այդպես էլ չկարողացար…
Իսկ հետո դու գնացիր, և ես արդեն ընդհանրապես անուժ էի, որպեսզի պառկեի քնելու: Եվ ահա ամբողջ օրն ինչ-որ բան եմ անում այնպիսի վիճակում, ասես թույլ են տվել օճառել ձեռքերս, իսկ փրփուրը ջրով լվանալ չեն թողնում:
Բայց չէ՞ որ դու ինչ- որ տեղ կաս, դե ասա…
Ախր այդպես չի կարելի:
Ցտեսություն, իմ սատանի ճուտ…
Քո խավոտ Սուլկա»:

«19.1.1959Թ.
Իմ մխիթարանք:
Բոլոր բառերն անհետացել են, առավել ևս ինձ օտար լեզվում: Մի բան է միայն պարզ. ես սիրում եմ քեզ, ընդ որում, այդ ծեծված բառերն ինձ համար ունեն ավելի մեծ կշիռ ու նշանակություն, քան քեզ համար` այն պարզ պատճառով, որ ես, քո խոսքերով ասած, գիտեմ, թե ինչի հետ համեմատեմ այն…
Ես էլ քեզ նման, անընդհատ ու ամենուր քեզ հետ եմ, իմ Ուրախություն: Եթե դու կասկածում ես դրան, կնշանակի իրականում քո կանացի էությունը (այս դեպքում ՝ կանխազգացողությունը, հոտառությունը) թույլ է, ինչում չէի ցանկանա համոզվել: Ներիր այս թոթովախոսության համար: Ինձ համար հիմա կրկնակի ծանր է: Մխիթարիր ու օգնիր հեռվից: Ես նրանցից եմ, ովքեր պարտքի տակ չեն մնում:
Սիրում եմ քեզ, և այս բառերն ամենաճիշտը, միակն են ռուսերեն բառարանում:
Գրկիր ինձ՝ անհանգստացածին, հոգնածին, կիսահիվանդին, որն այնուհանդերձ քոնն է և զգում է քո բույրը: Պ.»:

«23.6.1959թ.
Իմ լուսավոր, լուսավոր-լուսավոր հեքիաթ, իմ սիրտ, բարի գիշեր,- լավ երազներ, իմ հարազատ կրակ, հանգստացիր իմ անկշտությունից։
…Շատ բան կարելի է անել ուրիշի փոխարեն, ուրիշը շատ բան կանի քեզ համար, իսկ ապրել պետք է… Ստիպված ես ապրել միայն ինքնուրույն, քեզ համար քո կյանքը ոչ ոք չի անցնի…
Եվ կսովորես անցնել… Իսկ դու չե՞ս նկատել, թե որ ոտքից ես սկսում քայլել, աջի՞ց։ Բայց ախր նա առանց այդ էլ ուժեղ ճկվում է։ Ճանապարհը սկսիր ձախից, սիրտն ավելի ճիշտ կուղեկցի…
Ախ, ուր չի տանի սիրտը…
Սուլամիթա»։

ՍԵՎԱԿԻ ԱՆՏԻՊ ԲԱՆԱՍՏԵՂԾՈՒԹՅՈՒՆԸ

ԱՆՑՈՂԻԿ ՄՆԱՅՆՈՒԹՅՈՒՆ

Եվ ինչի՞ց, տեր Աստված, ինչի՞ց է,
Մարդիկ են երբ ծնվում` լալիս են,
Ծաղիկներն են բացվում` բուրում են:
Եվ ինչի՞ց, տեր Աստված, ինչի՞ց է…
Մենք նաև չենք ծնվել որոշմամբ
Ու ոչ էլ որոշմամբ մեծացել:
Էլ ինչու՞ տառապենք որոշմամբ:
Եվ ովքե՞ր, և ո՞վ է որոշում…
Չեմ իշխել-հանդգնել ասելու,
Բայց հիմա հանդգնեմ և ասեմ,
Որ նույնիսկ մեռնելու համար էլ
Նախ ապրել, ապրել է հարկավոր…
Եվ այդ ի՞նչ կստացվի, եթե միշտ
Քաղցի դեմ ես տամ քեզ ինչ-որ դեղ
Եվ առնեմ ձեռքիցդ դրա տեղ
Կարագած ու մեղրած քո հացը…
Եվ թեպետ դժվար է կռահել
Վախճանը լավ գրքի
Ու վերջը վատ կյանքի,
Եվ թեպետ առայժմ լոկ ներկան է ներկա,
Մնացած ամեն ինչ բացակա-բացակա,
Բայց մեկ է,
Շարունակ այսպես չի գնալու,
Սիրելիս, այսպես չի մնալու:
Սիրելիս, հասկացիր վերջապես
Ու տես, որ… հանկարծ ուշ չլինի…

ՊԱՐՈՒՅՐ ՍԵՎԱԿ

20. 3. 64 թ. Դիլիջան

ՊԱՐՈՒՅՐ ՍԵՎԱԿ

ՀԱՎԵՐԺՈՒԹՅՈՒՆԻՑ ԵԿԱԾԸ
ԹՈՂ ԳՆԱ ԴԵՊԻ ՀԱՎԵՐԺՈՒԹՅՈՒՆ
(բանաստեղծի խոսքը` արտասանված Երևանի ծննդյան 2500-ամյակի առթիվ)

Սիրելի՛ երևանցիներ, թանկագի՛ն հյուրեր,
Այսօր մեզ համար կրկնակի տոն է. մենք հանդիսավորությամբ և հպարտության օրինական զգացումով նշում ենք մեր մայրաքաղաքի` աշխարհիս հնագույն քաղաքներից մեկի ծննդյան 2750-ամյակը: Ծննդյան օրեր տոնելիս հոբելյարները, ինչպես գիտենք բոլորս, նվերներ են ստանում` զավակը ծնողներից, եղբայրը իր եղբայրներից. դարավոր, բայց նաև պատանի Երևանը, իր ծննդյան 2750-ամյակի առթիվ, մեծարժեք նվեր է ստացել իր եղբայր Մոսկվայից: Հայաստանի Հանրապետությունը իր ծնողից` Սովետական Միությունից ստացել է նվերներից ամենաթանկը` Լենինի շքանշան: Եկե՛ք բոլորս իրար շնորհավորենք այս թանկագին նվերի առթիվ:
Մենք այստեղ հավաքվել ենք մի սրբազան արարողություն կատարելու. բացելու 2750-ամյա Էրեբունի-Երևանի հիմնադրման թանգարանը: Օտարներն են ասել և շատ ճիշտ են ասել, որ Հայաստան կոչված երկիրը մի վիթխարի թանգարան է բաց երկնքի տակ: Ուրեմն մենք եկել ենք այստեղ, Հայաստան կոչված վիթխարի թանգարանում և՛ս մի նոր թանգարան բացելու, մի նոր թանգարան, որպեսզի ծածկի տակ առնի մեր բաց երկնքի տակ սփռված, մեր փոքրիկ հողի ծալքերում պեղված, մեր անսահման գանձերի մի առանձնահատուկ մասը միայն, ա՛յն ամենը, ինչ կապված է մեր մայրաքաղաքի հիմնադրման հետ:
Մենք այն ժողովուրդն ենք, որ մայրաքաղաքներ շատ է տեսել, և սրա մեջ է, եթե կուզեք, մեր ժողովրդի դարավոր ողբերգությունը: Որովհետև երջանիկ են այն ազգերը, որոնք իրենց պատմության ընթացքում մեկ կամ ընդամենը մեկ-երկու մայրաքաղաք են ունենում: Դա նշանակում է, որ տվյալ ազգը ունեցել է պատմական զարգացման քիչ թե շատ կանոնավոր ընթացք, տնտեսական և քաղաքական կյանքի քիչ թե շատ կայուն վիճակ: Իսկ մենք, կրկնում եմ, մայրաքաղաքներ շատ ենք ունեցել, ստիպվա՛ծ ենք ունեցել, ունեցել ենք, որովհետև նախկին մայրաքաղաքը ավերել են, հիմնահատակ արել: Ու մեզ մնացել է փլատակներով հպարտանալու զգացմունքը միայն, որ հպարտության վսեմ զգացմունքի վերջին տեսակն է և ո՛չ առաջին:
Թվում է, թե սխալված չեմ լինի, թվում է, թե բոլորիդ անունից խոսած կլինեմ, եթե ասեմ, որ այս հանդիսավոր պահին, Էրեբունի-Երևանի հիմնադրման թանգարանի պաշտոնական բացման պահին, մեզ պիտի համակի, նախ և առաջ, հետևյա՛լ զգացումը, թո՛ղ այսուհետև մեր ազգային կյանքը ընթանա այնպե՛ս, որ մենք այլևս չունենանք նոր մայրաքաղաք, որ Երևանը լինի՛ և մնա՛ մեր վերջին մայրաքաղաքը սրբազան Արարատի հայացքի ներքո, Այրարատյան աշխարհի կենտրոնում, Թեյշեբայինի, Արմավիրի, Արտաշատի, Վաղարշապատի, Դվինի, մեր նախկին մայրաքաղաքների հարևանությամբ:
Մեր մայրաքաղաքը Հռոմից էլ հին է: Բայց մենք ինքներս մեզ և մեր թանկագին հյուրերին հնություններ ցույց տալու քիչ բան ունենք մեր մայրաքաղաքում: Այս է՛լ բացատրվում է մեր ազգային ծանր ճակատագրով: Կարելի է վստահորեն ասել, որ Երևանի 2700 տարին ավելի քիչ բան է թողել մեզ, քան վերջին 50 տարին: Ուստի մեզ, այս հանդիսավոր արարողության պահին, պիտի համակի մի երկրորդ զգացում և՛ս: Թո՛ղ մեր սիրելի և սիրասուն մայրաքաղաքը ապրի մի այնպիսի՛ բարեբախտ կյանքով, որ նրա կառուցված, կառուցվող և կառուցվելիք շենքերն ու կոթողները հավերժելով հավերժեն` խուսափելով ինչքան տարերային աղետներից, նույնքան և ավելի պատերազմական արհավիրքներից: Արհավիրքներից և աղետներից թո՛ղ հեռու մնա ամե՛ն մոտիկ ու հեռու ապրող ժողովուրդ, ամե՛ն երկիր և նրանց շարքում` նաև դարերով տանջված մեր հողը և մեր գուրգուրանքի ու փայփայանքի, մեր հպարտության ու հույսի առարկան` մեր սիրելի հոբելյարը` Էրեբունի-Երևանը:
Հավերժությունից եկածը թող գնա դեպի հավերժություն:
ՊԱՐՈՒՅՐ ՍԵՎԱԿ
1968թ., հոկտեմբեր
Երևան

(Առանձնակի շնորհակալություն Հրաչյա Իվանյանին` ամբողջական տեքստի և լուսանկարի համար)

ՊԱՐՈՒՅՐ ՍԵՎԱԿ

Մի անգամ ճամփա են գնում Արդարությունն ու Անարդարությանը և, ինչպես պետք էր սպասել, նրանց մեջ կռիվ է ծագում։ Անարդարությունն սպանում է Արդարությանը և որպեսզի հանցագործության հետքերը ծածկի՝ ողջակիզում է նրա դին։ Արդարության բարեկամները, երկար որոնումներից հետո, գտնում են նրա աճյունը և այդ մի բուռ մոխրից սարքում են… թանաք։ Այն օրից ի վեր,- եզրահանգում է արաբ մեծ իմաստասերը,- Արդարությունը մեռած է աշխարհում, նա ապրում է միայն գրքերի մեջ…
Առայժմ երկրագունդը դժվար թե գոռա. «Ոչ, նա ապրում աշխարհում»։ Ուրեմն և գիրք գրողներն էլ չպիտի մոոանան, որ Արդարության մոխրե թանաքով չակերտավոր, թե անչակերտ, մակդիրավոր, թե անմակդիր, սուտ գրելը առնվազն անբարոյականություն է…
«Գեղեցիկ սուտ»–ի սուտ տեսությունից բխում է մեկ ուրիշ հորդահեղուկ չարիք էլ՝ այսպես կոչված «պարզությունը»։
Ձգելով–ձգձգելով մենք «պարզ»–ը հոմանիշ դարձրինք «հասարակ»–ին, ինչպես որ, շա՜տ ափսոս, «հանրության» տեղն էլ գրանցվեց « հասարակություն»-ը։ Բայց պարզը հասարակ չէ։ Պարզ նշանակում է մաքուր (վկան՝ պարզաջրելը, պարզերեսը, պարզկան՝ իրենց ողջ շքախմբով); Իսկ «մաքուր»–ն ու «խոր»–ը, «հստակ»–ն ու «խորունկ»–ը ոչ թե ազգակից են, այլ մերձավոր արյունակից։
Գրողի գերագույն նպատակն է լինել պարզ, բայց ոչ հասարակ։ Ու հանրությանն էլ պարզություն է պետք և ոչ թե հասարակաթյուն, մաքրություն և ոչ թե ծանծաղություն։ Ուստի և գրողը կարող է ունենալ բազում ատելի բառեր, բայց ամենից աոաջ ու հետո պիտի ունենա մեկ անընդունելի բառ, որ է հասարակը։

ՊԱՐՈՒՅՐ ՍԵՎԱԿ. ԱՆՏԻՊ ԷՋԵՐ

ԱԲՈՎՅԱՆՈՒՄ
Ծանոթ է այստեղ ամեն քարը
Եվ փոշու հատիկը անգամ.
Նույն ժպիտն, օ, քանի անգամ է
Նույն դեմքին ճառագել անկամ:
Ճառագել, բռնկվել անհասցե
Ինքն իրեն ու ինքն իր համար,
Եվ որքան, որքան եմ որսացել
Ժպիտն այդ անհասցե
Եվ ինձ, և ոչ ինձ համար…
Բայց հիմա, ինձ հետ ես հիմա դու
Ու վեր ենք բարձրանում ցածից.
Եվ ուրիշ ժպիտ չեմ նկատում
Քո այրող ժպիտից բացի:
Այս համեստ մեր Աբովյանում,
Որ սակայն թվում է մեզ անծայր,
Որ մեզ հետ վերև է բարձրանում,
Անցնում է մեր ուղին անցած:
Ուր երեկ մեր ձեռքով ենք կերտել
Մեր տան հետ մեր բախտն ու հույսերը:
— Այստեղ են բոլորը մկրտվել,
Մկրտենք նաև մենք մեր սերը…
30.7.1947 թ.

* * *
Դու աղջիկ ես մի հասարակ
Եվ գերում ես` քո հմայքին
Ես անծանոթ, և անտեղյակ,
Անգետ խաղի ու քմայքի:
Օ, այնպես հեշտ, լավ է քեզ հետ,
Ես չեմ փնտրում խոսքեր հարուստ,
Որով գիտեն ոմանք շոյել,
Թեկուզ… առանց հավատալու:
Ոչ ջանք իզուր- սրամտել,
Ոչ կոմպլիմենտ- խոսքի շոյանք…
Ողջը այնպես հեշտ է, թեթև,
Հասկանալի և հասարակ:
Բայց… ափսոս որ դու ուշացար,
Ոչ, շտապել եմ ես իզուր…
— Քեզ նայելով անդարձ անցած
Պարզությունս եմ ցավով հիշում…
28. 2.1958
Մոսկվա

* * *
Դառնում ես այս կողմ, դառնում ես այն կողմ,
Կրնկիդ վրա պտույտ ես տալիս
Ու նորից ժպտում, ժպտում ինքնագոհ,-
Ինքդ չափազանց քեզ դուր ես գալիս:

Ինքդ քո աչքում ուրիշ ես դարձել,
Այնպես չես քնում, վեր կենում, գնում…
Ինչ-որ բան հանկարծ փոխվել է կարծես,
Թե ի՞նչ է փոխվել պարզ չես հասկանում:

Թե ի՞նչ է փոխվել, ես գիտեմ, անգի՛ն.
Մի՛շտ, ամեն անգամ այդպես է լինում,
Երբ քեզ պես համեստ ու խոնարհ մեկին
Ինձ նման մի խենթ, ինձ նման մի գիժ
Առանց խոսքերի իր սիրտն է բանում…
1960-ականներին

ՊԱՐՈՒՅՐ ՍԵՎԱԿ

Հայ կամավորական շարժման, ֆիդայինների և ընդհանրապես անցյալ դարասկզբի ազգային-ազատագրական կռիվների թեման մշտապես հետաքրքրել է Պարույր Սևակին: Սակայն հատկապես զորավար Անդրանիկ Օզանյանի դերակատարությունն ու գործը բանաստեղծի համար եղել է որոնումների ու պրպտումների նյութ: Եվ ահա, նրա ձեռքն է ընկնում Անդրանիկի զինվոր Հակոբ Հակոբյանի (սասունցի Ծուռ Հակոյի) մեքենագիր գիրքը, ուր ծերացած հայդուկը տասնամյակներ շարունակ հավաքել ու ամբողջացրել էր իր պաշտելի հրամանատարի կյանքին ու գործին առնչվող փաստաթղթեր, գրություններ, լուսանկարներ: Ընթերցումից հետո Սևակը գրում է մի նամակ-գրախոսություն, որը ներկայացնում ենք ստորև:
Հ. Չարխչյան

ԶՈՐԱՎԱՐ ԱՆԴՐԱՆԻԿԻ ՄԱՍԻՆ
Իմ սերունդը Անդրանիկի մասին շատ քիչ բան գիտե, չասելու համար՝ համարյա բան չգիտի։ Սրա համար կարելի էր ամոթից գետինը մտնել, որովհետև Անդրանիկի մասին բան չիմանալը հավասար է իր ժողովրդի նորագույն պատմությանը անգետ լինելուն։ Բայց ամոթից գետին պիտի մտնենք ոչ թե մենք, որ մի ամբողջ սերունդ ենք, այլ նրանք, որոնց վզին է ընկնում մեր այս անգիտության պատրելի, բայց անքավելի մեղքը…
Եվ թվում է, թե հասել է ժամանակը, որպեսզի այսօր մեկ լվանանք մեր ամոթանքը,- այս է հատկապես մեր սերնդի մարդկանց աոաջին ճիչը։ ՝
Մեր քույրերն ու եղբայրները (այս բառերի համազգային առումով) Սևանի կորցրած ջրից ավելի արյուն են կորցրել, մարտիրոսության ու նահատակության սրախիճ ճամփաներով ոտաբոբիկ են անցել ոչ նրա համար, որ նրանց սուրբ արյունը փոխարկվի ինքնապահովագրության պղտոր ջրի և քաջաբար զոհված նրանց կյանքը կոխկրտվի մտավախության ցեխի մեջ:
Այլևս բավակա՜ն է։
էլ հերի՜ք է:
Ժամանակն է, վերջապես, դադարեցնելու այն գիտակցված հավկուրությունը, որ հավասար է ոչ միայն ազգային դավաճանության, այլև վատթարագույն անբարոյականության, որովհետև երբ հերոսության ուրացումը յուրատեսակ դավաճանություն է, ապա մեծ մեռելների հիշատակի պղծումը զազրելի անբարոյականություն է…
Ես անհարմար եմ զգում, ուղղակի ամաչում եմ մեծարանքի որևէ խոսք ասել Անդրանիկի հիշատակին: Այս մեծ ու սուրբ քաջի հանդեպ բոլորովին անպարտ ու անմեղ՝ ես չգիտեմ ինչու այս րոպեիս ինձ անձամբ պարտավոր ու մեղավոր եմ զգում այնքան, որ մեծարանքի ամեն խոսք ինձ թվում է սեփական հանցագործությունից հետո ուրիշի բերանով «մեղա» ասելու պես բան։
Բայց պիտի որ ասվի այդ «մեղա»–ն և ասվի ոչ թե խոսքով, այլ գործով, ոչ թե ասած լինելով ձեռքերը լվանալու պիղատոսությամբ, այլ գործնականորեն ու հետևողականորեն մեր նորագույն պատմության բոլոր աղավաղումները շտկելով, բոլոր սևացումները սրբագրելով, որ հավասար է մեր կերած հացից ավազը ջոկելուն…
Ու եթե ինձ համար այսքան դժվար է Անդրանիկի մասին մեծարանքի խոսք ասելը., ապա ճիշտ նույն հոգեբանությամբ էլ չեմ կարող անձամբ իմ և իմ ողջ սերնդի անունից երախտագիտության խոսք չասել Անդրանիկի հազարավոր զինվորներից մեկին՝ Հակոր Հակոբյանին։
Ընկ. Հ. Հակոբյանի գործը և (այդ գործից էլ աոաջ) վարքը հուզիչ է մարդկայնորեն՝ իբրև զինվորի հարգանքի տուրք և մեծ զորավարի հիշատակին և միաժամանակ մի յուրատեսակ քաջագործություն է։
Նույն այն ժամանակ, երբ մեր նորագույն պատմությամբ զբաղվող տասնյա՛կ ու տասնյա՜կ մարդիկ` գիտնականներ իրենց վսեմ կոչումը իջեցնելով մինչև հավուր պատշաճության աստիճան և պատմաբանի իրենց բարձր դիրքերից հասնելով պատեհապաշտության մակարդակը՝ դարձել են գիտությունների թեկնածուներ ու դոկտորներ, կես ու լրիվ ակադեմիկոսներ,—
նույն այդ ժամանակ Անդրանիկի այս համեստ զինվորը, մեն ու մենակ, բոլորիս հայտնի չափով նաև վտանգած իրեն, տարիներ շարունակ արել է այն, ինչ պիտի անեին վերևինները:
Արել է՝ ոչ թե քիթը պահած օրերի քամուն, այլ ձեոքը դրած այն կիզիչ կրակին, որ խիղճ Է կոչվում։
Արել է՝ որքան ներել են իր ուժերը:
Արել է՝ առանց շահախնդրության, եթե վսեմ շահախնդրության չէ ազնվությունն ինքը։
Ուրեմն և՝
շնորհակալության նրան ի խորոց սրտից բոլոր նրանց, ովքեր իմ օրին են, այսինքն՝ գրագետ կոչվելու իրավունքով հանդերձ անգրագետներ են՝ ոչ թե ինչ-որ կետադրական նշանների կամ շարահյուսական կանոնների մեջ, այլ ա՛յն նշանների, որով կետադրվել է իրենց տարաբախտ ժողովրդի պատմությանն ինքը, կանոնների, որոնք կազմել են շարահյուսությունը ազատության ու չգոյության…
Այս մեքենագիր գրքի ընթերցողներից ոմանք կարծում են, թե փաստաթղթերի այս ժողովածուն ավելի հարմար է հրապարակել «Բանբերում»: Ո՛չ։ Այս ժողովածուն պիտի հրատարակի պետհրատը, մեծ տպաքանակով։ Ըստ որում պիտի հրատարակի ռուսերեն, անպատճառ՝ նաև ռուսերեն։
Ընկ. Հ. Հակոբյանին տրված է այն, ինչ չեն ունեցել մեր պատմաբանները, բայց ընկ. Հակոբյանը պատմաբան չէ, ուստի և թե՛ այս ժողովածուն և թե՛ ընկ. Հակոբյանի հավաքած մյոա նյութերը պիտի հրատարակել համապատասխան խմբագրի օգնությամբ և այս գործը պիտի լինի ընդամենը սկիզբ։
Սկիզբ՝ ամենից աոաջ Անդրանիկի գործնու գործունեությունը ի տես դնելու, գնահատելա ուղղությամբ, իսկ այնուհետև՝ մեր ժողովրդի ազգային — ազատագրական պայքարի նաև այլ հերոսների կյանքն ու գործը վեր հանելու և գնահատելու գծով:
Տակավին ապրում են, բարեբախտաբար, մեր հերոսական արյունաշաղախ երեկվա գոյամարտերի մասնակիցներից ոմանք (և վերջինները): ժամանակն է, որ գրել տրվենու հավաքվեն նրանց հուշերը, ինչպես նաև այն բոլոր պատմություններն ու երգերը, որոնք հասել են մոռացության դուռը, եթե չասենք, որ կիսով չափ արդեն ներս են մտել այդ դռնից։
Ընկ. Հակոբյանի գործի հրատարակումը պիտի որ սկիզբ լինի և այն ճանապարհի, որով իր ժողովրդին պիտի վերադառնա ոչ միայն անմեռ Անդրանիկը, այլև մեռած ու հեռավոր Փարիզում թաղված Անդրանիկը։
Ով՝ ով, բայց Անդրանիկը իրավունք չունի հանգչելու (և չի էլ կարողանա հանգչել) ոչ իր հայրենի հողում։
Այս «իրավունքը» պիտի խլվի Անդրանիկից։ Միակ իրավունքը։ Իսկ Անդրանիկի մնացած անչակերտավոր իրավունքները վերականգնեցնելու հապաղումն այլևս անհանդուրժելի է, եթե չենք կամենում, որ Պատմությունը Դատավարություն լինելուց բացի դառնա նաև Դատախազ՝ մեզնից ավագ և մեզ հետևող սերունդների հանդեպ…
ՊԱՐՈՒՅՐ ՍԵՎԱԿ
30 Հունիսի 1963
Երևան

ՊԱՐՈՒՅՐ ՍԵՎԱԿԻ ԹԱՂՈՒՄԸ

ՊԱՐՈՒՅՐ ՍԵՎԱԿ

ՍԵՎԱԿԻ ԱՄԱՆՈՐԻ ՌԱԴԻՈԵԼՈՒՅԹԸ
Պարույր Սևակի ժառանգության մի հատված էլ կարելի է համարել նրա ռադիոելույթները: Ճիշտ է, դրանք մեծ թիվ չեն կազմում, սակայն եղածներն արդեն իսկ որոշակի պատկերացում են տալիս գրողի հրապարակային խոսքի հիմնական շեշտադրումների ու ոճի մասին: Ստորև ներկայացնում ենք դրանցից մեկը` դեռևս անհայտ ու անտիպ մի ելույթ, որ հնչել է Նոր տարվա նախօրեին` 1963 թ. դեկտեմբերի 31-ին: Այդ օրը ՀՍՍՌ Մինիստրների սովետին առընթեր ռադիոհաղորդումների և հեռուստատեսության պետական կոմիտեի արտասահմանի հայերի համար տրվող հաղորդումների խմբագրությունը եթեր է հեռարձակել Սևակի շնորհավորանքի խոսքը: Սևակից առաջ ելույթ են ունեցել Մարտիրոս Սարյանն ու Գոհար Գասպարյանը: Հաղորդումը հնչել է 0 ժամ 10 րոպեին: Խոսքը եղել է նախապես գրված ու ձայնագրված: Մեքենագրված էջի վրա Սևակը ձեռագիր որոշ բառեր է ավելացրել, որոնք տեքստում ներկայացվում են ընդգծված: Իսկ չափածո հատվածը բացակայում է: Ամենայն հավանականությամբ, բանաստեղծն այն անգիր է արտասանել: Էջի եզրին մակագրված է. «Ձայնագրված է»: Բոլոր էջերը ստորագրված են գլավլիտի լիազորի կողմից: Վավերագիրը պահվում է ազգային արխիվում:
Հովիկ ՉԱՐԽՉՅԱՆ

«Սիրելի ազգակիցներ,
Երկրագնդի բոլոր միջօրեականներն ու հորիզոնականները անհայրենիք հայի ոտքերով հատած հեռավոր հարազատներ:
Գալիս է Նոր տարին, Կաղանդը, Ամանորը:
Գալիս է և մեզ համար, որ ժողովուրդ ենք, բայց ժողովված չենք: Ուրեմն թող նա գա նախ և առաջ իբրև մեջքապնդող գոտի բոլորիդ համար՝ աշխարհագրական որ գոտիներում էլ լինենք:
Եթե համբերությունը թել է, մերը պիտի պարան կոչվի և հյուսված լինի ոչ թե թելերից, այլ ջղերից մեր սեփական, մեր մկաններից ու նյարդերից:
Թող Նոր տարին նորոգի ձեր ջղերը, ամրապնդի ձեր մկանները, երիտասարդացնի ձեր նյարդերը: Աչքերը տեսնելու համար են և ոչ թե միայն ճանապարհ պահելու: Բոլորիս աչքերն էլ ճանապարհ են պահում. մենք՝ ձեր ճանապարհը, դուք՝ մեր ու ձեր հայրենիքի:
Թող բոլորիս աչքերն էլ պայծառանան Նոր տարում, և ճանապարհները կրճատվեն, և սպասելիքները մոտենան:
Բարին է առաջնորդել մեզ հազարամյակներ շարունակ: Մեր տվածի գեթ մի մասը պիտի որ մեզ վերադարձնի բախտ կոչվածը, որքան էլ հուլաբար ու ծուլաբար քայլի:
Թող գալիք տարին արագացնի այդ քայլքը, ու բարին հասնի բոլորիդ ու բոլորիս: Թող հայ մանուկներ շատ ծնվեն Նոր տարում և ծնվեն ճակատի այլ գրով. կնունքը՝ որտեղ կուզի, բայց նրանց հարսանյաց հանդեսը կատարվի մեր Մայր Հայրենիքում, ստորոտներում այն լեռների, ափունքներում այն լճերի ու գետերի, որոնց անունն արտասանելիս դողում են մեր շուրթերը և փշաքաղվում է մեր մաշկը…
Թույլ տվեք, և ձեր անունից, Նոր տարվան դիմել նաև չափածո….. »:

ՊԱՐՈՒՅՐ ՍԵՎԱԿ

«ՈՉ ԹԵ ՍՐՏԻ ՏԵՂԱՓՈԽՈՒԹՅՈՒՆ,
ԱՅԼ ՀՈԳՈՒ ԱՅԼԱԿԵՐՊՈՒԹՅՈՒՆ»

Պարույր Սևակի գրական ժառանգության անբաժանելի մասն են կազմում նրա գրականագիտական ուսումնասիրությունները, հրապարակախոսական ելույթներն ու հոդվածները: Այդ էջերում է, որ բանաստեղծը մատուցել է պոեզիայի արդիական պահանջների ու խնդիրների մասին իր մտքերն ու դատողությունները` սահմանելով այն հավատամք-բանաձևը, որն ուղենիշ պիտի դառնար նաև 1970-80- ականների գրական սերնդի համար: Չմերժելով դասական ավանդները և դրանց ժառանգման անհրաժեշտությունը` գրողը միևնույն ժամանակ կարևորում էր նոր ձևերի, արտահայտչամիջոցների և լեզվամտածողության դավանումը, ինչը պիտի հանգեցներ պոեզիայում որակական աստիճանի փոփոխմանը` հօգուտ գեղարվեստական խոսքի ու մտքի ինքնատիպության:
Գրավոր երկերի հետ մեկտեղ հայտնի են նաև Պ. Սևակի բազմաթիվ բանավոր ելույթներ, որոնք տարբեր տարիներին հնչել են հեռուստա և ռադիոեթերներից: Մի քանիսը վերջին շրջանում հրապարակվեցին: Սակայն մեծ թվով ձայնագրություններ ու հարցազրույցներ այդպես էլ մնում են անհայտ կամ մոռացված: Դրանց որոնման և ներկայացման անհրաժեշտությունը պայմանավորվում է ոչ միայն բանաստեղծի ստեղծագործական ժառանգության ամբողջականությունն ապահովելու պահանջով, այլ նաև բացակա նյութերի արժևորմամբ, մի էական հանգամանք, ինչն անվիճելիորեն կարող է հաստատվել ստորև հրապարակվող վավերագրով:
1968 թ. հուլիսի 12-ին, երեկոյան ժամը 20.40-ին ռադիոյով եթեր է հեռարձակվել հարցազրույց Պարույր Սևակի հետ: Հաղորդման հեղինակն էր Կ. Քալանթարը: Այն տևել է 20 րոպե: Ձայնագրությունը, ցավոք, դեռ չի գտնվել: Սակայն Հայաստանի ազգային արխիվում` ՀՍՍՀ Մինիստրների Սովետի ռադիոհաղորդումների և հեռուստատեսության Պետական Կոմիտեի գրական հաղորդումների խմբագրությանը վերաբերող թղթապանակներում պահպանվում է այդ զրույցի սղագրությունը (ֆոնդ 191, ցուցակ 5, գործ 495): Շարադրանքը թույլ է տալիս կարծել, որ Սևակը նախապես ծանոթացել է հարցաշարին և ըստ այդմ էլ գրառել է իր պատասխանները: Այնուհետև, մեքենագրված էջերի վրա նա ձեռագիր ուղղումներ է կատարել: Բացի այդ, մի քանի նշումներից կարելի է ենթադրել, որ զրույցի ընթացքում եղել է նաև բանաստեղծի, այսպես կոչված, ազատ խոսքը, ինչը տեղ չի գտել սղագրության մեջ: Հարցերը բացակայում են, թեև պատասխաններից տրամաբանորեն հնարավոր է կռահել դրանց բովանդակությունը:
Ռադիոհաղորդման մտահղացման առիթ են հանդիսացել Սևակի բանասիրական ուսումնասիրությունները: Ինչպես հայտնի է, նա 1967 թ.հունիսի 27-ին պաշտպանել էր թեկնածուական ատենախոսություն` ներկայացնելով «Սայաթ-Նովա» մենագրությունը: Սակայն զրույցը շատ ավելի ընդգրկուն և տարողունակ է դուրս եկել, քան սկզբնական գաղափարն էր:
ՀՈՎԻԿ ՉԱՐԽՉՅԱՆ

1. Իսկապես էլ, ես իմ թեկնածուական դիսերտացիայի նյութն ընտրել եմ Սայաթ-Նովայի ստեղծագործությունը, և աշխատանքն սկսվեց այնպիսի ծավալով ու խորությամբ, որ ի պատասխան իմ հայցի, Գրական ինստիտուտի գիտական խորհուրդը որոշեց այդ աշխատության դիմաց ինձ տալ բանասիրական գիտությունների դոկտորի կոչում: Անգլիացի գրող Կիպրիները իր նշանավոր բանաստեղծություններից մեկում ասել է, որ Արևելքը Արևելք է, Արևմուտքը` Արևմուտք, և նրանք երբեք չեն հանդիպելու: Անգլիացի գրողի այս կարծիքը, հիմնականում սխալ լինելով, մի որոշ չափով նաև ճիշտ է: Եթե նկատի ունենանք այնպիսի անհատականությունների, որպիսին է Սայաթ-Նովան: Իսկապես էլ, եվրոպական գրականության մեջ դժվար թե հնարավոր լինի ցույց տալ այնպիսի մի բանաստեղծի, որը միաժամանակ ստեղծագործած լինի երեք լեզուներով և ստեղծագործած այնպես, որ համարվի այդ ժողովուրդների մեծ բանաստեղծ. միաժամանակ չմոռանանք, որ այդ անձը սքանչելի կոմպոզիտոր էր, երգիչ և երաժիշտ, որը ոչ միայն գրում էր, այլ իր գրածը եղանակավորում, երգում ու նվագակցում: Չենք կարող մեզ թույլ չտալ ասելու, որ երևի միայն Արևելքի շքեղ բնությունը կարող է նմանօրինակ «խաղ» խաղալ մեկի հետ: Ահա թե ով է Սայաթ-Նովան: Բայց, միաժամանակ, հարկ եմ համարում նշել մի հանգամանք, որը կարող է առերևույթ թվալ պարադոքսալ: Բանն այն է, որ ես` իբրև բանաստեղծ, իմ գրական առաջին իսկ քայլերից եղել եմ ոխերիմ թշնամի բանաստեղծության այն տեսակին, որ կոչվում է աշուղություն: Այսինքն` այն տեսակին, որի հիմնադիրը հայ, վրացական և ադրբեջանական գրականության մեջ եղել է Սայաթ-Նովան:
Աշուղություն ասելով` նախ պետք է հասկանալ դարեր առաջ ստեղծված, կանոնիզացված բանաստեղծական այնպիսի չափեր, որոնք պարտադրանքի ուժ ունեին, որոնք վաղուց դարձել էին կաղապար կամ կլիշե: Բանաստեղծական իմ խառնվածքով ես դեմ եմ ամեն տեսակ կաղապարվածության ու տրաֆարետի, ուստի և բնական է, որ իմ ողջ գործունեությամբ գիտակցաբար և անգիտակցաբար պետք է պայքարեի ու պայքարել եմ այդ կարգի բանաստեղծության դեմ: Ավելացնեմ ևս մեկ հանգամանք, որպեսզի մոտենամ պարադոքսը բացատրելուն:
Եթե աշուղությունը հասկանալի երևույթ էր XVI-XVIII, մինչև իսկ XIX դարերում, ապա անտանելի անախրոնիզմ է XX դարում, առավել ևս նրա երկրորդ կեսին: Այսպես դատելով` ես թշնամին եմ եղել ոչ թե Սայաթ-Նովային, այլ նրա ուշացած էպիգոններին: Մեր այսօրվա զրույցի ժամանակ ես առիթ կունենամ ևս մի այլ կողմից մոտենալու Սայաթ-Նովայի բանաստեղծական էությանը` կապված առհասարակ բանաստեղծության էության, մաշված բառով ասված` հավերժականության հետ, որտեղ սայաթնովականությունը կունենա ինձ համար ապացույցի մեծ ուժ: Բանն այն է, որ սայաթնովագիտությունը իր գոյության 120 տարիների ընթացքում զարգացել է մեծ մասամբ բանասիրական, աղբյուրագիտական ուղղությամբ: Եվ դա բնական է: Սայաթ-Նովայի` մեզ հասած եռալեզու բանաստեղծությունների ձեռագիր տետրակը գրված է հայերեն ու վրացերեն տառերով, ըստ որում` հաճախ խառը այբուբեններով, հայերեն բանաստեղծությունները` վրացական տառերով, իսկ ադրբեջանականը` հայերեն, դժվար կարդացվող մի ձեռագրով: Սայաթ-Նովայի բառապաշարը լեցուն է ոչ միայն հայերեն, վրացերեն, ադրբեջաներեն, այսօր արդեն անգործածելի և անհասկանալի բառերով, այլ նաև արաբական, պարսկական և թուրքական այնպիսի բառերով ու արտահայտություններով, որոնց մեկնաբանությունը շատ ու շատ կողմերով այսօր էլ լրիվ պարզաբանված չի, ու եթե ավելացնենք, որ Սայաթ-Նովայի մասին քիչ թե շատ լրիվ գաղափար կազմելու համար հարկավոր է թարգմանել նրա մի լեզվով գրված բանաստեղծությունները մեկ այլ լեզվի, ապա հասկանալի կդառնա, թե ինչու է սայաթնովագիտությունը իր ողջ պատմության ընթացքում զարգացել մեծ մասամբ բանասիրական և աղբյուրագիտական ուղղությամբ: Հասկանալի է, միաժամանակ, որ որքան էլ անհրաժեշտ եղած լինի այդ աղբյուրագիտական և բանասիրական աշխատանքը, որևէ գրողի ճիշտ գնահատությունը հնարավոր պետք է լինի միայն գրականագիտական բարձունքից նայելիս: Անարդար կլիներ ասել, թե մինչև այսօր այդ դիրքերից չի դիտվել բանաստեղծը, բայց և անարդար չի լինի ասել, որ այդ կարգի փորձերը չեն էլ բարձրացել փորձ լինելու աստիճանից: Իմ աշխատանքը նախ և առաջ կրել է հենց այդ գրականագիտական բնույթը: Սայաթ-Նովան ունեցել է ողբերգական կյանք, այդ ողբերգությունը խորանում է նաև նրանով, որ մենք այդ արտակարգ մարդու կյանքի մասին ունենք շատ քիչ տեղեկություններ: Մինչև հիմա էլ հայտնի չէ նույնիսկ այնպիսի մի հասարակ բան, թե երբ է ծնվել նա: Իմ ուսումնասիրության ընթացքում, բնավ էլ նպատակ չունենալով նորից խրվելու բանասիրության մեջ, ես ստիպված եղա իմ աշխատանքի մեկ երրորդը նորից դարձնել բանասիրական և այդտեղ, ինչպես թվում է ինձ, հասա որոշակի արդյունքի, հատկապես Սայաթ-Նովայի ծննդյան թվականը որոշելու ուղղությամբ:
Սայաթ-Նովայի խաղերը լեցուն են բազմաթիվ ծածկագրություններով, որոնց մի աննշան մասն է միայն մինչև հիմա լուծվել: Ինձ թվում է, որ ինձ հաջողվեց վերականգնել նրա այդ կարգի ծածկագրություններից մի ամբողջ շարք և դրանով իսկ ապացուցել, որ Սայաթ-Նովան ծնված պետք է լինի 1722 թվականին: Այդ ծածկագրությունների վերականգնումը միաժամանակ պարզեց, թե ով է եղել Սայաթ-Նովայի առեղծվածային սիրո օբյեկտը, ե՞րբ են նրան երկրորդ անգամ վտարել վրաց արքունիքից և այլն:
Աշուղությունն, իմ հաշիվներով, պիտի որ ծագած լինի 14-րդ դարում: Մինչև Սայաթ-Նովան անդրկովկասյան իրականության մեջ անպայման պետք է եղած լինեն աշուղներ, բայց, դե, նրանցից մեզ համարյա բան չի հասել: Աշուղները, իբրև օրենք, գրել են թուրքերեն լեզվով: Մեզ հայտնի են 400-ից ավել հայ աշուղների անուններ, որոնք բոլորն էլ, ըստ ընդունված անգիր օրենքի, գրել են թուրքերեն: Իբրև այդպիսին, նա մեր դարավոր գրականության հազվադեպ նորարարներից մեկն է: Իր և իր ժամանակակիցների վկայությամբ, նրանից առաջ ոչ ոք չի գրել նաև վրացերեն: Նա առաջինն էր, որ Վրաստանում հիմք դրեց աշուղության և ստեղծեց մի ամբողջ դպրոց: Բայց Սայաթ-Նովայի նորարարությունը սրանով չի վերջանում: Անհրաժեշտ է ասել, որ աշուղները, իբրև ժողովրդական երգիչներ, ավելի շատ քարոզիչ են, քան արվեստագետ, ավելի շատ դաստիարակ, քան բանաստեղծ: Նրանք ոչ այնքան խոսում էին իրենց անձնականի մասին, որքան կատարում էին իրենց ունկնդիրների պահանջը: Բավական է նշել մի հանգամանք, որ ասածս ապացուցված համարվի. բազմաթիվ են այն աշուղները, որոնք ի ծնե եղել են կույր, ուրեմն և՝ գաղափար իսկ չեն ունեցել ոչ բնության, ոչ էլ կանացի գեղեցկության մասին, մարդիկ, որոնք, բնականաբար, չեն կարող ունենալ և չունեն էլ երջանիկ կյանք, բայց նրանց երգերի գերակշիռ մեծամասնությունը այլ բան չէր, քան բնության, կնոջ գեղեցկության գովքը և խնջույքի ու ուրախության երգերը: Սա արդեն ցույց է տալիս, որ նրանք իսկապես ոչ այնքան խոսում են իրենց անունից, որքան կատարում իրենց մասնագիտությունը, այն, ինչ Մայակովսկին կոչում էր սոցիալական պատվեր: Եվ ահա Սայաթ-Նովան այն առաջին աշուղն է, որ շարունակելով իր մասնագիտությունը, կատարելով այդ սոցիալական պատվերը, խոսեց իր անունից, իր անձնականը դարձրեց իր մասնագիտության նյութ և դրանով իսկ մնալով աշուղ՝ դարձավ ճշմարիտ բանաստեղծ:

2. Ինչպես հայտնի է, վերջին տարիներին պոեմի ժանրը առիթ տվեց լուրջ խոսակցությունների: Հիշենք թեկուզ այն բանավեճը, որ մղվեց «Լիտերատուրնայա գազետայի» էջերում, դա անկասկած ժամանակին էր և բնական: Պոեմն` իբրև ժանր, ինչ-որ չափով կապ ունի արձակի հետ: Եթե կարելի է ասել՝ նա մի տեսակ միջանկյալ օղակ է արձակի և պոեզիայի միջև: Համենայն դեպս, համաշխարհային գրականության նշանավոր պոեմների մեծ մասն այդ են ապացուցում: Բայց իմ խորին համոզումով ճշմարիտ պոեզիան ոչ միայն գրական սեռ է այդ բառի пол իմաստով, այլ նաև род իմաստով: Պոեզիայի և պրոզայի տարբերությունը արտաքին չէ, այլ ներքին: Այսինքն պոեզիան պրոզայից տարբերվում է ոչ միայն այն բանով, որ գրվում է ոտանավորով և հանգավորումով, այլ ճշմարիտ պոեզիան պոեզիա է նաև առանց այդ հանգի ու չափի: Ինչպես գիտեք, հիմա մոդա է դարձել, կանայք էլ են շալվար հագնում, բայց դրանից, ինչպես հայտնի է, չի փոխվում նրանց սեռը: Նույնը կարելի է ասել նաև պոեզիայի մասին: Շալվար հագած որևէ օչերկ, որևէ վիպակային սյուժե չի կարող փոխել իր սեռը:
(Գրել «Անլռելի զանգակատան» մասին)
Այդ իմաստով էլ ես պոեզիա չեմ համարում այն ամենը, ինչ հնարավոր է գրել արձակով: Մանավանդ հիմա, երբ մենք ունենք դասական պոեզիայի մի այնպիսի հարստություն, մանավանդ հիմա, երբ ինքը արձակը հասել է մարդկային զգացումների և հոգեբանական նյուանսների արտահայտման այնպիսի նրբության ու խորության, երբ լրջորեն խոսվում է վեպի մահացման մասին, նստել և չափածո դարձնել մի սյուժե, որը ոչնչով չէր տուժի, եթե գրվեր արձակ, ես պարզապես համարում եմ անախրոնիզմ և աշխատանքի վատնում: Անձամբ ես` իբրև ընթերցող, մեծագույն դժվարությամբ եմ կարդում այն բոլոր պոեմները, որոնք պատմողական են և նկարագրական, ու ես` իբրև բանաստեղծ, նմանօրինակ պոեմները համարում եմ պարզապես շալվարավոր կանայք:
Գալով այն հարցին, թե բանաստեղծության ժանրերից որն եմ համարում մնայուն, ապա պետք է ասեմ, որ այս հարցի պատասխանն էլ ակամա կապվում է պոեմի ժանրի հետ: Գրականության պատմությունը ցույց է տալիս, որ ամենից շատ և ամենից շուտ հնանում է կոնկրետ սյուժեն: Սայաթ-Նովայից 600 տարի առաջ ապրում էր մի հայ, որին շատ բաներով կարող ենք համարել մեր նախահայր: Խոսքը Ներսես Շնորհալու մասին է: Նա լինելով հայ կաթողիկոս, միաժամանակ, մեծ բանաստեղծ էր, մեծ երգիչ, կոմպոզիտոր և երաժիշտ: Դարեր շարունակ նրա գլուխգործոցը համարվել է «Ողբ Եդեսիոյ» պոեմը, մի հսկայական գործ, որը գրվել է մեկ հանգով: Պոեմն ունի կոնկրետ սյուժե, գրվել է Եդեսիա հայկական քաղաքի կործանման առթիվ: Շնորհալուց մեզ հասել են նաև բազմաթիվ փոքրիկ բանաստեղծություններ, հոգևոր երգերի տեքստեր, որոնք ոչ իր ժամանակ, ոչ էլ հետագայում երբևէ չեն համարվել ու չեն էլ կարող համարվել գլուխգործոց: Բայց ահա այսօր մենք՝ Շնորհալու մեծ երկրպագուներս, միաբերան կարող ենք հաստատել, որ Շնորհալու գլուխգործոցը կարդում են միայն նրանք, ովքեր պիտի քննություն տան բանասիրական ֆակուլտետում: Ընթերցողի համար բնավ հետաքրքրական չէ, թե որտե՞ղ է այդ Եդեսիա քաղաքը, ե՞րբ է կործանվել, ինչու՞ է կործանվել: Կոնկրետ պատմական սյուժեն, հեռանալով մեզանից, դադարել է մեզ հետաքրքրելուց: Այդպես նաև այն բոլոր պոեմների հետ, որոնք կապված են եղել կոնկրետ պատմական, նկարագրական իրադարձությունների հետ՝ գրված Շնորհալու ժամանակներից մինչև կոլխոզշարժման ժամանակները: Մինչդեռ նույն Շնորհալու փոքրիկ երգերը այսօր բոլորիս աչքին թվում են մի-մի գլուխգործոց, որոնք երգվում են, անգիր արտասանվում, և իրենց թարմությունը, կասկած չունեմ, չեն կորցնելու այսուհետև: Դրանք ներբողներ են լույսի, դրանք հայցեր են, հոգու ճիչեր՝ ուղղված առ Աստված, որոնց այսօր մենք չենք հավատում, բայց չէ՞ որ հավատում ենք ինքներս մեզ: Այստեղ արդեն կարևորը ոչ թե հասցեատերն է, այլ հոգեկան այն ճիչը, որը երբեք չի հնանում ու չի հնանալու, քանի մենք մարդ ենք: Եվ քանի որ խոսքը հասավ հոգու մասին, ապա ես չեմ կարող չասել, որ իմ ըմբռնումով ժամանակակից բանաստեղծությունը բնորոշելու համար այսօր հոգի բառը ես համարում եմ վճռական: Դարեր շարունակ բանաստեղծությունը կապել են սրտին, համեմատել երգի հետ ու երգ էլ կոչել: Եվ ճիշտ են արել, բայց սրտից ու գլխից բացի մենք ունենք ևս մի բան, որ ժամադրավայրն է այդ երկուսի և կոչվում է հոգի կամ ոգի: Արդի բանաստեղծությունը ընդհանուր ուրվագծով (և ճիշտ բանաստեղծությունն առհասարակ և միշտ) վեր է սիրտ կոչվածից և ավելին է երգ կոչվածից: Սիրտ ունենալը քիչ է, սիրելի բարեկամներս, հարկավոր է նաև հոգի ունենալ: Եվ ասածս արտառոց նորություն մի՛ համարեք: Այս «նոր»ությունը շատ լավ հասկացել էին տակավին հին հնդիկներն ու քրիստոնյաները՝ մարդկային անմահությունը հեղյուսելով ոչ թե սրտի տեղափոխության, այլ հոգու այլակերպության վրա:
Մենք (բազմադարյան մարդկությունը) լի և առատ ենք սրտառուչ խոսքերով, ուրեմն և՝ մի քիչ էլ կուշտ ենք: Այժմ արդեն մենք առավել կարիք ունենք այդ հոգու դիալեկտիկային, ավելի, քան սրտալի զեղմանը, որը (այդ սրտի զեղումը) հիմքն է նախնական արվեստի, բայց ոչ երբեք՝ զարգացած արվեստի: Դրանով (սրտալի զեղմամբ) բանաստեղծությունը ոչ թե վերջանում է, այլ սկսվում է միայն, ինչպես որ երաժշտական ստեղծագործության մեջ էլ երգը երկուշաբթին է միայն, և ոչ թե շաբաթը:
Այդ պատճառով էլ արդի բանաստեղծության հիմնական տիպարը, երաժշտական տերմինով ասած, ես համարում եմ ոչ թե երգային մտածողությունը, այլ համանվագայինը (սիմֆոնիզմը): Ոչ թե մենաձայնությունը, այլ բազմաձայնությունը: Եվ սիմֆոնիզմ ու բազմաձայնություն ասելիս` ես չեմ ենթադրում անպատճառ սիմֆոնիա (պոեմ) կամ երգչախումբ (դրամատիկական պոեմ): Սիմֆոնիզմ և բազմաձայնություն՝ նույնիսկ 10-15 տողանոց բանաստեղծության մեջ: Ոչ թե մի երգ, որի եղանակը վերջանում է առաջին իսկ տնով (հետագա տների խոսքերն են փոխվում, իսկ եղանակն ու կրկներգը մնում են նույնը), այլ մի երգ, որի յուրաքանչյուր հաջորդ տունը նախորդ տան եղանակը փոփոխակում ու զարգանում է բոլորովին այլ ձևերով: Իսկ սիմֆոնիկ զարգացած երաժշտությունը ոչ թե բացառում, այլ ենթադրում է նաև այն, ինչ կոչվում է դիսոնանս, որ բանաստեղծության տիտղոսավոր և անտիտղոս գնահատողները հաճախ կոչում են «կոպիտ տեղեր» կամ «արձակայնություն»: Եկեք երաժիշտներին չծիծաղեցնենք մեզ վրա, դիսոնանսը երաժշտության ու երաժշտի թուլությունը չէ կամ անզորությունը, այլ ուժն է ու կարողությունը: Եվ անհամեստություն կհամարվի, եթե ասեմ, որ այսօրվա մարդը առավել բարդ կառուցվածք ունի, քան Դանեմարքայի արքայազնը: Այդ դեպքում արտահայտվեմ ավելի համեստ. մի՞թե մենք ավելի բարդ չենք, քան նույն այդ արքայազնի զրուցակիցները՝ գերեզմանափորը կամ խեղկատակը: Գոնե պիտի ամաչել այդ գերեզմանափորից ու խեղկատակից և 20-րդ դարի բանաստեղծությունը չըմբռնել իբրև խաղիկ-ջանգյուլումների բազմահարկություն: Խորալներ են ղողանջում մեր հոգում, իսկ մեզ ուզում են հաճույք պատճառել ճաշարանային նվագախմբով: Ռեքվիեմների կարիքն է մեզ տանջում, իսկ մեզ խորհուրդ են տալիս գնալ պարային հրապարակ: Սիմֆոնիաների են ծարավի մեր ականջները, իսկ մեր նույն այդ ականջները քաշում են հենց այդ պատճառով և, ականջներից քաշելով, ստիպում լսել հովվական այն շվին, որ ընդամենը երկու ծակ ունի՝ մեկի անունը՝ «հույզ», մյուսի անունը՝ «սիրտ»:
Վաղուց է եկել ժամանակը մտածող-մտավորական- իմացականությամբ լեցուն հերոսի՝ լինի դա քնարական հերոս, թե հերոս վեպ ու վիպակի: Ու եթե այդպես դատենք՝ արժե՞ արդյոք այնքան շատ խոսել ժողովրդական բանահյուսությունից օգտվելու, դա մշակելու-վերամշակելու անհրաժեշտության մասին: Բանահյուսությունն ունի իր անկրկնելի հմայքն ու հարստությունը: Եվ ամեն ազգի գրող էլ, ծնվելով ու մինչև մեռնելը, օգտվում է դրանից` ինչպես օդից: Բայց չմոռանանք նաև, որ բանահյուսությունն այլևս չի զարգանում, որովհետև չի կարողանում (անեկդոտները չհաշված): Ու եթե դեռ զարգացող բանահյուսություն կա, այդ էլ միայն հետամնաց ազգերի մեջ:
Արդ՝ հարաբերականության տեսության աղը ծամած, քվանտային տեսությունը համտեսած, կիբեռնետիկայով կոկորդը ողողած ընթերցողիս և ընթերցողիդ ինչպե՞ս պիտի հոգեպես գոհացնես քո ֆոլկլորային մտածելակերպով: Գրականությունը երգի ու պարի ազգային անսամբլ չէ, ոչ էլ համերգային դահլիճներում օր ու գիշեր ելույթ են ունենում նմանատիպ անսամբլները միայն:
Ինքնին հասկանալի է, որ եթե ես՝ իբրև ընթերցող, չեմ բավարարվում սրտառուչ զեղումներով և պահանջը ունեմ հոգեկան կերակուրի, ուրեմն և՝ չեմ կարող լրջորեն պոեմ համարել այն, ինչ կոչվում է կոնկրետ սյուժետային բանաստեղծություն: Ինձ բնավ չի հետաքրքրում, թե Վորոնեժ կամ մեկ այլ քաղաքում անձրևոտ թե արևոտ մի եղանակի ո՞վ էր քայլում, ու՞մ հանդիպեց և ինչո՞վ վերջացավ նրանց հանդիպումը: Հիշենք, որ պոեզիայի բազմադարյան սիմվոլը եղել է ոչ թե …-ը կամ կրիան, այլ պեգասը, որը միայն ձի չէր, այլև թևավոր ձի: Ուստի և` պոեզիան չի կարող լինել գետնատարած, գետնահուպ, նա պետք է լինի հրեղեն ձի, որը ոտները գետնին չի դիպցնում: Ուստի և` այլևս տարածականը չէ նրա մեծության չափանիշը, այլ մխվածք կամ սլացք. այլևս պետք է լինել ոչ թե երկրաչափ կամ աշխարհագրագետ, այլ երկրաբան կամ օդաչու, ոչ թե փռվել, լճանալ, այլ մտնել տուրբին՝ ջրի պես կամ գազի նման, հետազոտել մութը` լինի դա մթնոլորտ կամ ընդերք, միևնույն է: Այլ կերպ և մասամբ կրկնելով ասածը` պետք է մտնել ոգու ոլորտները, շահագործել հոգու հարստությունը: Այսինքն՝ նորից ու նորից հիշել, որ մեր մասնագիտության սիմվոլը հրեղեն ձին էր:
Այսքան կողմնակից լինելով ձիուն՝ հարկ եմ համարում նշել, որ ես ոխերիմ թշնամին եմ նրա մեկ հատկության: Ինչպես հայտնի է, նա ճանճեր քշելու համար անում է գլխի մի շարժում միայն, վերևից ներքև, որի թարգմանությունը մարդկային լեզվով կոչվում է՝ այո: Բանաստեղծն ամեն բան կարող է լինել, բայց ոչ բոլոր դեպքերում և բոլոր հարցերին այո պատասխանող: Իմ կարծիքով, դա ցինիզմի վատթարագույն տեսակն է:

3. Այո՛, ես կողմնակից եմ մեծ գաղափարներով հագեցած, ինտելեկտուալ կշիռ ունեցող բանաստեղծության, որով հեշտությամբ չպիտի մոռանանք, որ կենդանական աշխարհի ցուցակի մեջ մենք կոչվում ենք հոմո-սափիենս, մեծ բանական կենդանի ենք: Ինչքան էլ պոեզիան լինի հակոտնյա գիտություն, ինչքան էլ դա համարվի մարդու ոչ թե իմացական աշխարհի, այլ զգացմունքային աշխարհի արտահայտություն, այնուհանդերձ չպիտի մոռանանք, որ մեր զգացմունքն էլ բանական է, և մեր ամենաթաքուն, տակավին չըմբռնված հույզերի ու զգացմունքների մեջ մշտապես ներկա է մեր միտքը: Այս չափով էլ բանաստեղծության գաղափարայնությունը, բանաստեղծության մտավոր լիցքն ինձ համար ունի վճռական կշիռ: Վկա՝ համաշխարհային ողջ պոեզիան, այդ թվում նաև այն Սայաթ-Նովան, որով սկսեցինք մեր զրույցը: 200 տարվա ընթացքում մարդկությունը գաղափարապես զարգացել է այնպես, որ Սայաթ-Նովայի արտահայտած և պաշտպանած գաղափարների մի զգալի մասն այսօր մեզ համար հնացած են բացարձակապես, և այդ այն դեպքում, երբ նրա արտահայտած մարդկային հույզերն ու ապրումները, երբ նրա հոգեկան խռովքը լիապես թարգմանում է մեզ՝ XX դարի քաղաքացիներիս:
Ինտելեկտուալ պոեզիայի անունից խոսողները չպիտի մոռանան նաև այս հանգամանքը, որը, ճիշտն ասած, ոչ թե հանգամանք է, այլ արվեստի էությունն է: Ուրեմն, եթե ճիշտ է, որ այն ամենը, ինչ կարելի է գրել վեպով կամ օչերկով, բանաստեղծություն չէ, ապա ճիշտ է, որ պոեզիա չէ այն ամենը, ինչը կարելի է կարդալ այս կամ այն մենագրության, հոդվածի կամ գիտապոպուլյար շարադրանքի մեջ: Մի բան, որ այնքան նկատելի է, այսպես կոչված, ինտելեկտուալ պոեզիայի մեջ: Հիշեցնեմ, որ այն դարը (XVIII), որի ծնունդն էր Սայաթ-Նովան և որը մարդկության լավագույն դարերից մեկն է, բանականության և լուսավորիչների դարը, մեզ կտակելով անգնահատելի ժառանգություն, զարմանալիորեն շատ քիչ բան տվեց բանաստեղծության մեջ: Եկեք չվախենանք հիշելու այնպիսի վիթխարի մարդկանց, որպիսիք են, ասենք, Վոլտերն ու Լոմոնոսովը, իսկական գիգանտներ, որոնց պոեզիան իրենց վիթխարի գործունեության ամենաթույլ տեղն է: Բնական է, որ այսքանից հետո պոեզիայի ժանրերից ամենից մնայունը, ինչպես ցույց է տալիս համաշխարհային գրականությունը, բանաստեղծությունն է: Ահավասիկ, մի այնպիսի հանճար, ինչպիսին է Ֆիրդուսին՝ իր «Շահնամեով»: Մարդկային տիտանական աշխատանքի մի արդյունք և նրա կողքին՝ իր ժամանակակից Խայամը՝ իր փոքրիկ քառյակներով. մեզ համար` նրանցից հազար տարի հետո ապրողներիս համար, ո՞րն է ավելի մնայուն, կենդանի, ընթերցվող Ֆիրդուսու բազմահատոր «Շահնամե՞ն», թե՞ Խայամի փոքր հատորյակը: Ինչպես տեսնում ենք, պոեզիայի մնայունության մասին դատելիս ապագան զրկված է մեզ օգնելու հնարավորությունից: Ոչ մի մարգարե չի կարող ասել, թե ի՞նչ է լինելու 100 տարի հետո: Այստեղ մեր լավագույն խորհրդատուն կարող է լինել անցյալը, որը, կարծում եմ հազարավոր օրինակներով ապացուցում է զուտ լիրիկական և փիլիսոփայական բանաստեղծության առավելությունը պատմողականի և նկարագրականի հանդեպ:

4. Թվում է, թե այս հարցին պատասխանելը ամենից հեշտն է, որովհետև ես որոշակի նախասիրությունների բանաստեղծ եմ և անկարելի է, որ չունենամ իմ ամենից մոտիկ բանաստեղծները, բայց հարցի դժվարությունը կայանում է նրանում, որ ես դեղձ էլ եմ սիրում, խաղող էլ, մանդարին էլ: Ինձ շատ ու շատ կողմերով մոտիկ է, օրինակ, լիտվական բանաստեղծ Մեժելայտիսը, ռուս նորագույն բանաստեղծներից ամենից շատ հավանում եմ Անդրեյ Վոզնեսենսկուն: Մեժելայտիսի մեջ, օրինակ, ինձ դուր է գալիս նրա անկաշկանդությունն ու փիլիսոփայական այն հայացքը, որով նա նայում է կյանքին ու մարդուն:
Ես այսօր շատ երկար խոսեցի պոեզիայի այն տեսակի մասին, որը կապում եմ հոգի բառի հետ: Ինձ թվում է, որ այդ ուղղությամբ ամենից շատ տառապում և արդյունքի է հասնում Անդրեյ Վոզնեսենսկին:
Քաղաքակրթության ներկա էտապում մենք կանգնած ենք պարադոքսալ վիճակի առջև: Մի կողմից, երկրագունդն այնքան է փոքրացել, որ կարծես թե լինի իսկապես գլոբուս, կրճատվել են տարածությունները: Մոսկվայից Նյու Յորք գնալու և վերադառնալու վրա մենք ծախսում ենք ավելի քիչ ժամանակ, քան կծախսեին մեր հայրերը Մոսկվայից Լենինգրադ գնալու համար: Ռադիոն և հեռուստացույցը մայրցամաքները մոտեցրել են այնքան, որ կարծես թե դարձել են դրկիցներ: Ոչ մի ժամանակ մարդիկ այնքան կապված չեն եղել, որքան հիմա, բայց, մյուս կողմից, քաղաքակրթության նույն բարիքները մեզ գամել են մեր տներին՝ մեզ դարձնելով մի տեսակ մենատնտես: Աշխարհ տեսնելու փոխարեն մենք կարող ենք նայել կինոնկար, ըստ որում, մեր սեփական տանը, մեր սեփական հեռուստացույցի առջև:
Գնացք նստելու ու հարյուրավոր մարդկանց հետ կամա թե ակամա ծանոթանալու փոխարեն` մենք օգտվում ենք ինքնաթիռի ծառայությունից, որի մեջ իրար անուն հարցնելու ժամանակ էլ չենք գտնում: Այս չափով էլ մենք հետզհետե ավելի ենք առանձնանում մեր շրջապատից: Ստացվում է այնպես, որ ոչ մի ժամանակ մենք այնքան միասին չենք եղել և միաժամանակ՝ այնքան առանձնացած: Այսպիսի պայմաններում մեր հոգեկան տվայտանքների և մեր խորունկ խոհերի ու ապրումների լավագույն թարգմանը կարող է լինել մարդկային քաղաքակրթության ամենահին միջոցներից մեկը՝ պոեզիան: Բառերն էլ շատ գործածելուց մաշվում են, հաճախ նույնիսկ զրկվում են իրենց վսեմ նշանակությունից: Այդպիսի բառերից մեկն է՝ խաղաղություն: Բայց իսկապես էլ, մեր դարաշրջանում ավելի քան երբևէ, խաղաղությունը ձեռք է բերում ճակատագրական նշանակություն: Աշխարհի ամենամեծ նվաճողներն էլ անցյալ դարերում իրենց արծարծած պատերազմներով սպառնացել են երկրագնդի այս կամ այն մասին միայն: Մենք հիմա ապրում ենք մի այնպիսի, իսկապես էլ, անհանգիստ դարում, տեխնիկայի զարգացման այնպիսի մի փուլում, երբ պատերազմի վտանգը իսկապես էլ հավասարվում է մարդկության քաղաքակրթության կործանման վտանգին: Այստեղ է, որ մենք՝ բանաստեղծության սպասավորներս, ստանում ենք մի բոլորովին նոր պաշտոն: Իմ խորին համոզումով, բանաստեղծ և դիվանագետ հասկացությունները ոխերիմ թշնամիներ են: Բայց կա դիվանագիտության մի տեսակ, որն այդ յանուսյան բառին տալիս է սրբազան նշանակություն: Խոսքս հոգու դիվանագետների մասին է: Ինձ թվում է, որ մենք` այս անհանգիստ դարի բանաստեղծներս, մեր արվեստով պիտի կոտրենք հենց այդ դարը՝ վարելով հոգեկան մի բանակցություն, որի հիմնական նպատակն է ոչ թե թաքուն պատերազմ վարելը, մի բան, որ հատուկ է, այսպես կոչված, կլասիկ դիվանագիտությանը, այլ այդ պատերազմը հետաձգել այնպիսի մի անորոշ ժամանակով, որ հավիտյան է կոչվում: Հայտնի է, որ աստվածաշնչյան ժամանակներում, ինչպես նաև հին Հունաստանում կային հատուկ ամիսներ, երբ ամենակատաղի պատերազմն անգամ դադարում էր, ինչպես, օրինակ, ուխտագնացության և օլիմպիական խաղերի ժամանակ: Մենք՝ բանաստեղծներս, որ հավերժական ուխտավորներ ենք սիրո և բարության, մենք, որ դարավոր կրողներն ենք օլիմպիական ջահի, պիտի անենք մեզնից կախված ամեն բան, որպեսզի տարին իր 12 ամիսներով դառնա խաղաղության:
Կա՞ ավելի վսեմ ծառայություն, քան ասածս: Չեմ կարող չավելացնել նաև, որ ինձ համար` իբրև մի ժողովրդի զավակի, որ թերևս ամենից շատ վտանգված ժողովուրդն է եղել դարերով, խաղաղությունը բառ չէ, այլ գոյության պայման: