ՏՈՒՆՆ ՈՒ ՏԱՆՏԵՐԸ

Գրականությունը բաց դռներով տուն է, որտեղ ամեն ոք կարող է մտնել: Եվ դրա համար էլ ում ասես, որ չես հանդիպի ներսում, ինչ խելապակաս ասես, որ այնտեղ չի թրևում, աղմկում, վնասում իրերը: Բայց կան նաև մարդիկ, ովքեր այդ տունը կարգի են բերում տիրոջ սրտացավությամբ, ջերմացնում են սենյակները, շունչ ու գույն են տալիս պատերին: Դրանց ասում են գրողներ: Մյուսներին ոչինչ չեն ասում:

Հ. Չ.

ՈՒԻԼՅԱՄ ԲԱԹԼԵՐ ՅԵՅԹՍ

Նա, ում հաջողությունը կյանքում կախված է ոչ թե մասնագիտությունից, որը բավարարում է ինչ-որ նեղ սոցիալական պահանջը (ֆերմերի կամ վիրաբույժի մասնագիտության պես), կամ էլ վարպետության հմտություններից, այլ միայն «ներշնչանքից», գաղափարների երջանիկ խաղից, նրանք ապրում են միայն իրենց խելքով, ուշք չդարձնելով տվյալ նախադասության նվաստացուցիչ երանգին: Յուրաքանչյուր ինքնեկ հանճարի մոտ, լինի դա արվեստագետ թե գիտնական, կա հակառակ կողմը` ինչպես թղթամոլի կամ սպիրիտի մոտ:
Գրական հավաքույթները, կոկտեյլները և այլն, ըստ էության, ավելին չեն, քան աշխարհիկ մղձավանջը, քանզի գրողները ըստ էության խոսակցության առարկա չունեն: Դատապաշտպանները կամ բժիշկները կարող են իրենց պրակտիկայից հետաքրքրաշարժ դեպքեր պատմել, այսինքն` այն մասին, ինչը որ ընկած է իրենց պրոֆեսիոնալ հետաքրքրությունների շրջանակում, սակայն անձնապես իրենց հետ կապված չէ: Ինչ վերաբերում է գրողներին, ապա նրանք չունեն ոչ անձնական «պրոֆհետաքրքրություններ»: Գործնական խոսակցության գրողական համարժեքը կարող է լինել, ասենք, իր ստեղծագործությունների բարձրաձայն ընթերցումը` այն ծանր պրոցեդուրան, որը կարող են տանել միայն ամուր նյարդերով ջահել գրողները:
Ոչ մի բանաստեղծ և ոչ մի արձակագիր չի կամենում առաջինը լինել նախորդողների մեջ, բայց համարյա նրանցից յուրաքանչյուրը կամենում է առաջինը լինել ժամանակակիցների մեջ` ավելին, նրանք մտածում են, որ դա լիովին ռեալ է…

Թարգմ. Վ. Ֆերեշեթյան

ԷՌՆԵՍՏ ՀԵՄԻՆԳՈՒԵՅ

Եթե գրողը լավ գիտե այն, ինչի մասին գրում է, նա կարող է շատ բան բաց թողնել այն ամենից, ինչ գիտե. և եթե նա ճշմարտացի է գրում, ընթերցողը կզգա ամբողջ բաց թողնվածն այնպիսի ուժով, ինչպես կզգար, եթ գրողն ասեր այդ մասին: Այսբերգի շարժման հզորությունն այն է, որ միայն մեկ ութերորդով է բարձրանում ջրի մակերևույթ: Գրողը, որ չիմանալով շատ է բաց թողնում, պարզապես դատարկ տեղեր է թողնում: Գրողը, որն այդքան անլուրջ է վերաբերվում իր աշխատանքին, որ ջանք է գործադում ընթերցողին ցույց տալու, թե ինքը որքան կրթված է, կուլտուրական ու նրբաժաշակ, ընդամենը թութակ է: Եվ նկատի առեք, լուրջ գրողին չպետք է շփոթել հանդիսավոր գրողի հետ: Լուրջ գրողը կարող է լինել բազե, ուրուր կամ նույնիսկ թութակ, բայց հանդիսավոր գրողը միշտ բվեճ է:
… Գրողի կյանքը, երբ նա բարձունքում է, անցնում է մենության մեջ: Գրողների կազմակերպությունները կարող են թեթևացնել նրա մենությունը, բայց հազիվ թե բարձրացնեն նրա աշխատանքի որակը: Ազատվելով մենությունից` գրողը հասակ է առնում որպես հասարակական դեմք, և հաճախ դա վնասում է նրա ստեղծագործությանը: Քանզի նա մենակ է ստեղծում, և եթե նա բավականաչափ լավ գրող է, պարտավոր է ամեն օր առջևում տեսնել հավերժությունը կամ դրա բացակայությունը: Իսկական գրողի համար յուրաքանչյուր գիրք սկիզբ պետք է լինի, անհասանելին ձեռք բերելու նոր փորձ: Նա միշտ պետք է ձգտի նրան, ինչ դեռ ոչ ոք երբեք չի արել կամ ինչը ուրիշները իրենից առաջ փորձել են անել, բայց չեն կարողացել: Այդ ժամանակ, եթե բախտը շատ բերի, նա գուցե կարողանա հաջողության հասնել: Իսկ ժամանակակից գրողը ստիպված է շատ հեռուն գնալ անհասանելիի սահմաններում, այնտեղ, ուր ոչ ոք չի կարող օգնել նրան:

Ո՞Վ ԷՐ ՃԱՎՃԱՎԱՁԵՆ ԵՎ ԻՆՉՈՒ՞ ՍՊԱՆԵՑԻՆ ՆՐԱՆ

Այսօր շատ դժվար է որևէ մեկին զարմացնել հատկապես վերջին հարյուրամյակի պատմության աղավաղումներով, որոնց իսկության նորօրյա բացահայտումները միայն հիասթափություն ու դառն ափսոսանք պիտի ծնեն: Ու թեև ոչ մի ժամանակաշրջան երաշխավորված չէ կեղծ կուռքեր և հորինված պատմություններ կերտողների ներկայությունից, այնուհանդերձ ամենքի համար էլ գալու է ճշմարտությունն ասելու ժամանակը:
Ընթերցողին օտար չէ գրող Իլյա Ճավճավաձեն: Վրացական գրականության այս դասականի անունը իր հայրենիքում նույն հնչեղությունն ունի, ինչ հայերի համար, ասենք, Հովհաննես Թումանյանը: Նրա ստեղծագործությունների հարյուրավոր էջեր անգիր գիտի ամեն վրացի: Ճավճավաձեն վաղուց է ձեռք բերել ամենայն վրաց բանաստեղծի տիտղոսը: Նրան կողում են «Ազգի հայր» (Pater Patriae): Իսկ այդ բոլոր շնորհներին մի առանձնահատուկ հմայք են հաղորդում ազգային գործիչ, մեծ ինտերնացիոնալիստ, ցարական ինքնակալության ոխերիմ թշնամի, ճորտատիրական կարգերի հակառակորդ և այլ ազդեցիկ բնորոշումները, որոնք առատորեն շռայլվել են ինչպես նրա կենդանության օրոք, այնպես էլ հետմահու շրջանում: Սակայն վերջին վրձնահարվածը դնելու, նվիրյալի պատկերն ամբողջացնելու, ազգային հպարտության իդեալը մարմնավորելու համար մի անսպասելի դիպված էր Ճավճավաձեի վախճանը. «1907 թ, օգոստոսի 30-ին, Թիֆլիսից Սագուրամո գնալու ճանապարհին, Մցխեթի շրջանի Ծիծամորի գյուղի մոտ ցարական պահնորդական վարձկանների ձեռքով սպանվեց Իլյա Ճավճավաձեն»,- բոթն այսպես հաղորդեցին թերթերը:
Այսօր ամենուր հանդիպելով բանաստեղծի այս բնութագրին և կենսագրական տեղեկություններին` մենք կրկին համարձակվում ենք հարց տալ` իսկ ո՞վ էր իրականում Ճավճավաձեն և ինչո՞ւ նրան սպանեցին: Բոլորովին նպատակ չունենալով վիճարկել նրա` մեծ բանաստեղծ լինելու փաստը, որ վաղուց քննություն է բռնել ժամանակի և պատմության առաջ` կանդրադառնանք նրա զուտ մարդկային բնույթին, որն ուղղակի թե անուղղակի իր կնիքն է դրել Ճավճավաձեի ազգային- հասարակական գործունեության վրա, ինչպես նաև կշարադրենք որոշ փաստեր, որոնք առայսօր մեզ ներկայացվել են այլ գույներով:
Բանաստեղծի մահից անմիջապես հետո վրացական մամուլում ծայր առավ չափազանց սուր ու անհաշտ բանակռիվ, որ ծավալվելով Ճավճավաձեի մահվան հանգամանքների շուրջ` հետզհետե դարձավ ոչ միայն առավել ընդգրկուն ու բացահայտ, այլև ի հայտ բերեց այնպիսի մանրամասներ, որոնք հանգուցյալը թերևս կցանկանար ամեն գնով քողարկել:
Հենց առաջին հայացքից արդեն անհավաստի էին հնչում սպանության մեջ ցարական որևէ գործակալի մասնակցության տարբերակը, և ակնհայտ էր, որ այդ առասպելը վարպետորեն հորինվել էր ու հետագայում չափազանց կենսունակ գտնվեց մի քանի տասնամյակ շարունակ: Իսկ այն օրերին մեղավոր փնտրողների հսկայական բանակը հատկապես հաճախակի էր հիշատակում վրաց գրական գործիչ, սոցիալիստ Ֆիլիպ Մախարաձեի անունը (1968- 1941 թթ): Բանն այն է, որ Մախարաձեն համարձակություն էր ունեցել դեռևս Ի. Ճավճավաձեի կենդանության օրոք «Մոգզաուրի» թերթի էջերում հանդես գալ բանաստեղծի գործունեությունը մերկացնող մի շարք հրապարակումներով, որոնք բավական տխուր գույներով են ներկայացնում իշխան, խոշոր կալվածատեր, Ազնվական բանկի ցմահ տնօրեն, Պետական խորհրդի անդամ, հաշտարար դատավոր և բազում այլ պետական բարձր պաշտոններ վարող բանաստեղծի իրական դեմքը: Մախարաձեն, որ իր «Մագզաուրի» թերթով միտում ուներ ներկայանալ աշխատավորության շահերը պաշտպանող և դեմոկրատական հոսանքի ներկայացուցիչ, փորձում էր փաստերով ապացուցել, որ Ճավճավաձեն բոլորովին էլ սուրբ չի եղել, այլ ընդհակառակն, դաժանորեն հարստահարում ու շահագործում էր այն գյուղացիներին, որոնց իրավունքների պաշտպան էր փորձում ներկայանալ:
Բնական է, որ Մախարաձեի ու համակիրների նման հայտարարություններն անպատասխան չէին մնում, և վերջիններս ստիպված էին ճաշակել ազգայնական- շովինիստական մամուլի թունոտ որակումներն ու ակնարկները: Ճավճավաձեի մահից հետո դրանք դարձան ավելի սանձարձակ և ուղղակի: Հատկապես թշնամաբար էին տրամադրված Քութայիսում հրատարակվող «Գանթիադի» և «Սիմաթլի Խմա» լրագրերը, որոնք ոչ միայն իրենք էին Մախարաձեին մեղադրում սպանություն կատարելու ծանր հանցանքի մեջ, այլև իրենց էջերը ողողում էին համակիրների հարյուրավոր ստորագրություններ կրող սպառնալից նամակներով: «Մագզաուրի»-ի պաշտպանությանը միացան Թիֆլիսում լույս տեսնող «Սախալխո գազեթին», «Բաթումիա գազեթին», մի շարք մեծ ու փոքր պարբերականներ:
Շուտով մեղադրանքները սկսեցին այլ երանգներ ընդունել: Մախարաձե- քավության նոխազը սկսեց մեղադրվել պարզապես այն բանի համար, որ իբր նրա ելույթներից ծնված թշնամանքը ոմանց դրդեց դիմել ոճրագործության: Մյուս, շատ ավելի կասկածելի վարկածն այն էր, որ Ճավճավաձեն սպանվել է որևէ կուսակցության հանձնարարությամբ: Թե հատկապես որ կուսակցության, հեղինակներն այս դեպքում նպատակահարմար էին գտնում շրջանցել հարցադրումները: Ի վերջո, ողջ աղմկոտ բանակռվի ընթացքում վրա հասավ այն պահը, երբ ամենքն էլ գոնե մեկ հարցում կարողացան քիչ թե շատ ընդհանուր հայտարարի գալ:
Բանն այն է, որ սպանության համգամանքների առնչությամբ կար մի երկրորդ վարկած ևս: Դրանով մեղադրվում էին Ճավճավաձեի կալվածքում ապրող գյուղացիները, որոնք էլ, շատեր կարծիքով, կազմակերպել և իրագործել էին դավադրությունը: Պետք է ասել, որ այս տարբերակի շուրջ խոսակցությունները ծնվել էին գրողի մահից անմիջապես հետո և մյուս վարկածների համեմատ ունեն առավել հիմնավոր և հավաստի դրդապատճառներ: Մի՞թե պատահական կարելի է համարել թեկուզ այն փաստը, որ հայկական «Խաթաբալա» ամսագիրը արդեն 1907 թ, սեպտեմբերի 15-ի համարում (այսինքն Ճավճավաձեի մահից 16 օր անց) բանաստեղծի սպանության առնչությամբ այսպիսի տողեր է գրում. «Վրաց մեծ հրապարակախոսը ապրեց 70 տարի, ընկավ մի քանի գյուղացիների ձեռքից իր սեփական կառքի մեջ…»: Մի քանի տող անց` կրկին. «Վրաց մեծ հրապարակախոսը ընկավ մի քանի վրացիներից…»: Անվիճելի է, որ սրանք հենց այնպես արված ենթադրություններ չէին, այլ հավաստի աղբյուրներից քաղված լրագրային տեղեկություններ:
Այն, որ Ճավճավաձեն սպանվել է իր գյուղացիների ձեռքով, ժամանակին չեն ժխտել նաև գրողի մերձավորներն ու գործընկերները: Այս առումով կարելի է հատկապես առանձնացնել բանաստեղծի գործերի նախկին կառավարիչ Դ. Ջաշիի վկայությունը, որը գրողի մահից 6 տարի անց Չոխատարուիում «Իլյա Ճավճավաձեի սպանության մասին» թեմայով մի դասախոսություն է կարդում` մատնանշելով ոչ միայն դավադիրներին, այլև ոճրագործությանը առիթ տված դրդապատճառները: Նույն տարվա «Բաթումիս գազեթի»-ի օգոստոսի 29-ի համարում տպագրվում է դասախոսության հակիրճ բովանդակությունը, ուր բերվում են բանախոսի ելույթից կտորներ: Ահա այդ ելույթում Դ. Ջաշին մասնավորապես հետևյալն է ասում. «Ի. Ճավճավաձեի ողբերգական մահվան պատճառով մեզանում երկու մեծ խմբեր ընդհարվեցին միմյանց, բայց նրանցից ոչ մեկը այս մասին իսկապես ոչինչ չգիտե: Սուտ են այն մեղադրանքները, որ իբր թե Իլյան սպանվել է որևէ կուսակցության որոշմամբ… 1905 թ, Մախարաձեն ճշմարտանման հոդվածներով անվանարկեց Ճավճավաձեին: Նրա դեմ պակաս կռիվ չի մղել նաև Էվտոշվիլին, և եթե Մախարաձեին նստեցնելու լինեն մեղադրական աթոռին, ինչո՞ւ չպետք է նրա կողքին նստեցնել Էվտոշվիլիին ևս: Ես ասում եմ` Ճավճավաձեին սպանեցին անձնական հողի վրա, և դրանում այլ անձանց գրածները ոչ մի ազդեցություն չեն ունեցել»:
Այնուհետև դասախոսը անդրադարձել է սպանության դրդապատճառներին. «Այդ ժամանակներում Իլյայի ծառայողները կերակրի վատության պատճառով գործադուլ արին և լավացնելու պահանջ դրեցին: Երբ այդ լուրը հասավ Իլյային, նա որոշեց բոլորին ծառայությունից հեռացնել, բայց զանազան ազդեցիկ մարդկանց միջնորդությամբ նրանք մնացին իրենց տեղում: Հենց այդ դառնացած ժամանակ Իլյան գործով գնաց Թիֆլիս, և երբ ժամանակին չվերադարձավ, իմ մեջ կասկած ընկավ, ընդառաջ ուղարկեցի մի ուրիադնիկ, աղետն արդեն տեղի էր ունեցել…»:
Հատկանշական է Դ. Ջաշիի եզրափակիչ խոսքը, որում նա սրտի ցավով նշել է. «Սագուրամոյի գյուղացիները չէին էլ գիտակցել, թե Ի. Ճավճավաձեն մեծ բանաստեղծ ու հասարակական գործիչ է եղել: Եթե այդպես լիներ, նա չէր սպանվի եղերական մահով: Նրան գյուղացիները ճանաչում էին մեծ կալվածատիրոջ, մեծ «չինովնիկի» և կարծում էին, որ իրենց բախտը գտնվում է նրա ձեռքում: Սրա համար էլ, որովհետև Իլյան ոմանց խնդիրը կատարեց, իսկ ոմանցը` ոչ, սկսեցին ոխ պահել և սպանեցին անձնական հողի վրա»:
Այսպիսին է եղել Իլյա Ճավճավաձեի «ինքնակալական- ճորտատիրական կարգերի հակառակորդի» (Հայկական սովետական հանրագիտարանի բնորոշումն է) ճակատագրական վախճանը: Ոչ մի խոսք չկա և չի կարող լինել աներևույթ ցարական վարձու մարդասպանների մասին, որոնք ամենևին էլ մտադրություն չունեին սպանել մի մարդու, որն ինքնակալության այդ հատվածում ցարիզմի շահերի պաշտպանն էր և իշխանության ներկայացուցիչը:
Իսկ ինչ վերաբերում է «ինտերնացիոնալիստ» Ճավճավաձեին, ապա սա արդեն միանգամայն առանձին խոսակցության նյութ է: Թե որքանով էր ժողովուրդների բարեկամության զգացումը հարազատ այդ մարդու էությանը, հեշտ է կռահել` թերթելով գրողի հրապարակախոսական ստվար ժառանգության էջերը և կամ հայացք նետել այն օրերի մամուլին: Այդ խնդրի շուրջ դեռ այն ժամանակներում, վերստին խոսելով նրա սպանության հանգամանքների մասին, հայկական օրթերթերից մեկը` «Կովկասի լրաբերը», իրավացիորեն նկատել է. «… Մի՞թե մեծ բանաստեղծ լինելը բավական է, որպեսզի առաջ չբերվեն բացասական կողմերը: Մենք` հայերս, ամենայն հրճվանքով ու երախտագիտությամբ կարդում ենք Ճավճավաձեի բանաստեղծական երկերը, սակայն չենք կարող չդատապարտել նրա բռնած դիրքը հայ-վրացական հարաբերությունների խնդրում, երբ տխրահռչակ Վելեչկոյի հետ ազգայի գժտությունների որոմն էր ցանում: Մեծ բանաստեղծ լինելը դեռևս թույլ չէր տալիս անպատիժ կերպով կամայականությունների և շահագործման ենթարկել իր տեղացիներին: Իբրև բանաստեղծ, իբրև գրող Իլյա Ճավճավաձեն մեծ է եղել վրացիների և Կովկասի մյուս ժողովուրդների համար, սակայն որպես հասարակական գործիչ` վնասակար: Կովկասի դեմոկրատիան, առանց ազգային խտրության, հարգում է բանաստեղծ, գեղարվեստագետ Ճավճավաձեին, սակայն հասարակական գործիչ, հրապարակախոս Ճավճավաձեին նա չի կարող հարգել»:
Սրանք միանգամայն արդարացի մեղադրանքներ էին: Բավական է միայն վերհիշել 1902թ. նրա հրատարակած «Հայ գիտնականներն ու հառաչող քարերը» հոդվածը կամ այն փաստը, որ իր ղեկավարած «Իվերիա» պարբերականում մեծագույն հաճույքով վերատպում էր սևհարյուրակայինների պարագլուխ, ռուս նացիոնալիստ Վասիլի Վելիչկոյի հայատյաց ակնարկները: Ճավճավաձեն նաև սիրում էր յուրաքանչյուր առիթով հայերի հասցեին կրկնել հետևյալ ասույթը. «Ավելի լավ է առյուծի հանդիպել ճանապարհին, քան թշնամի ունենալ տանը»: Իսկ թե ինչ ու ինչպես էր նա մտածում այդ «թշնամու» մասին, մեջբերենք Ճավճավաձեի դատողություններից մեկը և սրանով էլ եզրափակենք վրաց մեծ գրողի հակասական կերպարի մեր հակիրճ ակնարկը.
«… Բանն այն է, որ հայերը խոսքով ու գրչով երդվում են համայն աշխարհին, թե իբր հնուց ի վեր Կովկասյան լեռնաշղթայի այս կողմում, մինչև Տիգրիսի ու Եփրատի ակունքները, համարյա Սև ու Կասպից ծովերից, եղել է այսպես կոչված Հայաստան… Չբավարարվելով նրանով, որ խայտառակում են մեր անունը, զրկում մեզ ազգային արժանապատվությունից՝ նրանք, որպեսզի վերջնականապես ջնջեն մեզ աշխարհից, վերացնում են և՛ մեր ողջ պատմությունը, և՛ տարեգրությունները, և՛ պատմական մնացուկներն ու հուշարձանները, արյունով ներկված մեր ողջ վաստակը քրիստոնեության առջև և մեզ պատկանող մեր պատմական ունեցվածքը զանազան խարդախություններով վերագրում են իրենց: Ճիշտ է`«ստի ոտքը կարճ է», և խլելով կամ պակասեցնելով ուրիշի արժանիքները` քոնը չես ավելացնի, բայց «սեփական ցանկություններին գերու ականջը խուլ կլինի, լեզուն` սուր», ասում է վրացական ասացվածքը:
Հանուն ինչի՞ է բարձրացված փոշու այս ամպը, հանուն ինչի՞ են ճայթում թվացյալ կայծակներն ու որոտում ամպրոպները: Հանուն նրա, որ ապացուցեն, որ Այսրկովկասում գոյություն ունի միայն մի` հայկական ազգը, գոյություն ունի հնուց անտի, և ապագան, ավելի շուտ, պատկանում է նրան, քանի որ իբր նա պատմականորեն ապացուցել է իր բարոյական ու ֆիզիկական հզորությունը և անսասանությունը, և իր մտքի վեհությունը»:

ՀՈՎԻԿ ՉԱՐԽՉՅԱՆ

ՎԱՍԻԼԻ ՇՈՒԿՇԻՆ

ԻՆՉՊԵՍ ԵՄ ԵՍ ՀԱՍԿԱՆՈՒՄ ՊԱՏՄՎԱԾՔԸ

Սկսեմ կինոյից, որքան էլ տարօրինակ է:
Հանուն գեղագիտական հաճույքի արվեստագետի կողմից ստեղծված յուրաքանչյուր պատկերում կա գույների, գծերի, լույսերի, շարժման ներդաշնակություն: Գլխավորը` շարժման: Մեռած արվեստ չի լինում: Իսկ շարժումը չի լինում կողը ծուռ, թեք, քանզի դա արդեն ոչ թե շարժում է, այլ փլուզում ընթացքի մեջ:
Կինո: Պատկերը մի փոքր կոպիտ է, քանի որ այնտեղ առկա է հոգեկան խանգարմունքը մասսայական ընկալման մեջ: Բնավ միևնույն բանը չէ, երբ դահլիճում նստած են տասը մարդ կամ հինգ հարյուրը: Սակայն ոչ մեկին դա չի ահաբեկում: Մարդը կինո է գնում և հաճույքով տրվում է այդ տիրական արվեստի հափշտակիչ ուժին, և իրեն մասնակիցն է զգում ինչ-որ մասսայական «ծիկրակումի», և նրան ամենևին չի խանգարում հարևանը, որը կողքին արտասվում է կամ ծիծաղում: Նրանք նույնիսկ հարազատանում են նրանից, որ մեկտեղ են ապրում միևնույն բանը:
Բայց ահա` անխախտելի օրենք: Հենց որ ֆիլմում սկսվում է դուրս նետվել նրա ինչ-որ մի բաղկացուցիչ մասը, հենց որ հայտնաբերվում է, որ տեսարանը շարժում է ծախսել, մի կողմ է ծռվել կամ դոփել է տեղում, կինոն միանգամից կորցնում է իր մոգական ուժն ու սկսում է զայրացնել: Զայրացնում է կեղծ նշանակությունը, հերոսների բնավորության բացակայությունը, նրանց տխուր անզորությունը դահլիճում նստածների առաջ, սուտը, հնարովի հոգեբանությունը իրավիճակների առանձնասենյակներում,- ամեն բան, ինչը կյանք չէ իր սրընթաց, անշրջելի շարժմամբ: Այնպիսի զգացողություն է առաջանում, ասես քո ներկայությամբ ծեծում են ինչ-որ թույլի, իսկ դու կապկպված ես գոտիներով: Եվ դառն է, և ցավալի, և ամոթալի:
Արվեստի ստեղծագործություններում ամեն բան իր տեղում է, ամեն բան չափավոր և կարծես նույնիսկ մի փոքր քիչ: Ամեն անգամ, երբ ես սկսում եմ դիտել «Չապաևը», ես կարծես թե սկսում եմ վազել (ուղղակի մինչև զգայախաբություն): Եվ զարմանալիորեն հաճույք եմ զգում այդ արբեցուցիչ զգացմունքից: Եվ ամեն անգամ, երբ ֆիլմը մոտենում է ավարտին, ես տխրությամբ պարզում եմ, որ վազել եմ չափազանց արագ, երջանկությունը ավարտվել է, իմ շարժումն ընդհատվել է:
Իսկ հիմա պատմվածքի մասին:
Բոլորովին տարբեր երևույթներ են կինոն ու պատմվածքը: Իսկ օրենքները, որոնցով առաջնորդվում են լավ ֆիլմերն ու պատմվածքը, նույնն են: Լավ պատմվածքում ինձ դուր է գալիս գործնականությունը, մտազգաստությունը: Քանզի ի՞նչ բան է, ըստ իս, պատմվածքը: Քայլում էր մարդը փողոցով, տեսավ իր ծանոթին ու պատմեց, օրինակ, այն մասին, թե ինչպես հենց նոր անկյունում սալահատակի վրա մի պառավ թրմփաց, իսկ ինչ-որ մի լողլող բեռնասայլորդ հռհռաց: Իսկ հետո նույն պահին էլ ամաչեց իր հիմար ծիծաղի համար, մոտեցավ, բարձրացրեց պառավին: Դեռ մի հայացք էլ նետեց փողոցին,- հո ոչ ոք չի՞ տեսել, թե ինչպես ինքը ծիծաղեց: Ահա և ամբողջը: «Գնում էի հենց նոր փողոցով,- սկսում է պատմել մարդը,- տեսնեմ` գալիս է մի պառավ: Սահեց` թրըմփ: Իսկ ինչ-որ լողլող… հռհռում է»: Այսպես երևի նա պիտի պատմի: Իսկ եթե նա սկսի այսպես. «Ես արթնացա այսօր մի տեսակ ճնշված վիճակում: Գիշերն ինչ-որ մղձավանջներ էի տենում երազում, ինչ-որ գազաններ…»- «Խմե՞լ ես երեկ»,- հետաքրքրվում է պատմողի ծանոթը: Ի՞նչ պիտի նա պատասխանի: «Ես նրան պառավի մասին եմ ասում, իսկ նա ինձ խմելու: Ի՞նչ գործ ունեմ այստեղ ես: Պառավը անկյունում ընկավ»: Դե ի՞նչ, այսպե՞ս: Թե՞ ոնց: Ամենավատն այն է, երբ ահա այսպիսի հարց է ծագում. դու ինչի՞ մասին ես ասում: Չգիտես ինչու, երբ ոմն գրող-ասացող նստում է գրելու «պառավի» մասին, նա, անշուշտ, կպատմի, թե ով է նա եղել մինչև տասնյոթ թիվը: Իսկ ընթերցողին առանց դրա էլ պարզ է` աղջնակ կամ երիտասարդ կին: Կամ նա երկու էջով կպատմի, թե ինչպես այն օրը, երբ ընկավ պառավը, եղել է գեղեցիկ առավոտ: Իսկ եթե նա ասի. «Առավոտը գեղեցիկ էր, տաք: Աշուն էր», ընթերցողը հավանաբար կհիշի իր կյանքում այդպիսի առավոտ` տաք, աշնանային: Չէ՞որ թերևս չի կարելի գրել, եթե նկատի չունենաս, որ ընթերցողն ինքը էլ շատ բան «կհորինի» մինչև վերջ:
Տվյալ դեպքում ես խոսում եմ ոչ թե երկարաբանության մասին, որը կարող է չլինել երկարաբանություն, այլ նորից այն նույն շարժման օրենքի մասին: Պատմվածը նույնպես պետք է հրապուրի ընթերցողին, նրա հոգում ծնի երջանիկ զգացումը կյանքի սլացքին հետամուտ լինելու կամ կյանքին համընթաց քայլելու հանդեպ, ինչպես կուզեք: Իսկ մեր կյանքի ռիթմը (20-րդ դար) բավականին աշխույժ է: Այստեղ քեզ հենց այդպես էլ կհարցնեն. «Դու ինչի՞ մասին ես ասում»: Ես չգիտեմ` ինչ բան է «հեռագրային ոճը», փոխարենը գիտեմ, թե ինչ բան է ձանձրալի պատմվածքը: Իսկ պիտի լինի հետաքրքիր, ահա և ամբողջը:
Եթե հանդիսասրահում նստած են հինգ հարյուր մարդ, նրանք իսկույն կնկատեն, որ ձանձրալի է: Պատմվածքի դեպքում դժվար է: Միշտ կգտնվի մեկը մի ակնթարթ տարակուսելու համար. «Գուցե ես չհասկացա՞»: Երբեմն իրոք չի հասկանում: Բայց, ըստ իս, հաճախ չի հասկացվում, որ գրողը (ասացողը) սովորական մարդ է, հենց նա, ով հանդիպեց փողոցում ծանոթին և ցանկացավ պատմել կյանքից այս կամ այն դեպքը: (Դա այլ բան է, թե ինչպիսի դեպք է նրան ապշեցրել): Ամեն բան պարզ է: Բայց հենց որ բանը հասնում է գրասեղանին կամ գրամեքենային, ամբողջը ընկնում է այն փոսը, որն անվանվում է «ստեղծագործական տառապանք»: Փնտրվում է սկիզբ, ավարտներ, հանգույցներ, հանգուցալուծումներ, կապեր… Կարելի է այսպես անել, իսկ կարելի է բոլորովին այլ կերպ: Բայց ինչպե՞ս կարելի է այդպես: Չէ՞ որ եթե պառավն ընկավ սալահատակին, չի նշանակում, որ նա կարող է պատմվածքում մի փոքր վերև թռչել: Ոչ լուսանկարչություն, ոչ նատուրալիզմ, ոչ կենցաղագրություն, ոչ գռեհկացում, բայց առօրյա կյանքի ճշմարտացի երևույթ. պառավն ընկնում է ներքև, այլ ոչ թե վերև: Վերևը յուրօրինակ է, այդպիսին դեռ չի եղել, բայց հորինված է: Սեղանի մոտ: «Ստեղծագործական տառապանքներում»: Իսկ հորինել պատմվածք դժվար է: Եվ գլխավորը` պետք չէ: Դե իսկ հեղինակային եզրահանգու՞մը: Իսկ վերաբերմու՞նքը: Իսկ հեղինակի ո՞ճը: Բայց ոչ ոք ոտնձգության փորձ չի էլ կատարում ոչ եզրահանգման, ոչ իմաստի, ոչ ոճի դեմ: Փորձեք առանց որևէ վերաբերմունքի պատմել ցանկացած պատմություն: Չի ստացվի: Իսկ եթե կստացվի առանց վերաբերմունքի, ապա դա նույնպես կլինի վերաբերմունք և դա նույնպես կգտնի մի ինչ-որ ձևակերպում, մի ինչ-որ «անտարբեր ռեալիզմ», քանիզի հայտնի է, որ նույնիսկ երկու լուսանկարիչ չեն կարող դրոշմել միևնույն առարկան միանման, էլ չենք խոսում գրողի մասին, որի տնօրինության տակ են կենդանի կյանքի բոլոր միջոցները: Այլ բան է, որ չկա գրող առանց բարու, չարի, գեղեցկության մասին անկեղծորեն տառապող խոհերով մարդու: Դա այդպես է: Այդ պատճառով էլ թերևս չի կարելի, որ գրող-ասացողը շեղվի իր կյանքի փորձից դեպի «մաքուր» կողմը: «Մաքուր» վարպետության կողմում հեշտ է խճճել հետքերը, թաքցնել, որ դու, ըստ էության, պատմելու ոչինչ չունես: Ու նորից պառավը կարող է վերև թռչել:
Վարպետությունը վարպետություն է, և այդ բանը ձեռքբերովի է: Ու եթե հանկարծ գրող-ասացողը ոչ միանգամից դարձրեց (ջանաց դարձնել) դա գլխավորն իր աշխատանքում, և եթե գլխավորը մնաց իր կյանքը, այն, ինչ նա տեսել ու մտապահել է, լավն ու վատը, իսկ վապետությունը հետո կմիջադրի դրան, կստացվի անկրկնելի մի գրող` իր նմանը չունեցող:
Ես երբեմն պատմվածք կարդալուց հետո հասկանում եմ, որ դա նրա համար է գրվել, որպեսզի պատմվածք գրվի: Եվ ուրախացել է մարդը, և տագնապել, և «բառ է փնտրել», և խնդրել է, որ բնակարանում լռություն լինի, իսկ ինչու՞: Պառավն ընկել է, իսկ նրա համար` թքած, նա արդեն մոռացել է, որ պառավն ընկել է, այստեղ արդեն գնացին` ղողանջող կաթոց, արևը միրաժի մեջ, ցրվող մշուշ: Եվ այս բոլորն` ինքն իր համար: Մինչդեռ ամբողջը պիտի ծառայեր պառավին, նրա «գործին», և դրա համար բնավ էլ շատ բան պետք չէր: Նա հո վայր ընկավ, խեղճը, իսկ զամբյուղով միգուցե ձվեր էր տանում և ջարդեց, իսկ տանը որդին ձվածեղին է սպասում, աշխատանքի է շտապում, սկանդալ կլինի…
Մարդկային գործը պիտի լինի պատմվածքի ուշադրության կենտրոնում: Սա վեպ չէ, տեղը քիչ է, ժամանակը քիչ է, ընթերցում են ոտքի վրա: Բացի դա, մարդկային գործը սեղանի առաջ չես հորինի: Իսկ երբ դրանք վերջապես արդեն ընկած են սեղանիդ որպես նյութ, այս դեպքում թերևս պետք է թրծվել արիությամբ և քշել ամեն բան, ինչը կարող է շեղել ընթերցողի ուշադրությունը այնտեղ եղած էակներից: Մարդկային գործերն էլ, եթե դրանք հնարովի չեն, հավերժ շարժման մեջ են, անընկալելի հավերժ վերակենդանացման մեջ: Եվ ստացվում է, որ լավն է այն պատմվածքը, որը հրաշքով պահպանել է այդ շարժումը, չի մեռցրել կյանքերը, այլ կարծես թե չվնասելով «վերապատվաստել է» այն մեր մարդկային գիտակցությանը:

ԽՈՒԼԻՈ ԿՈՐՏԱՍԱՐ

… Մարդուն իսկապես ճանաչելը մի խնդիր է, որը, թերեւս, ավելի դժվար է, քան Լուսին թռչելը: Արի տեսնենք, թե ո՞վ եմ ես: Կա «եսը», ինչպիսին գիտակցում եմ ես ինքս: Բայց չէ՞ որ կան և այլ մակարդակներ, անհատի ձեւավորումը, ենթագիտակցականի եւ անգիտակցականի ամբողջությունը: Ես առաջինը չեմ, ով չգիտի իր խորքային շերտերը, այնպես որ, երբեմն հասու եմ լինում ինքս ինձ, շնորհիվ այն բանի, որ գրում եմ: Արդեն գրվածի հիման վրա, ինքս իմ մեջ, ինչ-որ բաներ եմ բացահայտում: Այնպես որ, կարծում եմ, նրբանկատ ընթերցողը կարող է ինչ-որ չափով ճանաչել ինձ, և նույնիսկ բավական լավ, հենց իմ տեքստերով: Կարող է ճանաչել, ասենք, իմ ախտաբանական հատկանիշները, ինչ-որ հիվանդագին, արգելված մի բան` դա դրսևորվում է պատմվածքներում, որոնք երևան են հանում իմ սևեռուն գաղափարները, ֆոբիաները, բարդույթները: Երբ ինչ-որ մեկը «Գազանանոցը» կարդալուց հետո ինձ ասաց. «Բայց չէ՞ որ քեզ հուզում է ինցեստի խնդիրը, այդ թեման քեզ հանգիստ չի տալիս», ես շատ զարմացա, որովհետև գիտակցաբար որևէ նման բանի մասին չէի մտածել: Բայց չէ՞ որ, իսկապես, եթե վերլուծենք «Գազանանոցի» պատմվածքները, կարելի է հայտնաբերել ինցեստի թեմայի սևեռուն կրկնությունը: Եվ ահա, երբ ինձ այդ մասին ասացին, ես սկսեցի խորհրդածել ու եկա այս եզրակացությանը` այո, ինցեստի խնդիրը կապված է իմ երազների հետ` քրոջս հետ կապված երազների: Ես միայն մի քույր ունեմ: Մենք երբեք միմյանց չենք հասկացել: Եվ ահա թե ինչն է հետաքրքիր, ես ու քույրս համարյա թե չէինք շփվում: Մենք` հանց գիշեր ու ցերեկ, և ի վերջո նույնիսկ ատեցինք միմյանց: Հիմա, երբ մենք տարիներով չենք տեսնվում, հարաբերություններն ավելի սրտամոտ են: Բայց մենք միմյանցից շեշտակի տարբերվում ենք: Եվ չնայած դրան, ես հաճախ էի հուզված արթնանում, որովհետև երազում քրոջս հետ էի…
… Անշուշտ, ես ընդհանրապես չեմ պատկերացնում իմ կյանքն առանց խաղի: Բայց խաղալն ինձ համար չի նշանակում՝ այս ու այն կողմ տանել խաղալիք գնացքը: Խաղը կարևոր նշանակություն ունի մարդու կյանքում: Եթե մարդ ուզում է երաժշտություն լսել` նա նվագում է, եթե ուզում է նկարել` նա նկարում է, եթե ուզում է զբոսանքի գնալ` նա խաղում է: Ահա դա խաղային պլանն է: Այն ամենը, ինչ ուղղակիորեն կապված չէ աշխատանքի, պարտավորությունների և պարտքի հետ: Այն ամենը, ինչ այդ շրջանակներից դուրս է, ինձ համար խաղ է: Մարդը խաղացող կենդանի է: Եվ եթե մարդուց խլես այդ հնարավորությունը, ավելի ճիշտ, ոչ թե խլես (դա անհնար է), այլ ուղղես դեպի ինչ-որ նեղ հորձանուտ, օրինակ, թույլատրես զբաղվել ֆիգուրատիվ նկարչությամբ, և արգելես աբստրակտը, կարելի է և կործանել մարդուն: Ոչ մի դեպքում… Ռոմանտիկները համարում էին, թե գրելը մեծ տառապանք է: Ինձ համար գրելը խաղային աշխարհի մասն է: Եվ վիթխարի հաճույք, և վիթխարի աշխատանք: Դու նզովում ես աշխարհի երեսին ամեն ինչ, ուժասպառվում և հոգիդ հանում ես և դրանից վիթխարի հաճույք ես ստանում…

ՕՐՀԱՆ ՓԱՄՈՒԿ

Գրողի գաղտնիքը ոչ թե ներշնչանքն է, քանզի երբեք պարզ չէ, թե այն որտեղից է հայտնվում, այլ համառությունն ու համբերատարությունը: Թուրքական հիանալի ասացվածքը` ասեղով հոր փորել, ինձ թվում է, ասվել է` մտքում գրողին ունենալով: Հին պատմություններից հավանում եմ Ֆարհատի համբերատարությունը, որ հանուն սիրո լեռներն էր հորատում. ինձ համար հասկանալի է: Իմ վեպում` «Անունս Կարմիր է», գրել եմ հնօրյա պարսիկ մանրանկարիչների մասին, որ տարիներ շարունակ նույն ձին նկարել են միևնույն կրքով` մտապահելով յուրաքանչյուր գիծը, այնպես որ կարող էին հրաշագեղ այդ ձին վերակերտել նույնիսկ փակ աչքերով, և գիտեի, որ խոսում եմ գրողի մասնագիտության ու կյանքիս մասին: Եթե գրողը սեփական պատմությունն է անում, պարտավոր է դանդաղ պատմել, իբր խոսում է ուրիշների մասին, եթե զգում է, որ հոգում ահագնանում է պատմելու ցանկությունը, և սեղանի առաջ պետք է նստի ու համբերատարությամբ նվիրվի այս արվեստին, այս արհեստին, նրան առաջին հերթին անհրաժեշտ է հուսադրել: Ներշնչանքի փերին (որ կանոնավոր այցելում է մի մասին և միայն հազվադեպ` մյուսներին) բարեհաճ է հուսառատների և համարձակների նկատմամբ, այդ ժամանակ է գրողը հատկապես միայնակ և առավել կասկածանքով է վերաբերվում իր ջանքերին, երազանքներին ու գրածի արժեքին` մտածելով, որ իր պատմությունը հենց միայն իր պատմությունն է, և այդ պահերին փերին որոշում է նրան շնորհել պատմություններ, կերպարներ ու երազներ, որ պատկերելու են այն աշխարհը, որը գրողը ցանկանում է կերտել: Երբ հետադարձ հայացք եմ նետում գրքերին, որոնց նվիրել եմ ամբողջ կյանքս, առավել զարմացնում են այն պահերը, երբ զգացել եմ, որ ինձ հրապուրած ու երջանկացրած նախադասությունները, երազանքներն ու էջերը կարծես սեփական երևակայությանս ծնունդը չեն, օտար մի ուժ է գտել և մեծահոգաբար նվիրել ինձ:

* * *
Գրող դառնալու համար միայն համբերությունն ու աշխատասիրությունը բավարար չեն. պետք է զգաս, որ հարկադրված ես խուսափել ամբոխից, ընկերներից, կանոնավոր, առօրյա կյանքից և ստիպված ես փակվել սենյակում: Երազում ենք համբերության և հույսի մասին, որպեսզի ի վիճակի լինենք մեր գրվածքներում ավելի խոր աշխարհ կերտել: Սակայն սենյակում փակվելու փափագն է, որ գործի է դրդում: Անկախ գրողի այս տեսակի, ով սեփական գրքերն ընթերցում է հոգեկան բավարարության համար, ով ականջ դնելով միայն սեփական գիտակցության ձայնին` բանավիճում է այլոց բառերի հետ, ով զրույցի բռնվելով սեփական գրքերի հետ` զարգացնում է սեփական մտքերը և սեփական աշխարհը, գրողի այս տեսակի նախակարապետը, ամենայն հավանականությամբ, Մոնտենն է` ժամանակակից գրականության ամենավաղ շրջանում: Մոնտենն այն գրողն էր, որին հաճախ էր անդրադառնում հայրս, գրող, ում խորհուրդ էր տալիս կարդալ: Շատ կցանկանայի ինձ տեսնել այն գրողների շարքում, ովքեր, աշխարհի որ մասում էլ գտնվեն` Արևելքում, թե Արևմուտքում, կողմ են քաշվում հասարակությունից և գրքերի հետ փակվում են սենյակում: Իսկական գրականության մեկնակետն այն մարդն է, ով գրքերն առած փակվում է սենյակում:

* * *
Բոլորս էլ չափազանց կարևորում ենք կենտրոնակիր աշխարհի գաղափարը: Մինչդեռ այն, ինչը մեզ հարկադրում է տարիներ շարունակ փակվել մեր սենյակում, որպեսզի գրենք, վերջում հակառակ հավատն է ներշնչում. վստահություն, թե մի օր մեր գրվածքներն ընթերցելու և հասկանալու են, որովհետև ամբողջ աշխարհի մարդիկ նման են իրար: Բայց սա, որ գիտեմ թե իմ և թե հորս գրվածքներից, տհաճ լավատեսություն է, սահմանից այն կողմն ուղարկվելու, դուրս թողնվելու զայրույթից առաջացած վախի հետևանք: Սեր և ատելություն, որ ամբողջ կյանքում Դոստոևսկին տածում էր Արևմուտքի հանդեպ, ես էլ բազմաթիվ առիթներով նույն զգացումն եմ ունեցել: Բայց եթե հաջողել եմ ըմբռնել հիմնական ճշմարտությունը, եթե լավատեսության պատճառ ունեմ, արդյունքն է այն բանի, որ մեծ գրողի հետ ճամփորդել եմ Արևմուտքի հանդեպ նրա սեր-ատելություն հարաբերության միջով` տեսնելու նոր աշխարհը, որ նա կերտել է մյուս կողմում:
Բոլոր գրողները, որ կյանք են նվիրաբերել այդ աշխատանքին, տեղյակ են այս իրողությունից, ինչպիսին էլ լինի նախնական նպատակը, տարիների գրողական հուսառատ աշխատանքի արդյունքում կերտած աշխարհը, ի վերջո, այլ` բոլորովին նոր վայր կտեղաշարժվի: Մեզ կհեռացնի սեղանից, որի մոտ աշխատել ենք թախծոտ կամ զայրացած, կտանի թախիծից և զայրույթից անդին, դեպի մեկ այլ աշխարհ… Այս մյուս աշխարհը դյութում է մեզ ինչպես ցամաքը, որ դանդաղ ձև է ստանում` անշտապ բարձրանալով մառախուղի միջից և փայլելով պերճաշուք գույներով` երկարատև ծովային ճամփորդությունից հետո հանկարծակի հայտնված կղզու նման:

«Նարցիս» հանդեսից

ՎԱՀԵ ԳՈԴԵԼ

Ես գրում եմ. ես կառուցում եմ իմ բանտը: Լեզուն իմ բանտն է: Եթե փակվում եմ բանաստեղծության մեջ, եթե բանտվում են բառերի տան մեջ` գրության ոսկեզօծ բանտում, որովհետև ես կարող եմ փրկվել միայն այդ գնով, ես սահմանափակվում եմ և սահմանազանցում: Ես փակվում եմ ու կոտրում դռները: Ստեղծագործումն ազատարար է այն չափով, որ չափով որ բռնադատիչ է… Պոետական ազատությունը կամ, Միշել Դեգիի բառերով ասած` «պոեզիայի թեթևությունը հնարավորություն է տալիս բառերի միանշանակությունը շեշտելու և արտահայտելու, որպեսզի դրանց կապը վերահաստատվի` մեջտեղ բերելով պարտադրանքը, որ մշտապես ներկա է խաղի կանոնների մեջ»: Գերությունը և ազատագրումը կազմում են մի անբաժանելի զույգ: Գերությունն ինձ բանտում է այնքանով, որքանով որ ինձ ազատ է արձակում: Ես շղթայում եմ բառերն իրար, որ կարողանամ ազատագրվել իմ շղթաներից…
Բայց սա նաև իմ ցիրուցան, իմ տաղտղնված մարմինը վերաշինելու համար է, որպեսզի վերստանամ իմ միասնությունը, իմ էությունը, իմ ինքնությունը: Ու գրում եմ լոկ մի նպատակով, որ կարողանամ գտնել, հավաքել իմ բեկորները: Ես միաժամանակ Իզիսն եմ ու Օզիրիսը: Վերը և վարը: Դուրսը և ներսը: Սևը և ճերմակը: Աղեղը և թիրախը… Ես ուզում եմ իրար հաշտեցնել ջուրը և կրակը, ու ես գրում եմ առանց գրիչը թղթից կտրելու, զուգ աչքերս փակ ու շնչակտուր: Կույր տեսանող, հալածված որսորդ, տրորված սրտով ես թափառում եմ տրորված ուղիներից հեռու: Ես օգնում եմ, որ գետը դուրս գա իր մահճից: Հոսանքն ի վար, հոսանքն ի վեր ես իմ կրակներն եմ բորբոքում: Գրել` նշանակում է մտնել բանաստեղծության մենաստանը, լռության կարգը, մահ շինել, լինել արշավանքի վայր: Գրել` նշանակում է ճողոպրել, սիգալ, դուրս գալ ծով` փախուստը գլուխ բերել…

ՎԱՍԻԼ ԲԻԿՈՎ

21-րդ դարի սարսափների մասին

Աշխարհում, ցավոք, ավելի շատ չարիք կա, քան բարին: Մենք գիտենք` ինչ է բարին, ինչ-որ պատկերացումներ, կանոններ ու բանաձևեր ունենք: Չարն անվերջ է ու չսահմանագծված, հակված է ձևափոխությունների ու վերամարմնավորումների: Ահա և մշտական սարսափի պատճառը: Կարծում եմ` այս հազարամյակում չարը հազիվ թե շատ տարբերվի այն ամենից, ինչ եղել է 20-րդ դարում: Թե չարից, թե չարի նկատմամբ մեր սարսափից հիանալի օգտվում են տարբեր տեսակի ու մակարդակի արկածախնդիրները` պայծառատեսները, գուշակները, որ ընդհանուր ոչինչ չունեն ոչ գիտության, ոչ իրականության հետ: Փոխարենը հիանալի գիտեն շուկան և պահանջարկները, ահա և ծաղկում են:

Ուտոպիայի մասին

Հիշենք ժողովրդին` ինչ եղել է, այն էլ լինելու է, ամեն ինչ վերադառնում է իր ափերին: Համոզված եմ, սա ապագայի ճշգրիտ բնորոշումն է: Ինչպես էլ այսօր ձգտենք գիտությամբ, փիլիսոփայությամբ, հասարակագիտությամբ ճշգրիտ բնորոշել ապագան, այն երբեք չի տեղավորվելու կանխատեսումների սահմաններում: Ապագան անկանխատեսելի ու անորսալի է, և դա է նրա հմայքն ու հրաշքը, նրա սարսափը: Գուցե այդ պատճառով է անորսալի կյանքի իմաստը:

Ժողովրդավարության մասին

Առարկելու ոչինչ չունեմ Ուինստոն Չերչիլին, որ ինչպես հայտնի է, նկատել է, թե ժողովրդավարությունը մարդկության ամենամեծ հայտնագործությունը չէ, բայց դրանից ավելի լավ բան դեռ չի հայտնագործված: Մարդու գոյության փորձը վկայում է, որ մարդիկ շատ դժվար են միմյանց հետ լեզու գտնում: Իսկ ժողովրդավարական համակարգը փոխըմբռնումի լավագույն պայմաններ է ստեղծում: Ժողովրդավարությունը բնավ էլ առանց արատների չէ, երբեմն էլ նզովյալ է, որ հաճախ է լինում մեզ նման երկրներում` հետխորհրդային տարածքում: Ես հաճախ եմ զգացել այդ միության հակաբնականությունը, թեև բնավ չէի ընդունում նրա փլուզումը գոնե իմ սերնդի օրոք: Բայց պատմությունը կախված է նաև դեպքերից: Ահա և այդ դեպքը կատարվեց ԽՍՀՄ-ում որոշակի տեղում, որոշակի ժամանակին: ԽՍՀՄ-ը պետք է փլուզվեր, որովհետև վերջին կայսրությունն էր, համենայն դեպս` Եվրոպայում:

Խորհրդարանի և միապետության մասին

Խորհրդարանը հասարակության ժողովրդավարական ու քաղաքական կուլտուրայի առաջին ցուցանիշն է: Ինչպիսին է խորհրդարանական կուլտուրան, նույնպիսին է ազգի կուլտուրան: Միապետությունը մեր օրերում կառավարման հնացած ձև է: Մենք գիտենք` ինչ է ռուսական միապետությունը և կարող ենք դատել այդ մասին: Եթե իր ժամանակին հնարավոր չեղավ պահպանել, այսօր առավել քան անհնար ու անիմաստ է վերականգնել:

Տարագրության մասին

Իհարկե դժբախտություն է: Պարտադրանք, որովհետև Աստծո ու մարդկանց օրենքներով բնական է ապրել սեփական տանն ու այնտեղ ինքնաարտահայտման հնարավորություններ ունենալ: Ցավոք, ներկա աշխարհում չափազանց շատ մարդիկ տարբեր պատճառներով (տնտեսական, քաղաքական և այլ) բնակության վայր են ընտրում ուրիշ երկրները: Այլ խնդիր է, որ յուրաքանչյուրն այդ իրավունքն ունի, որն ամրագրված է միջազգային իրավունքի փաստաթղթերով: Մեզնից յուրաքանչյուրին պատկանում է ամբողջ աշխարհը: Կարելի է հասկանալ այն պետություններին, որ կարգավորում են արտասահմանցիների ներհոսքը իրենց պետություններ` պաշտպանելով սեփական ազգային, քաղաքական, տնտեսական, մշակութային շահերը: Արտագաղթի խնդիրը բազմաբարդ է և պահանջում է համընդհանուր լուծումներ:

Նախանձի և հումորի մասին

Պետական խնդիրները շատ ավելի սերտ են առնչվում մարդու բնավորությանը, քան թվում է առաջին հայացքից: Օրինակ, նախանձը: Այդ զգացումը հատուկ է աղքատներին, մերժվածներին ու մարգինալներին: Պատահական չէ, որ չինացիները նախանձն անվանում են կարմիր աչքերի հիվանդություն: Միևնույն ժամանակ, այդ հատկությունը բնորոշ է հոգեբանությանը և բոլոր մարդկանց` դաստիարակության, նյութական վիճակի, նույնիսկ ծնյալ պաթալոգիաների բերումով: Անտարակույս, արգահատելի հատկանիշ է, և կարգին մարդը պիտի իրենից վանի կամ հնարավորինս ձերբազատվի այդ վիճակից: Նախանձն ունի ինչ-որ անբացատրելի ուժ, որ կործանում է և նախանձողին, և նրան, ում նախանձում են: Հումորը կարող է օգնել, երբ չի վիրավորում և բարի նկատառումներով է: Ցավոք, այսօր հումորն էլ վերարտադրվում է ինչ-որ վատորակ տեսակով, որը ես պարզապես չեմ հասկանում:

Գրականության մասին

Գրելը նախևառաջ դժվար, հոգնեցուցիչ աշխատանք է: Լինում են պահեր, երբ թվում է` հեղինակին ամեն ինչ հաջողվում է, բայց արձակագրի համար դա հազվադեպ վիճակ է: Ներշնչանքն առավել հաճախ բանաստեղծների հյուրն է: Գրողները փառասեր ու պատվախնդիր են, շատերը կարծում են` հենց նոր երկը հրատարակվի, Աստծո օրհնանքը պիտի հեղվի իրենց վրա: Ավաղ, առավել հաճախ վրա է հասնում հիասթափությունը: Ինչ արած: Այդ է մեր մասնագիտությունը:
Գրականության մեջ ինձ միշտ գրավել են խառնվածքները: Դա նորություն չէ, և ես ավանդույթի ուժով հավատարիմ եմ մնում սոցիալական կարծրատիպերին և չեմ մոռանում Վ. Բելինսկու խորհուրդը` սոցիալականություն կամ մահ: Ուրիշ հեղինակների դեպքում էլ ես գնահատում եմ սոցիալական ուղղվածությունը, որ ռեալիստական արվեստի հիմքն է: Գրականության մեջ ինչ-որ սինթետիկ կերպարների ստեղծումը, ըստ իս, անարժան զբաղմունք է:

Գրողը և քաղաքականությունը

Գրողն, այնուամենայնիվ, մարդ է: Բացի այդ` քաղաքացի: Նա ապրում է որոշակի հասարակության մեջ, որից չի կարող սահմանազատվել: Ես երբեք չեմ ցանկացել զբաղվել քաղաքականությամբ, բայց ստիպված եմ եղել: Որովհետև բանականությունից բացի մենք օժտված ենք հույզերով, որոնք թույլ չեն տալիս անտարբեր լինել այն ամենին, ինչ կատարվում է մեր հայրենիքում:

ԱԼԵՔՍԱՆԴՐ ՊՈՒՇԿԻՆ

Կա երկու տեսակի անմտություն. մեկն առաջ է գալիս զգացմունքների ու մտքերի պակասությունից, որոնք փոխարինվում են բառերով, մյուսը` զգացմունքների ու մտքերի առատությունից և դրանք արտահայտելու համար բառերի պակասությունից:
Նրբամտությունը դեռևս մտքի ապացույց չէ: Հիմարները և նույնիսկ խելագարները զարմանալիորեն նրբամիտ են լինում: Կարելի է ավելացնել, որ նրբամտությունը հազվադեպ է միանում հանճարի հետ, որը սովորաբար լինում է պարզասիրտ ու մեծ նկարագրի հետ, ինչը լինում է միշտ անկեղծ:
Ապաշնորհ գիտնականը նման է այն խեղճ մոլլային, ով կտրատել ու կերել է Ղուրանը` կարծելով, թե կյուրացնի Մուհամեդի ոգին…
Կրքերի ճշմարտությունը, ապրումների ճշմարտանմանությունը ենթադրյալ պարագաներում,- ահա թե ինչ է պահանջում մեր միտքը դրամատիկ գրողից: Գրողի մեծ միապաղաղությունը ապացուցում է նրա մտքի միակողմանիությունը, թեև այդ միտքը կարող է լինել շատ խոր: Չեմ խոսում անաչառության մասին: Ով քննադատության մեջ ղեկավարվում է արվեստի նկատմամբ տածած մաքուր սիրուց բացի որևէ այլ բանով, նա արդեն իջնում է, հավասարվում է ամբոխին, որը ստրկորեն կառավարվում է շահախնդրական ստոր մղումներով: Որտեղ չկա սեր դեպի արվեստը, այնտեղ չկա նաև քննադատություն:

ՎԻԼՅԱՄ ՍԱՐՈՅԱՆ

ՄԻ՞ԹԵ ԱՅՍՕՐ ՀԵՆՑ ԱՅԴ ՕՐԸ ՉԷ

Մի միտք անդադրում այցելում է ինձ. այսօր հենց այն օրն է: Բայց ամեն անգամ պարզվում է, որ այն չէ, թեև երբեմն հենց այդ օրն է, որ կա:
Այսօր ես կգրեմ իսկական մի բան, այսօր հարկ չի լինի մտածել, թե ինչպես այդ անել, դա կսատցվի ինքնիրեն, ես պարզապես չեմ կարող ոչինչ փչացնել, մեծ օր է, իմ օրը, իմ անսխալականության օրը:
Ինձ ամբողջ ժամանակ մի հարց է տանջում. ո՞վ է հորինում կատակները: Իմ կարծիքով, ոչ ոք դա չգիտի: Կատակներն իրենք իրենց չեն ծնվում, սակայն երբեք ոչ ոք չի փորձել հետևել, թե ով է դրանք հորինում: Եվ հետո, ես հաճախ եմ մտորում (սրանք արդեն բացարձակապես այլ կարգի մտքեր են), մտորում եմ ուրիշ գրողների, իմ բարեկամների կամ հին թշնամիների մասին: Նրանցից մեկին ես գիտեմ արդեն 33 տարի, նա հոյակապ ընթերցող է, երդվում եմ, ավելի լավ ընթերցող, քան գրող: Նա գրելը թողեց 30 տարի առաջ, թեև մինչև այժմ էլ իրեն այնպես է պահում, իբր չի էլ փոխվել և կարծում է, որ այդ բոլոր տարիներին ինքը գերազանց վիճակում է ու գրում է սքանչելի գրքեր: Այս գրողը, կարդալով գիրքը, նետվում է դեպի մեքենան և կտրում 10 մղոն` հասնելու մեկ այլ գրողի մոտ, որպեսզի ասի նրան. «Ես չեմ կարողանում կարդալ Վիլյամ Ֆոլկներին, տղան գաղափար չունի այն մասին, թե ինչպես են գրում, նա, երևում է, երբեք չի վերընթերցում այն, ինչ գրում է, նրա մոտ նույնիսկ չկան տրոհման նշանները, ես պարզապես ստիպեցի ինձ ընթերցել նրա նոր գիրքը, սակայն այն կարդալ անհնար է»:
— Այդ դեպքում, ինչո՞ւ այն կարդացիր:
— Սրբավայր: Անխուսափելի, ինչպես սապատավորի ճիչը «Փարիզի Աստվածամոր տաճարը» գրքից, ի դեպ, «Սրբավայր»՝ դա գրքի անունն է, թեև ես դա այնտեղ չտեսա:
Իսկ էլի մի քանի տարի անց այդ նույն գրողը սլացավ 400 մղոն, որպեսզի զրուցի մի գրողի հետ, որը սեփական կոկորդը խցկեց կոտորակի հրացանը և ինքնասպան եղավ:
-Ինչպե՞ս են նրանք դա անում:
— Չգիտեմ:
Իսկ հետո ես հիշեցի մեկ այլ գրողի, որը ոչ միայն գրել, այլև կարդալ չգիտեր. ճիշտ է, այն բանին, ինչը կարողանում էր անել, նա նվիրել էր ութ տարի անընդմեջ, իսկ դրանից հետո սիրտը չդիմացավ, և նրա կինը դարձավ այրի, իսկ երկու երեխաները` կիսով չափ որբեր: Զբաղվում էր նա ահա թե ինչով. նա կինոսցենարներ էր գրում, բայց անում էր դա լրջորեն. դրանում էր, իրավամբ, նրա հաջողության գաղտնիքը, որովհետև նրանք, ովքեր ֆիլմեր են նկարահանում, սիրում են լրջորեն վերաբերվել գործին: Սարսափելի կլիներ, եթե բոլորը, բացառությամբ երևի ինձ, գործին չվերաբերվեին լրջորեն:
Վերցնենք, օրինակ, թատրոնը. ներկայացում է գնում, դերասանները ինչ-որ բան են ցուցադրում, դահլիճը ծափահարում է, դերասաններին նորից ու նորից բեմ են կանչում. ես չեմ կարող դա լուրջ ընդունել, ես խղճում եմ դրամատուրգին, որն այդ րոպեին երևակայում է, թե այդ ամենն իր վաստակն է, ես խղճում եմ դերասաններին, որոնք արժանապատվությամբ արբենում են ծափերով, այդպիսի տեսարանների դեպքում արցունքոտվում են իմ աչքերը, բայց այս բոլորը միասին թվում են իբրև կատակ, թեև ես չգիտեմ որևէ մեկին, ով սա իբրև կատակ կընդուներ:
Ամենքն ամեն ինչ լուրջ են ընդունում: Գնացեք վարսավիրանոց՝ մազերը հարդարելու և դուք կտեսնեք, թե ինչպիսի կարևորությամբ է վարսավիրը վերաբերվում իր գործին. նա երևակայում է, թե ձեզ համար ինչ-որ անսովոր մի սանրվածք է կառուցում, և հենց ինքն իրեն երևակայում է որպես անսովոր մի անձնավորություն, իբր այն անբաններից չէ, որ խմում են 10 տարուց ոչ ավելի: Նա լրջորեն է վերաբերվում սափրելուն ու խուզելուն, նրան թվում է, թե դրանց չի կարելի անլուրջ վերաբերվել: Եթե սովորեցնես օրանգուտանին խուզել կրկնակի արագ և կրկանակի լավ, վարսավիրը կասի. «Ջահելին հիպնոսացրել են: Հիպնոսը կանցնի ու նրա աշխատանքը գրոշ կարժենա»:
Երբ ես այսօր առավոտյան արթնացա՝ բացականչեցի. «Այսօր հենց այդ օրն է»:
Եթե ես սափրված եմ, ինձ համար միևնույն է, թե ինչպիսի տեսք ունեմ: Ինչպես ծեր շրջմոլիկը, որ ճաշի ընդմիջման ժամին կանգնում է դատարկվող խանութի դռների առջև: Ինձ համար միևնույն է, քանի որ ես գիտեմ ճշմարտությունը. ես երիտասարդ եմ, ես գեղեցիկ եմ, ես գրող եմ, և այսօր իմ օրն է: Ռադիոյով երգում է Չաբի Չեկերը, և ես երգում էի նրա հետ. «Թաթախիր, մամա, բլիթը մուրաբայի մեջ»:
Իսկ հետո կանգնեցի ցնցուղի տակ: Բայց գուցե ինչ-որ մեկը տարակուսում է, որ այս տղամարդն արդեն 55 տարեկան է: Ինձ չի շփոթեցնում: Թողեք ինձ` խմեմ մի բաժակ սուրճ ու ծխեմ առանց ֆիլտրի մի սիգարետ, և դուք կտեսնեք:
Գրե՞լ: Ծերուկ, ախր ես կարող եմ մի շնչով գրել Սուրբ Աստվածաշունչը, բայց նախ պետք է փորձել մի շնչով 6-7 ուրիշ գործեր անել: Այնպես որ, Աստվածաշունչը այսօր չեմ գրի, աստված նրա հետ: Կարող եմ թեկուզ գրել ավետարանը: Գրազ գանք մի բաժակ սև սուրճի վրա, երկու բաժակ, երեք, ամբողջ աշխարհի վրա, առավոտի վրա, կյանքի վրա, ինձ վրա. Երբևիցե տեսե՞լ եք այսպիսի խաղագումարներ:
Ըմպում եմ սուճի առաջին բաժակը, բացում եմ «Չեստերֆիլդի» նոր տուփը, դուրս եմ քաշում նոր ծխախոտը, չրխկացնում եմ լուցկին, խորը ներս քաշելում վառում եմ ծխախոտը. «Ծերուկ, այսօր հենց այն օրն է»: Մտահղացումնե՞ր: Որքան պետք է: Կերպարնե՞ր: Այդպիսի կերպարներ երազում չի տեսել ոչ մի գրող: Իսկ այնտեղ` ներսում ծխախոտի ծուխը պարուրում է քնած շներին, և նրանք սկսում են ուրախ ցատկոտել և նետվում են հետապնդելու նենգ շեկլիկ աղվեսին. այսօր մենք կբռնենք և այդ գրողին, և շանը, և աղվեսին, և վարպետությանը, և մնացած բոլորին: Մեզ ոչինչ չի կանգնեցնի, և մեզ մոտ ամեն ինչ կլինի ինչպես առաջին անգամ, հա, և հանուն հոյակապ հոնորարի: Եվ չի գտնվի աշխարհում մի խմբագիր, որը թերթելով իմ ձեռագիրը համարձակվի հայտարարել (ինչպես սովորաբար հայտարարում են` լուրջ ընդունելով քեզ). «Մեզ դուր եկավ սկիզբը, միջնամասը թերևս անհարթ է, բայց երբ մենք կարդացինք մինչև վերջ, մեզ մոտ ստեղծվեց այնպիսի տպավորություն, որ մեզ խաբում են»: Դրա փոխարեն նա կասի. «Լավ, միայն խելամիտ լինենք հոնորարի վերաբերմամբ: Մենք կարող ենք առաջարկել Ձեզ շաբաթը երկու անգամ երեք միլիոնից ոչ ավել, դա բոլոր դեպքերում փող է: Եվ մի մոռացեք, որ ձեզ մոտ ընդամենը պատմվածք է, եթե կուզեք, բացիեբաց, մենք կցանկանայինք ստանալ այն, թեև մեզնից ոչ ոք չի կարող հասկանալ, թե ինչու ենք մենք այդպես ուզում, այդ պատճառով էլ եղեք խելամիտ փողերի հարցում, որը Դուք դրա փոխարեն ուզում եք»:
Ամբողջ 44 րոպե ձգվեց հենց այն օրը: Դա ոչ միայն օր էր, որին ես սպասում էի մի ամբողջ կյանք, դա օր էր, որին սպասում է յուրաքանչյուրը: Եվ ես ինձ զգացի հենց այն ընտրյալը, որի մոտ այդ օրը պիտի գա վերջիվերջո: Ես այնքան էի ինձ ընտրյալ զգում, որ ի վիճակի էի իմ մեջ կրել սեփական «ես»-ը՝ ամեն ինչում կասկածող, ոչնչի չհավատացող, անբարեհամբույր, արհամարհող, հոգնած ու հագեցած «ես»-ը, որ միշտ կփնթփնթա իր քթի տակ. «Պետք չէ հուսահատվել»:
Ես ցանկանում էի բարյացկամ լինել նաև նրա հանդեպ` իմ ծույլ, հաստլիկ «ես»-ի, եթե կարելի է, նույնիսկ մեծահոգի, անտարբեր` նրա վիրավորանքների հանդեպ, լինել այնպիսին, ինչպիսին նա՝ անքմահաճ, այնպիսին, ինչպիսին նա եղել է միշտ, և ես ուզում էի, որ իմ «ես»-ը դա իմանա, որ ես չեմ զգում ամենաչնչին իսկ գերազանցություն իր նկատմամբ: «Թող գա մեզ հետ, իսկ ինչո՞ւ ոչ»: Սահմաններ չճանաչող ազնվություն, անհատնելի բարություն, անծայր քրիստոնեական հեզություն:
Լույսը բացվեց, ծերուկ, և շուրջն ամեն ինչ կենդանացավ, ինչ-որ տեղ արթնացավ արևածաղիկը, և նրա շուրջը պտտվեց մեղուն, պտտվեց ոսկեգույն, ծիծաղկոտ արևի շուրջը` դեղին ծաղկաթերթերով, մեղուն` արբած թմրեցնող բույրով ու շլացուցիչ գույներով:
Նորից ամեն ինչ առաջվա պես է, չէ՞, ծերուկ: Ամեն ինչ առաջվա պես է, ասես չվացուցակով, ճիշտ չէ՞: Այսօր պետք է լինի հենց այդ օրը, այս ինչ կատակներ են, այս ինչ պատմություններ են, այս ինչ կերպարներ են, այս ինչ զվարճություն է, այս ինչ արվեստ է, այս ինչ ծիծաղ է, այս ինչ անպետք գրքեր են, այս ինչ հոյակապ անպետք գրքեր են, և ինչպիսի ընթերցողներ կծնի նա կիսամեռների մթության մեջ, կիսաքուն հիմարներին նա կդարձնի խելամիտ, հազվագյուտ ընթերցողներ:
Նստեցրեք ինձ իմ հին սեղանի առաջ, իմ հին գրամեքենայի առաջ, և դուք կտեսնեք, թե ինչ կկատարվի` չնայած իմ 55 տարիներին, չնայած իմ սարսափելի կախությանը 1939 թվից (միայն վերջերս ես դադարեցի դրա վրա ուշադրություն դարձնել), չնայած քրոնիկական կատառին, վաղուց չնկատվող կիսախուլ ականջին, որը, ճիշտ է, գերազանց լսում է «Թաթախիր, մամա, բլիթը մուրաբայի մեջ», կիսակույր աջ աչքիս, որից, ճիշտ է, կարելի է հոյակապ օգտվել իբրև ձախի լրացում, մոտեցրեք ինձ լավ հին մաքուր թղթի տուփին, և դուք կտեսնեք, թե ինչպես 6-7 թերթ կլցվի կախարդությամբ:
Սյուժե՞: Ո՞ւմ է պետք սյուժեն: Ձև՞, ամբողջությո՞ւն, ո՞ճ: Ո՞մ են դրանք պետք, երբ աշխարհը նորից է ծնվում, ծերուկ, վաղը գալիս է հենց այն օրը, իսկ այսօր վաղն է որ կա, մի փոքր հետաձգված` միայն ու միայն 55 տարի անձրևի, հարբուխի, դպրոցի, աշխատանքի, պատերազմի, կինոյի, նորությունների, մեծ նորությունների, վերջին նորությունների պատճառով, բայց նրան այլևս չեն հետաձգի, հիմա վերջապես նա եկել է ճիշտ ըստ չվացուցակի, ինչպես խոստացել էր, անհապաղ, անհրաժեշտ, ինչպես սուրճի չորրորդ բաժակը, անհրաժեշտ ու հավերժ, և այդ ամենը նրա համար, որովհետև կամ ես` պարզամիտներից ամենաանմեղս, անկիրթ գրողս, իր տեսակի մեջ միակ ժանրի անգրագետ հիմնադիրս, ձևեր ոչնչացնողս, ոչ պատմվածքներ, ոչ վեպեր, ոչ էսսե, ոչ դատական հայցեր, ոչ կտակ, ոչ անվճար բրոշյուրներ 100 դոլար թոշակով երջանիկ կյանքի մասին, ոչ գնացուցակներ, ոչ կատալոգներ, ոչ տեղեկատուներ, ոչ հեռախոսային գրքեր չճանաչողս:
Սուրճը համարում են վնասակար, որովհետև նրա մեջ նավթ կա, որից խոց է առաջանում, ծխախոտները` որովհետև քաղցկեղ են հարուցում, աշխարհը` որովհետև այն ոչնչություն է, ապրելու ձգտումը վնասակար է, որովհետև ապրելը հիմարություն է, և հետո միևնույն է` դա երկար չի տևելու: Հավատը վնասակար է, որովհետև արդարացված չէ: Եկող օրվանից ինչ-որ լավ բանի սպասումը վնասակար է, որովհետև այդ սպասումները դեռ երբեք չեն հատուցվել: Կաղության, կատառի, ծանրալուրության և կիսակուրության մասին մոռանալը վնասակար է, որովհետև բոլոր դրանք այստեղ՝ իմ մեջ են, քմծիծաղ են տալիս և հենց միայն նրան են սպասում, որ ցանկացած րոպե գլուխներն ազատեն ինձնից: Հիշել կատակները, զվարճությունները, մեր ընկերուհիներին և նրանց հետ` մեր ընդհանուր երեխաներին, վնասակար է, որովհետև որտե՞ղ է հիմա այդ բոլորը, որտե՞ղ են հիմա բոլոր նրանք: Վնասակար է ամեն ինչ, որովհետև ամեն ինչ միշտ վնասակար է, այդ բանը չգիտեն միայն գրողները, նրանք երբեք դա չեն յուրացնի, նրանք հրաժարվում են դա հասկանալ, նրանք բութերից էլ բութ են և չեն հոգնում կրկնելուց. «Այսօր հենց այդ օրն է»՝ չընդունելով ոչ ոքի ու ոչինչ լրջորեն, բացի հենց այդ օրից, այնպես որ այստեղ ամեն ինչ պարզից էլ պարզ է: Այսպիսով, գրողը նստում է, այսպիսով, ես նստեցի, այսպիսով, ինչ-որ մեկը այնտեղ նստեց 12 ժամ, առավոտյան ժամը 6-ին Սան Ֆրանցիսկոյում, դեռ լույսը չբացված, «Թաթախիր, մամա, բլիթը մուրաբայի մեջ», հա, ի դեպ, ի՞նչ կասեք այն տղաների մասին, ովքեր երգեր են հորինում և հավասարապես նրանց մասին, ովքեր դրանք երգում են:
Սովորաբար ես պառկում են գիշերվա 1-ին, քնում եմ մինչև 3-ը, միացնում եմ տրանզիստորը, և ահա նրանք բոլորը նորից ինձ հետ են` արհամարհելի Քլիֆթոն Ֆեյդիմանի, ծիծաղելի Մարիա Մաննեսի հետ, կրկին բոլոր նրանք, շեկլիկ աղվեսների հետապնդման կոչ անելով և բացարձակապես անտարբեր «Սաթրդի ռեվյու»-ում քննարկվող ֆինանսական ճգնաժամի նկատմամբ, սնանկացման նկատմամբ, որը տարածվում է ավելի լայնորեն, որովհետև ոչ ոք չի հասկանում դրա անխուսափելիությունը. Էլվիս Փրեսլի, Ռեյ Չարլզ, Ֆետս Դոմինո, Չաբբի Չեկեր և ամեն տեսակ աղջիկներ, շատ անուշ աղջիկներ, որոնք երգում են այն մասին, թե «նա թափառող հրաշք է» կամ «ես քոնը չեմ լինի, եթե միայն դու չգաս անհապաղ»:
Ոչ ոք նրանցից, ով գոնե ինչ-որ բան նշանակում է, ոչ մի հպարտություն չի զգում այդ բոլոր երգիչների ու երգչուհիների համար, բայց չէ որ, ինչ մեղքս թաքցնեմ, նրանք ինչ-որ բանի մասին պատմում են, իսկ մենք` գրողներս՝ ոչ: Մենք արվեստի գործեր ենք ստեղծում, մենք ճաշակում ենք գերազանցության զգացումը, մենք ամեն ինչի լավատեղյակ ենք, ճիշտ չէ՞: Մենք գրում ենք պատմվածքներ, վեպեր, պիեսներ, բանաստեղծություններ, առաջնորդող հոդվածներ, ճիշտ չէ՞: Մենք լուրջ դպրոցներում ենք սովորել, և այդ բոլորը լուրջ ենք ընդունել:
Իսկ ես հպարտանում եմ նրանցով` այդ երգիչներով: Ես նույնիսկ հպարտանում եմ այն աղջիկներով, որոնք հավաքվել են խմբերով ու վանկարկում են բիթլզներին` լիվերպուլցի 4 զարմանալի տղաներին, որոնք գլխի ընկան, թե ինչպես կարելի է յոլա գնալ առանց վարսավիրի ու ընդհանրապես այդ մասին չմտածել, և բացի այդ, հավանաբար, նույնիսկ չեն հասկանում իրենց երջանկությունը: Ես հպարտանում եմ Ջոն Կաշով, Ֆերլի Հասկիով, Մերվին Ռեյնուոթերով և Փիթ Սիգերով. «Տիկ-տակ»,- երգում է Փիթը առավոտյան ժամը 3-ին, նրանք բոլորն այդ «տիկ-տակ»-ից են դուրս եկել, բոլոր այդ հաճելի տղաները, որոնք գնում են վարսավիրի մոտ և հենց այնտեղ իրենք են դառնում վարսահարդարներ ու դրան վերաբերվում են լրջորեն: Եվ ես հպարտանում եմ հաղթանդամ, գեր տղայով` իմ սեփական ընկերոջով,- չեմ կարողանում հիշել նրա անունը,- ով մի անգան զանգահարեց ինձ, երբ կարծեց, որ դա անհրաժեշտ է ու ասաց. «Ինչո՞վ քեզ օգնեմ, ծերուկ»,- այսինքն՝ չասաց, այլ երգեց (նա երբեք երգերց տող խցկելու առիթը բաց չէր թողնում), «և աչքերս լցվեցին դառն արցունքներով»: Իսկ հետո մի անգամ ես լսեցի, թե ինչպես էր նա ռադիոյով դա երգում և նույնիսկ ձայնակցեցի այդ տողը որդուս և դստրիկիս հետ,- մենք տաքսիով Չիկա էինք գնում,- և նեգր վարորդը թեքվեց դեպի մեզ ու ծիծաղեց. «Սըր, սա ախր իմ սիրած երգն է»: Բայց Բերլ Իվսից լավ ոչ ոք չի երգում, նույնիսկ Բոբ Ուիլսը, նույնիսկ «Չիկագոյի անբանները», երբ երգում են «Ռոզային` Նյու Սան Անտոնիայից», նույնիսկ «Առաջին նորաբնակների որդիները», երբ երգում են՝ «Արվեստ, ինչ գեղեցիկ ես դու»: Այո, երգիչներին դա մատչելի է, և նրանց մոտ դա ստացվում է: Եվ զվարճացողների մոտ, և կոմեդիանտների մոտ` նույնպես, իսկ ահա համարյա մնացած բոլորի մոտ` ոչ:
Հենց նույն այդ օրն էր, և ես որոշեցի, թեև դա անհեթեթ էր, անհույս ու անօգուտ, և ես գիտեի այդ մասին, ինչպես հեռուստացույցի միջի այն ֆիննը` Ինսբրուկի իններորդ ձմեռային օլիմպիական խաղերի ժամանակ, որը գլխահակ անշարժացել էր ցատկահարթակի վրա, և որի մասին մեկնաբանը հարցրեց դահուկների չեմպիոնուհուն. «Նա, ի՞նչ է, աղոթու՞մ է»: Եվ այդ ֆիննի փոխարեն զգացի, թե ինչպես անհեթեթ, անհնարին, անտեղի, հիմար ու ծիծաղելի է բոլորից լավ չթռչելը, որպեսզի քեզ հետապնդեն ինչպես հիմար շեկ աղվեսի, այնպես, որ ծիծաղես: Եվ այստեղ ֆիննը բարձրացրեց գլուխը, շտկեց կուրծքը ու գնաց: Ես հիշում եմ, թե ինչպես նա պոկվեց տեղից և սլացավ առաջ: Նա կատարեց այս աշխարհի ամենալավ ցատկը, ու ես այն ժամանակ հասկացա նրա հետ մեկտեղ, որ դա հնարավոր է և որ ես նույնպես պարտավոր եմ փորձել, և նույնիսկ եթե ես այդ ժամանակ ջարդվելով արյունլվա լինեմ, դրա մեջ ևս իմաստ կլինի, որովհետև դու երբեք դա չես անի, քանի դեռ այդ անել չես փորձել, քանի դեռ դու չես կատարել այդ սատանայական ցատկը:
Այսօր, հենց որ ես վեր թռա անկողնուց, ես սկսեցի հաշվել հակառակ կարգով: Ես սկսեցի համարյա միլիոնից և անցա համարյա ամբողջը. 8, 7, 6, 5, 4, 3, 2, 1, մեկնարկ: Եվ ի՞նչ կատարվեց: Ոչինչ: Այդ դեպքում փորձիր մեկ անգամ էլ: 3, 2, 1, մեկնարկ: Ոչինչ:
Ինչու՞: Մի՞թե այսօր հենց այդ օրը չէ: Ուրեմն ի՞նչ է պատահել այդ օրվա հետ:
Մի անգամ ինչ-որ մեկը խռխռաց ձայնապնակից. «Ես տեսել եմ, թե ինչպես իմ ժամանակի ամենախելացի մարդիկ խելքները թռցրել են», բայց նույնիսկ երբ ես առաջին անգամ լսեցի դա,- առաջին անգամը նաև վերջինն էր,- դա բավական էր ինձ համար, ես չհավատացի. սրան տեսեք, երաժշտական փաստարկ է գտել, թեև ոչ այնքան անհիմն:
Բոլորը խելքները թռցնում են, ինքնասպան են լինում կամ մեռնում են և կարծում են, թե դա մեղք է… Ու՞մ մեղքն են դա կարծում: Մեդիսոն ավենյուի շանորդիների մեղքը, իբր նրանք երբեք խելքները չեն թռցնում, ինքնասպան չեն լինում, բանտ չեն ընկնում ու չեն մեռնում: Այնինչ նրանց հետ այնպիսի բաներ են պատահում: Միակ բանը, որ չի կատարվում, այն է, որ նրանք երբեք չեն ազդարարում, որ դա պոետների մեղքն է, որոնք բամբ ձայնով քրթմնջում են իրենց բանաստեղծությունները ձայնապնակներից:
Մեկ անգամ էլ փորձենք: 3, 2, 1, մեկնարկ: Նորից ոչինչ, գուցե լավ է սկսել սկզբից` միլիոնից, մի գումարից, որը բոլոր ամերիկացի եռանդուն տղաները առաջարկում են վաստակել մեկ կամ երկու տարում մինչ այն, երբ նախագահ կդառնան: Քանի դեռ ես հաշվում էի մինչև միլիոն, անցավ մոտ մեկ ժամ, թեև ես ամբողջ ժամանակ մեկից մյուսն էի թռչում, սակայն առաջվա պես ամեն ինչ անօգուտ էր, և ինձ թվաց, որ իբր ժամանակը կռահեց, թե դա ում մեղքն էր եղել: Կռահեց վաթսունվեց հարյուրերորդական վայրկյանում. դա իմ մեղքով էր:
Ես ընտրեցի անհավատարիմ, հիմար մասնագիտություն.- ոչինչ լուրջ չընդունել: Պետք էր ընտրել ինչ-որ մի գործնական զբաղմունք: Գրողի մասնագիտությունը բոլորովին այն չէ, ինչ պետք է, այն վնասակար է առողջության համար, ինչպես ծխելը, այն ճնշում է ապրելու և կյանքից ինչ-որ բան ակնկալելու ցանկությունը:
Ի՞նչ պատահեց այս օրվա հետ: Ի՞նչ պատահեց կատակների հետ: Ի՞նչ պատահեց գրողների հետ, որոնց ես ամբողջ ժամանակ հիշում էի: «Նրանք հեռացան»,- ինչպես երգում է Ֆերզին Հասկին: Դե ինչ, հեռացան` հեռացան, մի ուրիշ տեղ կփնտրենք այս օրը: Եվ այսպես, ես լքեցի իմ սեղանը, գրամեքենան, մաքուր թղթերով տուփը և ծով գնացի: Եկա լողափ, իսկ այնտեղ ոչ մի շունչ չկա, անգամ ճապոնացիները ձուկ չեն որսում: Ես թափառեցի, նայեցի, լսեցի, քարեր ու տաշեղներ հավաքեցի: Եվ ոչինչ: Կպչուն ավազից սկսեցին ցավել ոտներս, ականջս սկսեց խլանալ, կիսակույր աչքս մշուշվեց և իմ վերևում պտտվեցին ճայերը, ցածր-ցածր, կարծես ինձ մոտ նրանց հյուրասիրելու բան կար, կամ էլ ասես ես իսկապես ընտրյալ էի և նրանց պատվիրան էր տրված պտտվել իմ գլխավերևում, որպեսզի ավետվեր այդ մասին:
Ես ողջ օրը քաղցած թրև եկա` ծխախոտի համը բերանումս, համարյա այնպես փրչոտ, ինչպես բիթլզներից մեկը, որն անվերջ հիշում է մեռածներին, որոնք հուշերում թվում են կենդանի` նորից ու նորից վերադառնալով 1928, 1932, 1934 թվերին, երբ դեռ պատերազմ չկար, ռումբեր չկային, երբ բոլորը ծիծաղում էին, երբ դեռ մահը չկար, այն օրերին նույնիսկ մեռածները չէին մահանում և մարդիկ թաղելու էին գնում մտածելով. «Քեզ համար այնտեղ լավ կլինի, Ջո»: Իսկ երբ արևը սկսեց նստել ծովի վրա, ես ետ դարձա իմ սուրճի մոտ և, սատանան տանի, դա հրաշալի օր էր, թեև ոչ հենց այն օրը: Ես լավ էի զգում և, էլ ինչ արդարացում, ամեն ինչում մեղավոր էի միայն ես, բայց օրն անցավ, նորից անցավ:
Ինչ կարող ես անել: Ահա ես երգել չգիտեմ, իսկ այնպես կուզեի: Իմ երգերը այնքան էլ լավը չեն, և ես չեմ պատրաստվում դրանք այլևս ձայնագրել, ես նրանց ազատ եմ արձակում: Ես կարդալ չեմ կարողանում, որովհետև ես գրող եմ: Իմ մասնագիտությունը գրելն է, բայց գրել ես նույնպես չեմ կարողանում: Այսինքն գրել ես կարողանում եմ, բայց ես չեմ կարողանում գրել, ծերուկ: Բոլորը կարողանում են գրել և բոլորը գրում են, բայց այսքան անցած տարիներ հետո ես չեմ կարող գրել, ես չգիտեմ ինչպես: Այսինքն ես գիտեմ ինչպես, բայց ես չգիտեմ ինչպես: Ես մտածեցի` պետք է ձեզ այդ մասին ասել: Այնպես որ, ամեն ինչ կարգին է և ոչ նրա համար, որ վաղը ուրիշ օր է գալու, ամենևին ոչ, այլ որովհետև իրականում դա ամենևին այդպես չէ, վաղը չի գալու ուրիշ օր, վաղը կլինի հենց նույն այս օրը, բայց երբ բոլորել ես 55 տարին, միակը, հավանաբար, ինչից քեզ լավ ես զգում, դա նա է, որ դու երեկ ունես, հավերժ անիմանալի ու անբացատրելի: Իսկ մի՞թե, ծերուկ, երեկ մեծ օր չէր: Այդ դեպքում արի ամեն բան սկսենք սկզբից, խոսենք, ինչպես եղավ անցած ամառ: «Թաթախիր, մամա, բլիթը մուրաբայի մեջ»:

Թարգմ. Հովիկ ՉԱՐԽՉՅԱՆ

ԱԼԵՔՍԵՅ ՎԱՌԼԱՄՈՎ

… Վերջին տասնամյակի դժբախտությունն այն է, որ շատ թեմաներ շաղախահունց դարձան, և գրականությունը պատրաստ չէ աշխարհը ամբողջության մեջ տեսնելուն ու այդ հարցերին ամբողջական պատասխան տալուն: Կան կամ վաղահաս հրապարակախոսական դատողություններ, կամ լոկ մերձեցում թեմային, իսկ ավելի հեռու գնալ ինչ-որ բան թույլ չի տալիս, ուժերը չեն հերիքում, որովհետև որքան էությանը մոտ, այնքան սարսափելի է, այնքան մեծ է լարումը, լիքը` ճնշումը, ռադիացիան:Հոգևոր ուժի բացակայության պարագայում այդ ամենը կարելի էր հաղթահարել մի բանով` անկեղծությամբ: Բայց ահա հենց անկեղծությունը, անմիջականությունն ու բաց լինելը այսօր մեր գրականությանը ամենից շատ չեն հերիքում: Ստորացուցիչ վիճակը, որում նա հայտնվել էր, ստիպել է գրողներին դառնալ ճկուն ու ճարպիկ, վեր դասել վարպետությունն ու պրոֆեսիոնալիզմը, այն է` եկամտաբեր գործը Աստծո շնորհած տաղանդից, և վերաբերում է դա նաև շատ լավ գրողներին: Այդ իմաստով մենք հեռանում ենք մեր ոսկե դարաշրջանից ոչ միայն ժամանակով, այլև էությամբ, և երկրի սեղմված տարածքում քսանմեկերորդ դարի գրականությանը սպառնում է ավելի մանրանալու, իսկ գուցեև ընդհանրապես ոչնչանալու վտանգը:
Այսօր գրականությունը մոդելավորում են, սարքում, պատվիրում, փորձում են ղեկավարել այն, նրա ֆորմուլան հաշվարկել, բայց ինչպես ամեն մի կենդանի արարած, որի հանդեպ կիրառում են մեխանիկայի օրենքները, նա դիմադրում է…
Թարգմ. Շ. Խաչատրյան

ԳԱԲՐԻԵԼ ԳԱՐՍԻԱ ՄԱՐԿԵՍ

ԽՈՐՀՈՒՐԴՆԵՐ ՄԱՐԿԵՍԻՑ
Ես քեզ սիրում եմ ոչ թե նրա համար, թե ով ես դու, այլ նրա համար, թե ով եմ ես, երբ քո կողքին եմ:
Ոչ ոք արժանի չէ քո արցունքներին: Նրանք, ովքեր արժանի են, չեն ստիպի, որ արտասվես:
Եթե մեկը քեզ չի սիրում այնքան, ինչքան դու ես ուզում, չի նշանակում, որ նա քեզ չի սիրում իր ողջ էությամբ:
Իսկական ընկերը նա է, ով բռնում է քո ձեռքը և դիպչում սրտիդ:
Երբեք մի՛ դադարիր ժպտալուց, նույնիսկ երբ տխուր ես. ինչ-որ մեկը կարող է սիրահարվել քո ժպիտին:
Դու կարող ես պարզապես մարդ լինել այս աշխարհում, բայց ինչ-որ մեկի համար դու աշխարհն ես:
Ժամանակ մի անցկացրու այնպիսի մարդու հետ, որի համար կարևոր չէ քեզ հետ ժամանակ անցկացնելը:
Երևի Աստված ուզում է, որ ճիշտ մարդուն հանդիպելուց առաջ բազմաթիվ սխալ մարդկանց հանդիպես, որպեսզի երբ դա տեղի ունենա, շնորհակալ լինես:
Մի՛ արտասվիր, որովհետև վերջացավ: Ժպտա՛, որովհետև դա կատարվեց:
Միշտ էլ կլինեն մարդիկ, որոնք քեզ ցավ կպատճառեն, այնպես որ պետք է շարունակես վստահել, պարզապես զգույշ եղիր:
Ավելի լավը դարձիր ու ինքդ հասկացիր, թե ով ես, մինչև կհանդիպես մեկին և կհուսաս, որ այդ մարդը կհասկանա, թե ով ես դու:
Այդքան շատ մի՛ պայքարիր. ամենալավ բաներն անսպասելի են կատարվում: