ԿԱՆԽԱԶԳԱՑՈՒՄ

Աղետի օրը Երևանում էի: Դրա նախորդ` դեկտեմբերի 6-ի գիշերը երազ տեսա. Հովհաննես Շիրազը գզգզված մազերով, գլուխն ափերի մեջ առած խելագարի նման վազում էր Լենինականի փողոցներով: Մարդկանց դուրս էր կանչում և գոռում. «Ժողովուրդ դուրս եկեք, դուրս, երկրաշարժ է, երկրաշարժ…»:
Սարսափահար արթնացա և այլևս չկարողացա քնել: Ինքս ինձ արտասվեցի, ի՞նչ երազ էր դա: Իսկ հաջորդ օրվա երկրորդ կեսին հանրապետական ռադիոն երբ հաղորդեց չարագույժի մասին, ուշաթափվեցի…
ՇՈՂԻԿ ՍԱՖՅԱՆ
Գրող, թարգմանիչ

ԲՈԼՈՐԻՍ ԵՐԵԽԱՆ

1988-ի երկրաշարժից մի դեպք պատմեմ:
Աղետից հավանաբար մի շաբաթ էլ չէր անցել: Մի օր կեսօրին մայրս տուն եկավ 5-6 տարեկան անծանոթ աղջնակի ձեռքը բռնած: Ներս բերեց, նստեցրեց վառարանի մոտ, հետո մեզ հետ առանձնացավ ու ասաց. «Ծնողները զոհվել են: Այսօրվանից նա մեր տանն է ապրելու: Ձեզ համար քույրիկ կլինի»: Այնպես միանգամից ասաց ու այնպես հանգիստ հաշտվեցինք այդ մտքի հետ, կարծես վաղուց գիտեինք դրա մասին և ընդամենը սպասում էինք, որ տուն գար:
Արագ-արագ քաղցրավենիքներ, մրգեր դրեցինք սեղանին, խաղալիքներ գտանք, մտածում էինք, թե որտեղից կարելի էր մանկական տաք հագուստներ բերել: Այդպես զբաղեցնում ու մերվում էինք նրա ներկայության հետ:
Մի քանի ժամ էլ չէր անցել, երբ հանկարծ տան դռները աղմուկով ետ գնացին, ներս ընկամ մի հաղթանդամ կին, նետվեց դեպի երեխան, գիրկն առավ, հետո զայրույթով ու դժգոհությամբ նայեց մեր կողմը և դուրս գնաց: Երեխայի մորաքույրն էր: Նրա վերջին հայացքը մեզ ասում էր. «Էս երեխան անտեր չէ, որ ձեր տուն եք բերել»:
Նրանք գնացին: Մենք անշարժացած կանգնել էինք: Ու դա եզակի անգամ էր, որ կոպտությանը պատասխանում էինք ժպիտով:

Հովիկ Չարխչյան

1926-Ի ԵՐԿՐԱՇԱՐԺԸ

1926 թվականի հենց այս օրը` հոկտեմբերի 22-ին Լենինականում տեղի ունեցավ ուժգին երկրաշարժ: Հարյուրավոր մարդիկ զոհվեցին, մեծ ավերածություններ եղան քաղաքում և հարակից 44 գյուղերում: Այդ աղետի մասին են պատմում այս բացառիկ լուսանկարները: Այն օրերին դրանք հրատարակվել էին բացիկների տեսքով, որպեսզի վաճառքից եկած գումարները ծառայեցվեն աղետյալներին օգնելու համար:

Հայաստանի երկրաշարժը

Եվ ցնցվեց հողը, և փլուզվեց աշխարհը, և խանձվածքի ու փոշու ժանտահոտ ամպերը երկինք բարձրացան, և ով կանգնած էր՝ պառկեց, իսկ ով պառկած էր՝ այդպես էլ մնաց պառկած, և ով խոսում էր՝ լռեց:
Եվ եղած երեխաները, և նախկին երեխաները, և ապագայի երեխաները որբացրին երկիրը՝ թողնելով նրան անժառանգ, և հողը ընդունեց նրանց:
Եվ ով իրեն կացարան էր շինել ավազից ու ջրից, գերեզմաններ էր շինել իր և մյուսների համար և դրանք անվանել էր քաղաքներ, և ընկան այդ քաղաքներն ինչպես կեղծիք փորձության Խոսքի առաջ, և կեղծիքի մեջ անմեղները խառնվեցին նրանց, ով չէր զգում իր մեղքն այնպես, ինչպես ողջերն էին զգում, և հազար-հազարները սրտով որբացան հազար-հազարների զոհվելու համար:
Եվ լույսը մեռավ, և կրակների ու հրդեհների մեջ թափառում էին մարդիկ, և իրենք իրենց էին փնտրում աղետից փրկվածների մեջ ու չէին գտնում:
Եվ ամեն բան շարժվում ու խառնվում էր, և միայն հավերժ կենդանի մեռելների արձաններն անսասան կանգնել էին անկենդան ողջերի մեջ, որոնք խնդրում էին ոչ թե հաց, այլ դագաղ, իսկ մենք նրանց հաց էինք պարզում:
Եվ շատ տեղերից շատերը եկան ձեռքերով վիշտը կիսելու, և նրանց ձեռքերը հոգնություն չգիտեին, և ոմանք գողերի հետ եկան, և նրանք մարդիկ չէին:
Եվ ամեն ինչ եղավ այդպես:
Եվ ողջերը փնտրում էին իրենց մերձավորներին փոշիներում թաղվածների մեջ և գտնելով հանգստանում էին լուռ, և դա աղաղակից ավելի սարսափելի էր:
Եվ քայլում էին տառապյալ հին հողի վրա ու հարցնում էին՝ ինչի՞ համար:
Եվ ես հարցնել եմ ուզում.
Ի՞նչ մեղք էր գործել ութսունամյա գյուղացի Ազնիվ Մկրտչյանը, որ թույլ տվեցիր զոհվելու նրա դստերն ու որդուն, և հարսին, և երեք թոռներին: Դու այդպես դաժանաբա՞ր պատժեցիր նրան՝ կենդանի թողնելով այս հողի վրա:
Ներիր նրան, Տեր, ներիր նրան:

ՅՈՒՐԻ ՌՈՍՏ

1937-Ի ԵՐԵՎԱՆԻ ԵՐԿՐԱՇԱՐԺԸ

(Դերենիկ Դեմիրճյանի օրագրից)

«Հունվարի 7
Երեկոյան ժամը 5.20-ին սկսվեց երկրաշարժի մի շրջան Երևանի համար: Միջակ ցնցում եղավ, որին հետևեց, 1 ժամ հետո, ավելի ուժեղ ցնցում, ապա երկու փոքր ցնցում ևս, և կարծես թե դադարեց: Ժամը 11-ին սկսվեց երկրորդ շրջանը, այսինքն մարդկանց համար, որովհետև երևի սեյսմիկ կայանը ցույց է տալիս ավելի հաճախակի դեպքերը:
Երևանի երկրաշարժը համարվում է սպառնալից. 17-րդ դարու երկրաշարժի հիշողությունը նպաստում է դրան:
Գիշերվա ժամը 3-ն է: Մերոնք չեն թողնում քնել, ստիպված եմ արթուն հսկել. մանավանդ, որ տղաս քնում է և նրան զարթեցնելու դժվարություններ կան: Ավելի հիմար և նվաստացնող դրություն չկա: Քույրս ասում է.
— Չեն թողնում մի հանգիստ ապրենք:
— Ո՞վ:
— Ես ինչ գիտեմ, բնությունը:
— Այո, բայց ո՞վ է մեղավոր:
Իսկ երեկոյան փողոցում հանդիպեցի Քսպեին, որը վրդովված ասաց.
— Ինչու՞ մի 10 ժամ առաջ չեն զգուշացնում բնակչությանը, որ երկրաշարժ է լինելու…
Բժիշկ Վ. Պետրոսյանն ասաց. «Երևի կհայտնեն, թե հետևյալ ցնցումը երբ կլինի»:
Մեր տան բակում սպասում են գիշերվա ժամը 3-ի ցնցումին. այդպես է ասել իբրև թե մեր տան Կոմիտեի նախագահուհին:
Դուռը ծեծեցին: Լ. Արիսյանն է, հարցնում է Ալեքսանդր Հակոբյանին, որը սեյսմիկ կայանի դիրեկտորն է: Եկել է երևի տեղեկանալու… Ի՞նչ, ի՞նչ կարող է ասել Հակոբյանը հետևյալ ցնցումների մասին: Դա գիտական կնճռոտ պրոբլեմ է: Բայց Արիսյանի համար խնդիրը իրոք, որ գործնական է, այնպես, ինչպես վաղվա հացի փռների խնդիրը և պետք է,- ինչ ուզում է լինի,- մի դրական բան իմանալ…
Գեոլոգ Հովհ. Կարապետյանն ասել էր, որ իր կարծիքով` շարժը վերջացավ. նույն կարծիքն արտահայտեց ռադիոյով մի երկրաբան: Բայց շարժը կրկնվեց առաջիններից թերևս ավելի ուժեղ»:

«ՑԱՎ ՎԱՍՆ ՏԵՐՈՒԹՅԱՆ»

Ռուս պետական եւ ռազմական գործիչ, գեներալ-լեյտենանտ Ալեքսանդր Լեբեդը (1950-2002) 1988 թվականին 106-րդ օդադեսանտային դիվիզիայի հրամանատարի տեղակալն էր: Ռուսական դիվիզիան տեղակայված էր Ադրբեջանի տարածքում եւ փորձում էր կանխել հայ-ադրբեջանական բախումները: Ավելի ուշ Լեբեդն իր «Ցավ վասն տերության» հիշողությունների գրքում շարադրել է այդ օրերի իրադարձությունները: Ներկայացնում ենք գրքից մի հատված:

«Այսպես համբերատար, հանգիստ ծավալվեցին դեպքերը  մինչեւ դեկտեմբերի 7-ը: Յոթի երեկոյան «Վրեմյա» ծրագիրը հայտարարեց, որ Հայաստանում վիթխարի երկրաշարժ է տեղի ունեցել: Լիովին ավերվել են Սպիտակ եւ Լենինական քաղաքները, այս կամ այն չափով տուժել են մեծ քանակությամբ այլ բնակավայրեր: Զոհերի թիվը ստույգ հայտնի չէ, բայց նախնականը հսկայական է եւ մի քանի տասնյակ հազարներ է կազմում:   Միակ հեռուստացույցը մեր հանպատրաստից պարետատան ճեմասրահում էր դրված, եւ նայում էին  բոլորը` շտաբի սպաները, օպերատիվ խմբերի զինվորները, շրջգործկոմի աշխատակիցները: Հաղորդավարը շարունակում էր խոսել ուրիշ բաների մասին, բայց նրան չէին լսում: Ավելին, շուտով ինչ-որ մեկն անջատեց հեռուստացույցը: Ճնշող լռություն կախվեց ճեմասրահում: Հանկարծ այդ լռությունը պատռեց մի ձայն, ավելի ճիշտ՝ ձայների փունջ, որը ձուլվեց ու դարձավ մի ընդհանուր ցնծացող ու բերկրալի ոռնոց` գնալով ավելի ու ավելի սաստկացող: Արդեն կարծում էի, թե լսողական պատրանքներ ունեմ, բայց, դատելով այն բանից, որ բոլորն էլ գլուխները դարձրին ու ականջ դրեցին, այդպես չէր: Շենքի ճակատին ոչ մեծ պատշգամբ կար, դեպի ուր միջանցքով կարելի էր գնալ: Պարզելու համար ձայների աղբյուրը, ես ու հինգ-վեց սպա պատշգամբ ելանք: Մի քանի վայրկյան անց ամեն ինչ պարզ դարձավ:   Փողոցի հանդիպակաց մայթին, շրջգործկոմի շենքին խոտորնակի բնակելի 9 հարկանի շենք էր կանգնած: Անխտիր բոլոր լուսամուտների լույսերը վառ էին, բոլոր պատշգամբներին կանգնած բղավում, ղժղժում, հայ-հույ էին անում ու վայրի քրքջում մարդիկ: Ցած շպրտվեցին դատարկ շշեր, վառվող թղթեր, այլ իրեր: Իր մարդակերական ցնծության մեջ 9 հարկանին մենակ չէր: Նույն պատկերն էր մերձակա բոլոր շենքերում: Շրջանը շողշողում ու մոլեգնած ոռնում էր: Իրենց քաղաքակրթված, այս կամ այն չափով դաստիարակված ու կրթված համարող մարդիկ, շատերը, հարկ է ենթադրել` հավատացյալ, Ղուրանի  պատվիրաններին հետեւող, ահա այս բոլորը միասնական պոռթկմամբ, անվայել ու բարբարոսաբար ցնծում էին ուրիշ մարդկանց  հսկայական ցավի առթիվ:   ….Երկրաշարժը բարոյական բեկվածք առաջացրեց Բաքվում ապրող հայերի հոգեբանության մեջ: Եթե մինչ այդ շատերն ասում էին, թե ամեն ինչ կկարգավորվի, ողջամտությունը կհաղթանակի, կհաշտվենք, փրփուրը կանցնի, կապրենք միասին, ապա 1988 թվականի դեկտեմբերի 7-ից հետո, երբ ադրբեջանցիների մեծամասնության աչքերի մեջ ցնծության կրակ էր վառվում, նրանք կոտորվեցին»:

ԼՈՒՅՍ ԼԵՆԻՆԱԿԱՆԻ ԵՐԿՆՔՈՒՄ

Ողբերգությունն էլ իր պատմություններն է ունենում: Անուրախ, նաև անհավանական: 1988 թվականի դեկտեմբերի 7-ի երկրաշարժը բերեց սոսկալի մեծ ցավ, բայց և մարդկային ինքնազոհության, նվիրումի ու հնարամտության բազմաթիվ դեպքեր: Դրանցից մեկի մասին ենք ուզում պատմել, որն այն օրերին աննախադեպ երևույթ էր, սակայն ժամանակի ընթացքում մոռացության է մատնվել:

Երկրաշարժից հետո Լենինականում և շրջակա գյուղերում լուրեր էին պտտվում, թե ոմանք քաղաքի երկնքում թռչող ափսե են նկատել: Առավել սնահավատները պնդում էին, որ տեսել են, թե ինչպես է երկնքից լույս  իջնում` շտապելով դա համարել վերահաս ինչ-որ բանի նախանշան: Այն, որ այլմոլորակայիններ ու երկնային կանթեղներ չկային, դա հասկանալի էր: Բայց, ինչպես ասում են, ծուխն առանց կրակի չի լինում: Քաղաքի վրա լույս նշմարած մարդիկ իրականում ճշմարտությունն էին ասում: Միայն թե այդ լույսը սնվում էր բոլորովին այլ աղբյուրից: Իսկ հեղինակը երեք մոսկվացի երիտասարդներ էին, ովքեր այն ձմեռ շատերի պես մեր երկիր էին շտապել` օգնության ձեռք մեկնելու աղետյալներին:

Դեկտեմբերյան տարերքը ոչ միայն հողին էր հավասարեցրել քաղաքներ ու գյուղեր, այլև զրկել էր ողջերին օգնության հասնելու միջոցներից. շարքից դուրս էին եկել կոմունիկացիաները, բնակչությունը զրկված էր սննդից, ջրից, ջերմությունից ու լույսից: Վերջինը հատկապես խիստ անհրաժեշտություն էր: Բանն այն է, որ ավերված քաղաքում մութն ընկնելուն պես փրկարարական աշխատանքները դառնում էին համարյա անհնար: Հուսահատված մարդիկ ստիպված փլատակների մոտ խարույկներ էին վառում, միացնում էին մեքենաների լուսարձակները, սակայն այս դեպքերում էլ արդյունքը բավարար չէր, քանի որ հնարավոր էր լինում լուսավորել միայն արտաքին շերտը, մինչդեռ շատ ավելի կարևոր էր տեսնել այն, ինչ ներքևում էր: Առաջին իսկ օրերին ՆԳ նախարարության աշխատակիցներին հաջողվել էր ձեռք բերել այն ժամանակների համար եզակի սարքավորում` 3 ավտոնոմ լուսավորող գեներատորներ, որոնք վերամբարձ կռունկի օգնությամբ կարողանում էին բարձրացնել մինչև 9 մետր: Միայն թե սա էլ տեղաշարժման արգելքների պատճառով միշտ չէ, որ կարելի էր օգտագործել ճիշտ վայրում, ճիշտ պահին: Ու մինչ երկրաշարժի գոտում մտմտում ու որոնում էին արդյունվետ տարբերակներ, Ռուսաստանի մայրաքաղաքում ելքն արդեն գտել էին:

Դեկտեմբերի 14-ին Մոսկվայի կոմերիտմիության քաղկոմ հրավիրվեցին և այլոց թվում աղետի գոտի գործուղվեցին «Ֆենիքս» («Փյունիկ») խմբի անդամները: Հատուկ հրավերը և շտապ գործուղումը պատահական չէր: Այս խմբի տղաները սեփական նախաձեռնությամբ և միջոցներով ստեղծել էին 30 մետր խորհանարդ տարողությամբ մի աերոստատ: Հնարամիտ երիտասարդները իրենց գնդաձև աերոստատը ժամանակ առ ժամանակ օգտագործում էին գովազդային նպատակներով, ցանկացողներին վարձակալությամբ էին տալիս  և այդպիսով ապահովում էին որոշակի «կողմնակի» եկամուտ: Հավանաբար նրանցից ոչ ոք չէր էլ պատկերացնում, թե ինչպիսի առաքելություն է սպասվում իրենց հեռավոր Հայաստանում և ինչպես կարող էր այդ մեծ փուչիկը մարդկային կյանքեր փրկել:

Դեկտեմբերի 15-ին նրանք արդեն ճանապարհին էին: Ռազմական բեռնատար ինքնաթիռը  նրանց կտրեց նախատոնական Մոսկվայի աշխույժ եռուզեռից ու տեղափոխեց հարավ` դեպի ցավի օջախը: Այն, ինչ նրանց սպասվում էր Լենինականում, վեր էր բոլոր տեսակի պատկերացումներից: Սակայն հույզերին տրվելու ժամանակ չկար. անհրաժեշտ էր վայրկյան առաջ գործի անցնել:

Դեռ Մոսկվայում, իմանալով, թե ինչ նպատակով են Հայաստան մեկնելու, նրանք հասցրել էին մի քանի ժամում պատրաստել և աերոստատին ամրացնել կախիչ հարմարանքներ` մի բան, որի անհրաժեշտությունը նախկինում չէր զգացվել: Լենինականցիները ևս ամեն կերպ աջակցում էին` տրամադրելով հնարավոր ամեն բան, որ կարագացներ օդապարիկը պատրաստ վիճակի բերելու գործընթացը: Առաջին վայրը, որտեղ ուղարկեցին մոսկվացիներին, քաղաքի կենտրոնական հանրախանութի տարածքն էր: Հենց այստեղ էլ փորձարկվեց թռչող սարքի պիտանիությունը: Ուշ գիշերին Լենինականի կենտրոնի փլվածքների ու դրանց շուրջ խմբված մարդկանց վրա սփռվեց այնքան սպասված լույսը: Եվ դա միայն լուսավորություն չէր` խավարի մեջ: Դա փրկելու, կյանքի կոչելու, դժբախտությունը ետ մղելու հույսն էր…

15 օր շարունակ լույսը կախված էր քաղաքի վրա: Երեք ռուս տղաներն աշխատում էին օր ու գիշեր: Ցերեկը կարգի էին բերում սարքավորումները, իսկ մութն ընկնելուն պես մեկնում քաղաքի անհրաժեշտ թաղամասը: Երբեմն հարկ էր լինում մի գիշերվա ընթացքում մի քանի վայրերում լինել: Ամեն կողմից կանչեր էին լինում: Հատկապես շատ էին ահազանգերը նրանց կողմից, ում հարազատները դեռ փլատակների տակ էին: Միայն մեկ անգամ, երբ քամու ուժգնությունը հասել էր վտանգավորության աստիճանի ու կարող էր պարզապես քշել-տանել աերոստատը, տղաները ստիպված եղան կարճ ժամանակով այն իջեցնել:

Չկա վիճակագրություն, թե նրանց շնորհիվ քանիսին հաջողվեց փրկել: Իրենք էլ համեստաբար լռում են, թեև որոշ ակնարկներից կարելի է կռահել, որ այդ թիվը փոքր չէր: Այդ մարդիկ հետայսու պիտի կոչվեին «աերոստատով փրկվածները»…

«Դեկտեմբերի 31-ի առավոտյան մենք վերադարձանք Մոսկվա: ՊԱԶ-իկը մեզ օդանավակայանից հասցրեց մետրո: Եվ մենք տեսանք քաղաքը` ամբողջական, կանգուն տներով, զարդարված եղևնիներով և ամանորի գալստյան մասին պաստառներ: Այստեղ արդեն ոչ մի տեղից մեզ չէր հասնում սովորական դարձած դիակների ծանր հոտը, այստեղ քայլում էին վառ շրջազգեստներով կենդանի աղջիկներ: Եվ այդ ամենի կենտրոնում կանգնել էինք մենք` սևացած արտահագուստով, ուռած դեմքերով…»,- հետո պիտի վերհիշեր տղաներից Ստանիսլավը: Նոր տարին այս անգամ այլ հայացքով էր նայելու 15 օրում հասունացած երիտասարդներին…

 ՀԳ.- Այս եզակի լուսանկարների համար պարտական ենք խմբի անդամների մեկին և նրա սիրողական «Սմենա-8» ֆոտոապարատին: Ի դեպ, Հայաստան մեկնելուց րոպեներ առաջ պարզվել էր, որ ապարատի մեջ ժապավեն չկա: Վաճառողը, իմանալով, որ տղաները Լենինական են մեկնում, նրանցից գումար չի վերցրել…

 Հովիկ ՉԱՐԽՉՅԱՆ

Թե ինչից ցնցվեց Թուրքիան

Հոկտեմբերի 23-ին Թուրքիայում տեղի ունեցած հզոր երկրաշարժի, դրան հաջորդած շուրջ 1500 հետցնցումների, զոհերի ու ավերածությունների մասին գրվել է առավել քան բավարար չափով: Սակայն այս անգամ մեր խոսքը ոչ թե այդ երկրին հասցված նյութական ու մարդկային կորուստների, այլ այն մասին է, թե ինչ ավերածություներ գործեց տարերքը Թուրքիայի ներքին կյանքում և ինչպես հողին հավասարեցրեց այդ երկրի հզորության մասին միֆը: Երկրաշարժից ժամեր անց պաշտոնական Անկարան հայտարարեց, թե կարիք չունի որևէ արտաքին օգնության և ի զորու է սեփական ուժերով հաղթահարել կատարվածի ծանրությունը: Սակայն հաշված օրեր անց ամպագոռգոռ վստահեցումները իրենց տեղը զիջեցին օգնության խնդրանքներին, իսկ բոլորվին վերջերս Թուրքիան մեկ անգամ ևս դիմեց միջազգային հանրությանը՝ աղերսելով իրեն ձեռք մեկնել: Եվ սա ապացույցն էր այն բանի, որ երկիրը ոչ միայն զուրկ է անհրաժեշտ միջոցներից, այլև պետական մեքենան ի զորու չէ գլուխ հանել ստեղծված իրավիճակում:
Այսօր աղետի գոտու կացությունը վեր է ամեն կարգի պատկերացումներից: Վանի նահանգում, որտեղ բնակչության գերակշիռ մասը քրդեր են, երկրաշարժից տուժածները քնում են փողոցներում, քաղցած են ու ծարավ, չկա դեղորայք, իսկ բաժանված վրանները շատ քչերին է բաժին հասել: «Փլված շենքեր, աջ ու ձախ շարված դիակները թողնված են բախտի քմահաճույքին: Մարդիկ սպասում են օգնության: Այդ փողոցները հիշեցնում են կադրեր սարսափ ֆիլմերից: Մարդիկ արտասվում են, բղավում. «Ինչո՞ւ Թուրքիան մերժեց արտասահմանյան օգնությունները, ինչո՞ւ մեզ թողեց այս վիճակում: Որտե՞ղ է պետությունը»,- գրում է թերթերից մեկը՝ այդպես էլ պատասխան չգտնելով հնչող աղաղակների համար: Վանի 60%-ը ավերված է, հողին է հավասարվել 30-40 գյուղ: Եվ այս պայմաններում նահանգի 34 գյուղապետերի այլ բան չէր մնում, քան հրաժարական տալ։ Նրանց բոլորի հիմնավորումը մեկն էր. թուրքական կառավարությունն անգործության է մատնված, իսկ հետևանքների ճնշումը կրում են իրենք:
Բայց խնդիրը միայն դա չէ: Տեղաբնակ քրդերը այժմ արդեն խորապես համոզված են, որ իշխանությունները թաքցնում են այն դաժան իրականությունը, որն այժմ տիրում է Վանում, իսկ թուրքերը պարզապես հրճվանք են ապրում քուրդ ժողովրդի այս «սպանդից»: «Նրանք ստեցին, թե Վանում ամեն ինչ կարվի բնակչությանն օգնելու համար: Մինչդեռ ոչինչ չարեցին` հատուկ թույլ տալով, որ փլատակների տակ ողջ մնացած մարդիկ այս օրերի ընթացքում իրենց հոգին տան: Հասկանո՞ւմ եք, Թուրքիայի համար սա իսկական շանս էր քրդերին վերացնելու համար»,- պնդում է քուրդ հայտնի գրող, նախկին քաղբանտարկյալ Մեմեդ Գուլերը: Ի վերջո, աղետյալներին առաջինը օգնության հասան ոչ այլ ոք, քան հարևան շրջանների քուրդ քաղաքապետերը: Իսկ այդ ժամանակ Վանի նահանգապետարանի կայքում դեռ որևէ խոսք չկար տեղի ունեցած երկրաշարժի մասին և օգնություն առաջարկել ցանկացողները չէին կարողանում հաշվեհամարների մասին տեղեկություններ իմանալ: Ավելին, տուժվածներին օգնություն բերող մեքենաները կալանվում էին Վանի նահանգապետարանի կողմից, ինչը բողոքի մեծ ալիք բարձրացրեց: Եվ մինչ այդ հանգամանքը խիստ անհանգստացնում էր օգնություն ուղարկել ցանկացող կազմակերպություններին, թուրքական կազմակերպություններն իրենց հերթին հրաժարվում էին հանդիպել և շփման մեջ մտնել քրդական կուսակցության անդամ, Վանի քաղաքապետ Բեքիր Քայայի հետ: Բան այն է, որ նահանգապետը նշանակվում է Անկարայի կողմից, իսկ քաղաքապետն ընտրվել է տեղի քուրդ բնակչության կողմից:
Ազգային թշնամանքը սկսեց այնպիսի անմարդկային դրսևորումներ ձեռք բերել, որ նույնիսկ ATV-ի հաղորդավարուհի Մուղլե Անլըն եթերից հանդիմանեց Վանի երկրաշարժից տուժածներին օգնություն ցուցաբերել ցանկացողներին: «Թող քրդերը իրենց տեղն իմանան։ Տեղն եկած ժամանակ քար են նետում ոստիկանների վրա։ Այդ քար նետողների ձեռքը թող ջարդվի»,-ասաց թուրք հաղորդավարուհին։ Ոչ պակաս բնորոշ իրավիճակ էր և այն, որ երկրաշարժից հետո կազմակերպված բարեգործական հեռուստամարաթոնի ժամանակ հավաքված գումարի միայն 1/3-ն էր իրական։ Դրա պատճառն այն էր, որ շատ թուրք գործարարներ զանգահարել էին հեռուստամարաթոն և խոստացել շատ մեծ օգնություն ցուցաբերել՝ դրանով իսկ գովազդելով իրենց, իսկ հետո դրժել էին իրենց խոստումը։ Նույն օրերին տեղեկություններ էին ստացվում, որ թալանվում էին տուժածների համար օգնություն փոխադրող տասնյակ բեռնատարներ:
Ահա այս պայմաններում Վանից արտագաղթի մեծ հոսք է սկսել։ Թուրքական Dunyabulteni-ի կայքի փոխանցմամբ՝ Վանից օրական արտագաղթում է 2-ից 2,5 հազար հոգի։ Նշվում է, որ միայն 2 օրում Վանից հեռանալու դիմում է ներկայացրել 70 հազար բնակիչ: Իսկ նրանք, ովքեր դեռ համառորեն մնում են քաղաքոմ, ենթարկվում են ամենատարբեր ճնշումների ու նվաստացումների: Երբ իշխանությունների անգործությունը քննադատող քաղաքացիները բողոքի ցույց կազմակերպեցին, ոստիկանությունը դաժանորեն ցրեց հավաքվածներին՝ օգտագործելով արցունքաբեր գազ ու մահակներ: Վանի Արճեշի շրջան մեկնած Թուրքիայի փոխվարչապետ Բեշիր Աթալայը կոպիտ կերպով հանդիմանեց երկրաշարժից տուժած մի երիտասարդի, ով համարձակվել էր ասել, թե կառավարությունը գյուղերին օգնություն չի ուղարկել։ «Սուտ եք խոսում։ Մի եկեք այստեղ սխալ տեղեկություններ հաղորդեք։ Հիմա ես կհետաքրքրվեմ թե ո՞վ է այդ տղան։ Սադրանքներ մի արեք»,- բորբոքվել էր փոխվարչապետը: Բռնությունները նույնիսկ խորհրդարան հասան: Ելույթի ժամանակ ամբիոնից հրելով ցած բերեցին ընդդիմադիր Ժողովրդա-հանրապետական կուսակցության պատգամավորին այն պատճառով, որ վերջինս քննադատեց նախագահին ու վարչապետին՝ հիշեցնելով, որ նախագահ Գյուլը հրաժարվեց մեկնել երկրաշարժից տուժված Վան:
Այս աղաղակող փաստերին այժմ գումարվում են նորերը: Օրերս թուրքական կառավարության կողմից Քաղաքաշինության նախարարություն և Պետական վերահսկողության խորհուրդ ուղարկած զեկույցում նշվել է, թե ավերված հազարավոր շինություններում լուրջ խախտումներ են եղել։ Գետնին հավասարված մի շարք շենքերում շինանյութերը պակաս չափաբաժիններով են օգտագործվել։ Իսկ ամենասարսափելի փաստն այն է եղել, որ շենքերի սյուններում ցեմենտի փոխարեն պեմզայի բրիկետներ են օգտագործվել։ Այսքանից հետո ԺՀԿ կուսակցապետ Քեմալ Քըլըչդարօղլուն այլ բան չէր մնում, քան խորհրդարանական խմբակցության առաջ ելույթ ունենալիս վարչապետ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանին հռետորական հարց ուղղելը. «Վանի երկրաշարժի հետևանքով հարյուրավոր մարդկանց գերեզման դարձած անորակ շենքերի բնակեցման թույլտվությունն ո՞վ է տվել։ Ժողովուրդը երկրաշարժի համար հարկ է վճարում, դու ի՞նչ ես արել»։
Էրդողանը հազիվ թե պատասխանի նրան: Այն, ինչ արել է վարչապետը, բարձրաձայն չի ասվի: Առավելագույնը, որ մինչ այժմ խոստովանել է նա, եղել է հետևյալը. «Իրոք, մեր աշխատանքներում թերացումներ եղել են։ Սակայն պետք է հաշվի առնել, որ նման մեծ աղետի դեպքում միանգամից հնարավոր չէր օգնություն հասցնել բոլոր կարիքավորներին»: Եվ սա ասում է մի երկրի ղեկավար, ով օգնություն էր տանում մինչև Սոմալի՝ ցուցադրելով, թե որքան մարդասեր ու հարուստ երկիր է Թուրքիան: Իսկ ներսում, ավաղ, չկարողացավ: Թե՞ չցանկացավ…

Հովիկ ՉԱՐԽՉՅԱՆ

Օգնություն՝ ըստ համակրանքի

Դժբախտությունը ևս քաղաքականության բաղադրիչը կարող է լինել: Պատմությանը բազմաթիվ դեպքեր են հայտնի, երբ խոշոր աղետների ժամանակ նույնիսկ թշնամի երկրները մոռացության են տվել հին գժտություններն ու հակասությունները՝ միավորվելով հետևանքները հաղթահարելու համար: Դա խիստ մարդկային է, հետևաբար ձերբազատված այն հարցից, թե դա որքանով է ճիշտ կամ որքանով է սխալ: Այդ իսկ պատճառով էլ միանգամայն բնական ընկալվեց Հայաստանի արձագանքը, երբ հոկտեմբերի 23-ի Թուրքիայի հզոր երկրաշարժից անմիջապես հետո իր պատրաստակամությունը հայտնեց օգնության ձեռք մեկնել հարևանին: Հայաստանի նախագահ Սերժ Սարգսյանը, ով պետական այցով գտնվում էր Մոսկվայում, շտապ ցավակցական հեռագիր հղեց Թուրքիայի նախագահ Աբդուլլահ Գյուլին, ուր, մասնավորապես, ասված էր. «Ցավում եմ տեղի ունեցածի համար, ցավակցում եմ և հայտնում եմ Ձեզ, որ Հայաստանի փրկարարների մասնագիտացված ստորաբաժանումը պատրաստ է սեղմ ժամկետում հասնել էպիկենտրոն և անհապաղ անցնել փրկարարական աշխատանքների»: Պատասխանի չսպասելով, նույն օրը Հայաստանի Արտակարգ իրավիճակների նախարարության Ճգնաժամային կառավարման կենտրոնում տեղի ունեցավ օպերատիվ նիստ և հայտարարվեց, որ մեր փրկարարները յուրաքանչյուր պահի պատրաստ են Թուրքիա մեկնել՝ տուժածներին օգնություն ցուցաբերելու համար: «Մենք պարտավոր ենք օգնություն տրամադրել մեր հարևաններին: Թուրքական կողմի համաձայնության դեպքում մենք երկրաշարժի էպիկենտրոն կուղարկենք փրկարարների ու հրշեջ փրկարարների»,-նշեց ԱԻ նախարար Արմեն Երիցյանը: Ի դեպ, դրա նախադեպն արդեն կար: Հայաստանն աջակցել էր Թուրքիային 1999 և 2000 թվականների աղետների ժամանակ:
Անկարայի արձագանքն ուշանում էր: Եվ մեր երկիրը հաջորդ օրը կրկնեց իր առաջարկը: Հայաստանի և Ռուսաստանի նախագահները Կրեմլից զանգահարեցին Աբդուլլահ Գյուլին: Առաջինը խոսեց Դմիտրի Մեդվեդևը, ցավակցել Գյուլին, ասաց, որ Ռուսաստանը պատրաստ է օգնություն ցուցաբերել և այնուհետև հեռախոսը փոխանցեց Սերժ Սարգսյանին, ով վերստին ընդգծել, թե Հայաստանի փրկարար ջոկատները պատրաստ են օգնության հասնել ցանկացած պահի: Թուրքիայի նախագահը պատասխանեց, որ Հայաստանի օգնության առաջարկը տեսել է համացանցում և շնորհակալություն հայտնեց առաջարկի համար: Մինչ այդ արդեն հայտնի էր, որ թուրքերին օգնություն էին առաջարկել նաև Իսրայելը, Ադրբեջանը, Հունաստանը, ԱՄՆ-ը, Մեծ Բրիտանիան, Գերմանիան, Լեհաստանը, Հունգարիան, Շվեյցարիան:
Բայց հետո տարածվեց Reuters գործակալության հաղորդագրությունն այն մասին, որ Թուրքիայի վարչապետ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանը հայտնել էր, թե Թուրքիան ի վիճակի է ինքնուրույն հաղթահարել աղետի հետևանքները, բայց միևնույն ժամանակ շնորհակալություն էր հայտնել բոլոր այն երկրներին, ներառյալ Հայաստանին ու Իսրայելին, ովքեր օգնության ձեռք են մեկնել իրենց: Նման պատասխանը հայերին չվշտացրեց: Եթե թուրքերը համոզված էին, որ կարող են միայնակ գլուխ հանել, թող լիներ այդպես: Սա այն դեպքը չէր, երբ պիտի ինչ-որ բան պարտադրվեր, թեև, օրինակ, Իսրայելն այլ կերպ էր մտածում, և թուրքերի մերժման մասին Իսրայելի պաշտպանության նախարար Էհուդ Բարաքը հայտարարեց. «Ես ապշած եմ, որ Թուրքիային պետք չէ մեր օգնությունը»:
Նախարարի զարմանքն առաջին հայացքից կարող էր տարօրինակ թվալ: Սակայն շատ չանցած ամեն բան պարզ դարձավ: Առաջինը հաղորդվեց այն մասին, որ Ադրբեջանը երեք ինքնաթիռ օգնություն, 145 փրկարարներ ու շներ է ուղարկել Վան: Օդանավերը հաջողությամբ վայրէջք էին կատարել Վանի օդանավակայանում, որի մասին նախապես ասվում էր, թե իբր մեծապես տուժել է երկրաշարժից: Դրանից հետո հայտնի դարձավ, որ մի քանի խումբ փրկարարներ ու մարդասիրական օգնություն է ուղարկել նաև Իրանը, իսկ այդ երկրի Արևմտյան Ատրպատական նահանգը պատրաստակամություն էր հայտնել բուժման համար ընդունելու տուժածներին: Շատ չանցած ադրբեջանցիներին և իրանցիներին միացավ նաև Պակիստանը:
Սա արդեն ոչ միայն հետաքրքրական էր, այլև բացատրություն էր պահանջում: Ընդ որում, բացատրության կարիք զգում էին ոչ միայն մերժված երկրները, այլև թուրքերից շատերը: Այդ տրամադրություններն անմիջապես թափանցեցին մամուլի էջեր, իսկ թուրքական «Հյուրրիյեթ» օրաթերթը փորձեց պատճառները պարզել հենց ԱԳ նախարարությունից: Թուրքիայի արտաքին քաղաքական գերատեսչությունում պարբերականի հարցին ի պատասխան ասացին. «Ադրբեջանն ու Պակիստանն օգնություն են ուղարկել առանց հարցնելու։ Այնպես որ, մենք չէինք կարող չընդունել արդեն իսկ ուղարկված օգնությունը»։
Հեշտ էր նկատել, որ ԱԳՆ-ի պատասխանն առնվազն տարօրինակ էր թեկուզ այն պարզ պատճառով, որ բոլորին, այդ թվում Թուրքիային է հայտնի. օգնություն ուղարկելու համար ստացող կողմի հետ նախ պետք է լուծել տեխնիկական հարցեր, իսկ դրանք լուծվել չեն կարող, քանի դեռ չկա ընդունող կողմի համաձայնությունը: «Այս ծանր պահին անգամ Հայաստանի նախագահ Սերժ Սարգսյանը հեռագիր հղեց Աբդուլլահ Գյուլին` օգնություն առաջարկելով: Թել-Ավիվը ևս անտարբեր չմնաց: Բայց անհասկանալի պատճառներով Անկարան ընդունեց միայն Ադրբեջանի ու Պակիստանի օգնությունը»,- գրում էր «Հյուրրիյեթ» օրաթերթը՝ հրաշալի հասկանալով ասվածի բուն պատճառները:
Եվ այնուամենայնիվ, ինչու՞ Թուրքիան մերժեց արտաքին օգնությունը: Մեր և Իսրայելի պարագայում այդ հարցը քիչ թե շատ հասկանալի է: Իսկ մյուսնե՞րը: Թուրքերը պնդում են, որ իրենց հնարավորությունները թույլ են տալիս սեփական ուժերով հաղթահարել հետևանքները: Բայց ահա վերջին օրերի մամուլը ողողված է հրապարակումներով, ուր ասվում է, որ տեղի փրկարարները ստիպված են աշխատել «պրիմիտիվ պայմաններում»՝ առանց համապատասխան տեխնիկական հագեցվածության, առանց սննդի, ջրի, բժշկական պարագաների: «Մենք պարզունակ գործիքներ ենք օգտագործում, հիմնականում սարքեր ու տեխնիկա չունենք»,- ասել էր փրկարարներից մեկը Hurriyet Daily News-ի լրագրողի հետ զրույցում: Մեկ այլ աղբյուր գրել էր, որ փլատակների տակ մեռնում են մարդիկ, իսկ օգնական ուժերը բավարար չեն նրանց փրկելու համար:
Այսքանից հետո այլ բան չի մնում, քան ենթադրել, որ Անկարան նույնիսկ ծայրահեղ իրավիճակներում շարունակում է առաջնորդվել հակակրանքներով ու համակրանքներով: Մյուս կողմից շատերի ուշադրությունից չվրիպեց այն փաստը, որ երկրաշարժը տեղի էր ունեցել մի տարածաշրջանում, որը սովորաբար փակ է օտար աչքի համար: Այստեղ բնակչության ճնշող մեծամասնությունը քրդեր են, հենց այս գավառներում են տեղի ունենում ամենաարյունալի բախումները քուրդ գրոհայինների ու թուրքական բանակի ստորաբաժանումների միջև, և տարիներ շարունակ երկրի այս հատվածում արտակարգ դրություն է հայտարարված: Գուցե Թուրքիան չցանկացա՞վ օտարներին ի ցույց դնել իր ներքին կյանքի այդ քողարկված պատկերը, որը աղետի ու անիշխանության պայմաններում կարող էր շատ ավելի ցցուն ներկայանալ: Իսկ ահա արյունակից եղբայր ադրբեջանցիներից ու պակիստանցիներից նա թեևս գաղտնիքներ չունի: Վերջիններս դա ոչ միայն գիտեն, այլև մասնակիցն են համատեղ պայքարի:
Ինչևէ: Մեզ համար Թուրքիային պատուհասած աղետը շարունակվում է դիտվել սոսկ մարդկային ողբերգության տեսանկյունից: Հայ-թուրքական հարաբերությունների սառնությունը կարիք չունի ջերմանալու այս կարգի «խթանիչներով» և ոչ էլ փակ սահմանները պիտի փլուզվեն երկրակեղևի ցնցումներից: Պարզապես ոչ ոք երաշխավորված չէ նման արհավիրքներից, և յուրաքանչյուր անգամ դրանք պիտի հիշեցնեն, թե որքան դժվար է միայնակ կրել աղետի բեռը և որքան կարևոր է միասնական ուժը:

Հովիկ ՉԱՐԽՉՅԱՆ

Մեր ներսի վտանգը

Ճապոնիայում տեղի ունեցած հզոր երկրաշարժը մեկ անգամ ևս արթնացրեց մեր ինքնապաշտպանական բնազդները: Եվ սա ոչ միայն այն պատճառով, որ Հայաստանը սեյսմիկ անվտանգության առումով գտնում է ռիսկային գոտում, այլ նաև նրա համար, որ մեր հանրապետությունում ևս կա վտանգավոր մի կառույց` ատոմակայանը: Հանկարծ բոլորը միանգամից հասկացան, որ եթե Ճապոնիայի նման երկրում է հնարավոր ատոմակայանի վթարն ու ճառագայթումը, ապա Հայաստանում դրա հավանականությունը շատ անգամ ավելին կարող է լինել: Ասվածն էլ ավելի առարկայական դարձավ այն բանից հետո, երբ ճապոնական աղետին արձագանքելով Գերմանիան, օրինակ, կանգնեցրեց երկրի տարածքում գործող ամենահին 7 միջուկային ռեակտորների աշխատանքը, իսկ Չինաստանը սառեցրեց ԱԷԿ կառուցելու իր ծրագրերը: Այս խնդրով Եվրամիության կառույցներն անմիջապես խորհրդակցություններ անցկացրեցին և որոշեցին հաջորդ շաբաթ նախատեսել հատուկ հանդիպում միջուկային անվտանգության մարմինների ներկայացուցիչների հետ, որի ժամանակ կքննարկվեն ու գնահատականներ կտրվեն ոչ միայն տեղի ունեցած վթարի հետևանքներին, այլև կորոշակիացվեն այն դասերը, որոնք կարելի է քաղել Ճապոնիայի իրադարձություններից:
Ինչ վերաբերում է Հայաստանին, ապա մեր անելիքները եվրոպացիների հոգսերից մի քանի անգամ ավելին են լինելու: Հազիվ թե ձեռքի տակ եղած միջոցները ներկա պահին թույլ տան լուրջ քայլեր ձեռնարկել ԱԷԿ-ի անվտանգության մակարդակի բարձրացման ուղղությամբ: Առավելագույնը, որ հնարավոր է անել, մեկ անգամ ևս աչքի անցկացնել այն ենթակառուցվածքները, որոնք ապահովում են ատոմակայանի անխափան գործունեությունը: Կառավարությունն արդեն որոշում է կայացրել մոտ ժամանակներս երկիր հրավիրել միջազգային փորձագետներին` ստանալու նրանց խորհուրդները, թե ինչ լրացուցիչ ջանքեր պետք է գործադրել` ամեն կարգի անցանկալի հետևանքներից հեռու մնալու համար: Ու եթե նույնիսկ հիմա փոքր-ինչ անիրատեսական է թվում այն հեռանկարը, թե Հայաստանի իշխանությունները պատրաստ են մինչև 2016 թվականը Մեծամորում տեղակայված խորհրդային տիպի ատոմակայանը փոխարինել նոր ատոմակայանով, բայց ոչինչ նրանց չի խանգարում ժամանակ առ ժամանակ խոսել դրա մասին: Մինչդեռ բոլորի համար էլ վաղուց հասկանալի է դարձել, որ նոր ատոմակայանի կառուցումը ձգձգվում է անորոշ ժամանակով, իսկ էներգետիկայի նախարարությունում սոսկ մտածում են հնի աշխատանքի ժամկետը երկարաձգելու մասին:
Այս ընթացքում բնապահպանները շարունակում են ահազանգել, որ Մեծամորի ատոմակայանը երկրաշարժային բեկվածքներին շատ մոտ է գտնվում: Նվազագույնը 5 երկրաշարժային տեկտոնիկ բեկվածքներ կան, մեկը 34 կմ, մյուսը` 16 կմ, իսկ երրորդը` ռեակտորից 500 մ հեռավորության վրա: Եթե ասվածին էլ հավելենք այն, որ երկրաշարժն անկանխատեսելի երևույթ է (ժամանակակից տեխնոլոգիաները միայն մոտալուտ երկրաշարժն են կարողանում կանխատեսել), ապա դժվար չէ կռահել ամեն կարգի հանգստացուցիչ խոսքերի և հավաստիացումների իրական արժեքը:
Բայց արի ու տես, որ մեր գլխի տակ փափուկ բարձեր դնողների քանակը ոչ մի կերպ չի նվազում: Այս օրերին էլ սկսել են խոսել այն մասին, թե հայկական ատոմակայանը կոնստրուկցիոն տեսանկյունից ճապոնականից տարբեր է ու իր անվտանգության տեսանկյունից ավելի բարձր է: «Այստեղ օգտագործվում է այլ մեթոդ: Ճապոնիայում հավանաբար հույսը դրել էին ավելի բարձր աշխատանքային կարգապահության և ավելի էժան էներգիա ստանալու վրա»,- պնդում են նրանք:
Նույնիսկ ոմանք չզլացան կռահումներ կատարել երկրաշարժ հնարավորության դեպքում ՀԱԷԿ-ը աշխատանքի բնույթի մասին: Համաձայն դրա, ատոմակայանի բոլոր կարևորագույն հանգույցները` ռեակտորը, պարագեներատորը, գլխավոր շրջանառու պոմպերը կապված են հատուկ հիդրոամորտիզատորներով, որոնք սովորական աշխատանքային ռեժիմում թույլ են տալիս ջերմային ընդարձակումներ ու դինամիկ տատանումներ, բայց երկրաշարժի ժամանակ այդ հարվածները վերցնում են իրենց վրա և արգելում են կարևոր հանգույցների տեղաշարժը:
Եվ այնուամենայնիվ, սա բավարար բացատրություն կամ լիակատար երաշխիք դիտվել չի կարող: Խիստ բնական է, որ մարդիկ լրջորեն անհանգստանում են իրենց վաղվա օրվա համար: Ըստ էության ոչ ոք դեմ չէ առոմային էներգիայի կիրառմանը, սակայն ինչպե՞ս կարելի է հանուն այդ ցանկության հաշվի չառնել բնության կատակլիզմները: Եվ այն մասնագետները, ովքեր շարունակում են պնդել, թե անհապաղ պետք է վերանայել պաշտպանության չափորոշիչները, լավ գիտեն, որ մեր ատոմակայանը սեյսմավտանգ Հայաստանում կառուցվել է խորհրդային ստանդարտներով, առանց «տանիքի», ինչպես Չեռնոբիլը: Գիտեն նաև, որ պաշտպանության մակարդակը ցածր է ճապոնական ԱԷԿ-ից, և հազիվ թե այն դիմանա 8 բալանոց երկրաշարժերին:
Այս օրերին սկսեցին նաև զանազան լուրեր շրջանառվել, թե իբր ճապոնական ատոմակայանի հետ տեղի ունեցած դեպքից հետո միջազգային կառույցները ճնշումներ են գործադրում Հայաստանի վրա՝ Մեծամորի ատոմակայանը փակելու համար: Այդ տեղեկություններն առայժմ չեն հաստատվել: Սակայն փոխարենը Մեծամորի ԱԷԿ-ի վտանգի մասին բարձր ձայնով ահազանգներ են հնչում հարևան երկրներում: Այդպես են վարվում վրացիները: Նույն բանն են ասում թուրքերը, իսկ Թուրքիայի էներգետիկայի ու բնական պաշարների նախարար Թաներ Յըլդըզը ոչ ավել, ոչ պակաս, նույնիսկ պահանջեց հայկական ատոմակայանի փակման գործընթաց սկսել։
Դրսից եկող կարծիքներն ու դժգոհությունները դեռևս ամենակարևոր շարժառիթները չեն: Դրանից առավել մեր երկրի ու քաղաքացիների անվտանգությունն է: Եվ հանուն այս գերակա խնդրի արժե մտահոգվել լրջորեն և կանգ չառնել ոչ մի զոհողության առաջ:

Հովիկ Չարխչյան

ԶԱՔԱՐԻԱ ՔԱՆԱՔԵՌՑԻ

«ԵՐԵՎԱՆԻ ՍԱՐՍԱՓԵԼԻ ԵՐԿՐԱՇԱՐԺԻ ՄԱՍԻՆ» 1697թ.

Հունիս ամսի 4-ին աստվածասաստ իջավ Արարատյան երկի վրա, որովհետև Աստված բարկությամբ նայեց իր արարածներին: Համբարձմանը հաջորդող երեքշաբթի օրը, օրվա յոթերորդ ժամին, երկիրն այնպես գոռաց, ինչպես ամպեր են որոտում: Գոռալուց հետո ահագին դղրդյունով շարժվեց Արարատյան երկիրը, որն առհասարակ դողում ու երերում էր ըստ (Սբ. Գրքի) այն խոսքի, թե ո՞վ է նայում երկրին և այն դողացնում, կամ թե` երկրի հիմքերն էին տատանվում: Այս երկրաշարժը եղավ Գառնիի կողմից, և փուլ եկան բոլոր շինությունները, գեղեցկահարկ բնակարանները, վանքերն ու եկեղեցիները: Ահա ավերված եկեղեցիները` Աղջոց վանքը, Այրիվանքը, Հայոց թառը, Տրդատակերտը, Խորվիրապը, Ջրվեժը, Ձագավանքը, Նորքի, Գամրեզի (եկեղեցիները): Երևանի բերդը հիմքից, մզկիթն ու մինարեթները տապալվեցին: Բազմաթիվ տեղերում նոր աղբյուրներ բխեցին, բազմաթիվ աղբյուրներ էլ խցանվեցին: Փուլ եկան քարափները: Լցվեցին առուները և փակեցին ջրերի ճանապարհները: Բազմաթիվ գյուղեր քանդվեցին: Քանաքեռ գյուղում հավի մի բուն անգամ չմնաց: Զարմանալին այն էր, որ նույն Քանաքեռում շուռ եկան մի տան չորս պատերն էլ, բայց տանիքը չորս սյուների վրա մնաց հաստատուն, կարծես օդից էր կախված: Երկրաշարժը հասավ մինչև Կարբի գյուղը, ուր երեք հոգի մեռավ: Հովհաննավանքի սուրբ ուխտի բոլոր գեղեցիկ ապարանքները փուլ եկան, եկեղեցին խախտվեց, և մենք հազիվ ազատվեցինք մեռնելուց: Փլատակների տակ մնացածների մի մասին հազիվ կարողացան ազատել, իսկ ում չկարողացան ազատել, նրանց տները դարձան իրենց իսկ գերեզմանները: Մեռելներն ավելի շատ էին, քան կենդանի մնացածները: Թեև ես չկարողացա իմանալ բոլոր տեղերում մահացածների թիվը, բայց իմ հայրենի Քանաքեռ գյուղում 1228 մեռել հաշվեցին: Ո´չ շուն մնաց, ո´չ կատու, ո´չ էլ հավ: Երկրաշարժը տևեց մինչև հոկտեմբեր ամիսը…

ԱԿՍԵԼ ԲԱԿՈՒՆՑ

ԶԱՆԳԵԶՈՒՐԻ ԵՐԿՐԱՇԱՐԺԸ*
(առաջին հրապարակում)

Անդրկովկասն ընկած է երկրագնդի այն շրջանում, որ գիտության մեջ հայտնի է որպես երկրաշարժի ենթակա գոտի: Վերջին 15 տարում մենք ունեցանք Գորիի երկրաշարժը 1920 թ., ապա Լենինականի և այս տարի` Զանգեզուրի երկրաշարժերը:
Պատմությունից հայտնի են երկրաշարժի ավելի մեծ աղետներ, օրինակ` Շամախին: 1679 թ. Երևանում եղել է մի այնպիսի երկրաշարժ, որ ինչպես ականատեսներն են նկարագրում, քարը քարի վրա չի մնացել: Միայն Քանաքեռ գյուղում սպանվել է 900 մարդ: :
Այսպես է գրում մի ականատես: Այն ժամանակվա պատմագիրները մանրամասն նկարագրել են բերդի, վանքերի, մեջիդների, խաների և սարդարների պալատների, կամուրջների ավերածությունը, իսկ հասարակ ժողովրդի մասին մի քանի խոսք են ասել:
Ինչո՞ւ է այդքան ժողովուրդ ոչնչացել երկրաշարժի ժամանակ: Միայն նրա համար, որ չի եղել ոչ հասարակական և ոչ էլ պետական օգնություն:
Երևանի երկրաշարժի հետևանքով ոչնչացել է մոտ 12 հազար մարդ, ամայացել են ամբողջ գյուղեր, ժողովուրդը կանաչով է պրել, սկսվել են սովը, հիվանդությունները, հրդեհները, որոնք տասն անգամ ավելի շատ վնասներ են խլել, քան երկրաշարժը:
Երևանի սարդարը ձիավոր սուրհանդակ է ուղարկել Նախիջևան` օգնություն խնդրելու, այնտեղից էլ ուղարկել են Թավրիզ, մինչև պատասխանը ստացվել է, անցել է քսան օր: Ուրիշ երկրների խաները մտարակի զոռով հավաքել էին ժողովրդից ցորեն, բրինձ և ուղտերի քարավանով ուղարկել էին Երևան:
Այսպես էր , որից ոչ մի աղետյալ ոչ մի կոտ ցորեն չի ստացել, ամբողջը կլանել են սարդարները, Երևանի մելիքները:
Պատմությունից վերցրած այս տեղեկությունները մենք բերում ենք, որպեսզի պարզ լինի, թե մեր երկրի համար երկրաշարժն անծանոթ բան չի և որ երկրաշարժը այնքան սարսափելի չի, ինչքան օգնության բացակայությունը և նրա հետևանքով առաջացած սովն ու հիվանդությունը:
Զանգեզուրի երկրաշարժի երրորդ օրն իսկ Երևանից, Թիֆլիսից, Բաքվից այնքան բժշկական ու սանիտարական բրիգադներ գնացին, որ ամենակարճ ժամանակում բոլոր վիրավորները ստացան բժշկական օգնություն: Նույնը և սնունդի կազմակերպման գործը, հագուստեղենի խնդիրը, վրանները, տուժած գյուղացիներին տեղավորելը,- այս ամենը կատարվեց ամենակարճ ժամանակամիջոցում և ավարտվեց առաջին օգնությունը:
Երկու շաբաթ չի անցել աղետից, մենք արդեն պատրաստվում ենք նոր, սոցիալիստական Զանգեզուրի վերաշինման ծրագիրը: Լայնածավալ Խորհրդային Միության բոլոր անկյուններից հեռագրեր են ստացվում օգնության մասին: Ուկրաինայից մինչև Դաղստան, Դոնբասից Սիբիր, մինչև հետավոր Յակուտիան, բոլոր տեղերի կուսակցական, խորհրդային և հասարակական մարմինները կազմակերպում են օգնություն` ինտերնացիանալ շաղկապի նշանաբանի և սոցիալիստական Զանգեզուր վերաշինելու լոզունգի տակ:
Բուրժուական ոչ մի երկրից ոչ մի օգնություն չենք խնդրի: Մեր սեփական ուժերով ամենակարճ ժամանակամիջոցում կկառուցենք օրինակելի կոլտնտեսությունների և անասնապահական խոշոր սովխոզների Զանգեզուր, նոր կոլերիտ դպրոցներով, կոլեկտիվի քաղաքատիպ բնակարաններով,- և այդ ռայոնները կդառնան սոցիալիստական անասնապահության ռայոններ:
Զանգեզուրի աղետի շուրջը հակախորհրդային դաշնակ կուլակային տարրերն աշխատում են պրովակացիա ստեղծել, առաջ բերելու հուսալքում, պղտորելու ջուրը, անվստահություն սերմանելու դեպի այն մեծ շինարարությունը, որ ծավալվում է երկրաշարժից տուժած վայրերում, հարվածելու առաջին հերթին գարնանացանի աշխատանքները, որոնց առանց գլուխ կորցնելու և հարվածային տեմպերով ձեռնամուխ եղան Զանգեզուրի կոլխոզնիկն ու գյուղացին:
Երկրաշարժի առթիվ միշտ էլ տարածվել են պառավական զրույցներ աշխարհի կործանման և աստծո պատժի մասին: Երևանի մեծ երկրաշարժից հետո լուրեր են տարածում, թե հավերի փորում սև օձ կա, որ աստված ուղարկել ի իբրև պատիժ: Այն ժամանակվա սնատիապաշտ ժողովուրդը սկսել է հավերի կատարյալ ջարդ, նույնիսկ կենդանի թաղելով նրանց: Հազարավոր հավեր են մատաղ բերել վանքերին, խաչերին, եկեղեցիներին: Դրա հետ միասին ստեղծվել են սուտ լուրեր ինչ-որ սև ջրի մասին, որ իբրև թե ժայթքել է և խեղդելու է ամբողջ աշխարհը:
Իհարկե, այսպիսի լուրերը հիմա ծիծաղ կառաջացնեն: Պրովակացիան հավերի սև ջրի մասին չէ, այլ սպասվելիք իբրև թե մեծ երկրաշարժի մասին, որ տարածում է մեր թշնամին` խուճապ և հուսալքում առաջ բերելու նպատակով:
Այդ նրանց չի հաջողվի: Երկրաշարժը հետևանք է ստորջրյա խոշոր զանգվածների տեղաշարժումների: Գիտությունը մինչև հիմա ուսումնասիրել է երկրաշարժի պատճառները, շատ շուտով նա կարող է և նախօրոք գուշակել երկրաշարժը, ազդարարել այնպես, ինչպես մոլորակների մեջ կատարվող երևույթները:
Բնության տարերքի պատճառած աղետը մեզ չի հուսալքի: Մենք կկառուցենք հզոր և հարուստ կոլեկտիվներ և սովխոզներ, Զանգեզուրը կդարձնենք մեր անպարտելի սոցիալիստական բերդերից մեկը:

* Զանգեզուրի երկրաշարժը տեղի է ունեցել 1931 թ: Այն պատճառեց ահռելի ավերածություններ, ի շարս որոնց ավերվեց նաև Տաթևի նշանավոր վանքը: