ՎԱՇԻՆԳՏՈՆԸ ԳՐՔԵՐԸ ՉԷՐ ՎԵՐԱԴԱՐՁՐԵԼ

1789 թվականի հոկտեմբերի 5-ին ԱՄՆ նախագահ Ջորջ Վաշինգտոնը գնաց Նյու Յորքի` այն տարիներին միակ գրադարանը և այնտեղից վերցրեց 2 գիրք` «Ազգերի իրավունք» տրակտատը և բրիտանական խորհրդարանի դեբատների ժողովածուն: Գրադարանի կանոնների համաձայն գրքերը պիտի վերադարձվեին մեկ ամսվա ընթացքում: Բայց նախագահը գրքերն այդպես էլ չբերեց: Հետաքրքիր է, որ գրադարանի աշխատակիցները գրքերի բացակայությունը նկատեցին միայն… 221 տարի անց:

Գրքի ուշացման համար տուգանք էր սահմանված: 221 տարվա ընթացքում այդ գումարը կազմել էր 300 հազար դոլար: Գրադարանի տնօրինությունը հայտարարեց, որ պատրաստ է հրաժարվել տուգանքից, բայց գրքերը պիտի վերադարձվեն: Սակայն որտե՞ղ գտնել դրանք: Եվ ահա այդ ժամանակ Ջորջ Վաշինգտոնի տուն-թանգարանի ղեկավարությունը որոշեց հայթայթել փոխարինող գրքեր: Համացանցում հաջողվեց գտնել «Ազգերի իրավունք»-ի վաճառքի հանված օրինակը, որն արժեր 12 հազար դոլար: 2010 թ. մայիսի 19-ին կայացավ այդ գրքի հանդիսավոր հանձնումը Նյու Յորքի հանրային գրադարանին: Իսկ երկրորդ գիրքն առ այսօր դեռ չի վերադարձվել:

ԳՐՔԵՐԸ ՄՆԱՑԻՆ ՃԱՆԱՊԱՐՀԻՆ

Եղելություն է: Մի անգամ ընկերս պատմեց.
— 1993-ին էր: Լուսաբացին հերթական ադրբեջանական գյուղը գրավեցինք: Տնից տուն էինք անցնում, ստուգում էինք՝ հո թաքնված զինյալ չկա՞: Տներից մեկն եմ մտնում ու բերանս բաց է մնում: Շքեղ գրադարան, բացմաթիվ արժեքավոր, հազվագյուտ գրքեր: Առանց հապաղելու սկսեցի դուրս քաշել: Երևի մի 20-25 գիրք առանձնացրեցի ու լցրեցի ուսապարկիս մեջ:
Երեք օր հետո հերթափոխը հանձնեցինք, մեքենայով հետ ենք գալիս: Ծնկներիս եմ դրել գրքերի կապոցը, տրամադրությունս բարձր է: Բավականին ճանապարհ էինք անցել ու հանկարծ անհանգիստ մի կասկած սողոսկեց ներսս: Նայում եմ գրքերին ու մտածում եմ. «Ախր սրանք իմը չեն: Ես գողության պես մի բան եմ արել: Բայց հո թալանչի չե՞մ»:
Ասացի՝ կանգնեցրեք մեքենան: Վարորդն արգելակեց: Ամայի մի վայրում էինք: Իջա վիլիսից, գրքերը դրեցի ճանապարհի եզրին ու ետ եկա. «Գնացինք»: Մեքենան տեղից պոկվեց: Շրջվեցի, մի անգամ էլ նայեցի: Դատարկ ճանապարհի վրա գրքերի կապոցն էր: Իմը չէին: Իմը չդարձան:

Հ. Չ.

ԳՈՅՈՒԹՅՈՒՆ ՉՈՒՆԵՑՈՂ ԲԵՍԹՍԵԼԵՐԸ

1950-ականներին ԱՄՆ-ում բեսթսելեր համարվող գրքերի վարկանիշային ցուցակները կազմում էին ոչ թե դրանց վաճառված օրինակների քանակից ելնելով, այլ ըստ այն բանի, թե քանի ընթերցող է գրախանութներում տվյալ գիրքը պահանջել: Ռադիոհաղորդավար Ջին Շեպերդը որոշեց չար կատակ անել և իր հաղորդումներից մեկի ժամանակ հայտարարեց, որ լավ կլինի, եթե մարդիկ կարդան Ֆրեդերիկ Յուինգի «I, Libertine» գիրքը: Միանգամից ասենք, որ ոչ նման գրող կար, ոչ էլ այդպիսի գիրք: Բայց արի ու տես, որ մի քանի օր անց հիշյալ գիրքը տեղ զբաղեցրեց «Նյու Յորք թայմզում» հրապարակված բեսթսելերների պաշտոնական հիթ-շքերթում: Հետո, բնականաբար, ամեն ինչ բացահայտվեց, իսկ այդ անվանումով և այդ կեղծանվամբ հեղինակի գիրք ԱՄՆ-ում իսկապես տպագրվեց ավելի ուշ:

ԲԱՆՏԱՅԻՆ ԸՆԹԵՐՑՈՒՄ

Բրազիլիայի բանտերում ընթերցանությունը խրախուսող ծրագիր է գործում: Յուրաքանչյուր ընթերցված գրքի դիմաց կալանավորի ազատազրկման ժամկետը կրճատվում է 4 օրով, բայց ոչ ավելի, քան տարվա մեջ 48 օր: Իսկ կալանավորն էլ` ապացուցելու համար, որ գիրքն ընթերցել է, դրա մասին շարադրություն է գրում:

ԳԻՐՔՆ ՈՒ ԳԻՆԸ

Երբ 2000 թվականին Ֆրանսիայում լույս տեսավ Ֆրեդերիկ Բեգբեդերի «99 ֆրանկ» վեպը, հրատարակիչները հայտարարեցին, որ գրքի գինը կլինի ճիշտ նույնքան, որքան նշված է վերնագրում: Այս օրինակը վարակիչ դարձավ: Այլ երկրներում ևս հետևեցին նույն սկզբունքին` գինը սահմանելով ըստ փոխարժեքի` պահպանելով նմանությունը: Գերմանիայում գրքի վերնագիրը դարձավ «39,9 մարկ», Մեծ Բրիտանիայում` «9,99 ֆունտ», ճապոնիայում` «999 իեն» և այդպես շարունակ:

ԲԱՑԱՐՁԱԿ ԴԱՏԱՐԿՈՒԹՅՈՒՆ

Աշխարհում անսովոր գրքերի պակաս չկա: Դրանցից մեկի հեղինակն էլ լեհ ֆանտաստ գրող Ստանիսլավ Լեմն է: Նրա պատմվածքների ժողովածուի անունն է «Բացարձակ դատարկութուն»: Գիրքն իրենից ներկայացնում է գոյութուն չունեցող գրքերի գրախոսականների հավաքածո, որոնց հեղինակները գոյութուն չունեցող գրողներն են:

Նոր գիրք` Հովիկ Չարխչյանից

Լույս է տեսել գրող, գրականագետ Հովիկ Չարխչյանի նոր գիրքը: «Ես` ենթակա, գրում եմ` ստորոգյալ» խորագիրը կրող ժողովածուն իր մեջ ներառում է հեղինակի էսսեներն ու մանրապատումները: Ժանրային այսպիսի կտրուկ անցումը Չարխչյանը պայմանավորում է այն հանգամանքով, որ ցանկացած նյութ թելադրում է իր ձևը, և տվյալ պարագայում ասելիքի ներքին տրամաբանությունն էլ կանխորոշել է շարադրանքի կառուցվածը:

Այս գրքում մտացածին հերոսներ չկան: Դրանք հայտնի ու անհայտ մարդիկ են, որ ապրել ու գործել են տարբեր ժամանակներում, ամենահակասական իրավիճակներում: Սակայն անփոփոխ են մնացել մարդկային հիմնական արժեքները, կյանքի, հարաբերությունների, ոգեղեն հարստության հանդեպ վերաբերմունքը: Չարխչյանի գիրքն այդ թանկ ժառանգության վերագնահատման, իմաստավորման, վերին ու ստորին շերտերի տարանջատման մասին մտորումների, փաստերի, համադրությունների մի ամբողջություն է, որ հասցեագրված է ընթերցողի լայն շրջանակի:

http://armlur.am/675847/

ԱԼԵՔՍԱՆԴՐ ԾԱՏՈՒՐՅԱՆԻ «ԳԻՐԸ»

Գրեթե բոլորս էլ դպրոցում անգիր ենք արել Ալեքսանդր Ծատուրյանի «Կարդա, այ իմ խելոք մանուկ» տողով սկսվող բանաստեղծությունը: Աշակերտական տարիներին մեզ ուսանել են, որ սա ընթերցանությունը խրախուսող, գիրքը փառաբանող ստեղծագործություն է: Սակայն քչերին է հայտնի, որ Ծատուրյանի գրչին պատկանող գործը ոչ թե ընդամենը երեք քառատող է, այլ շատ ավելի ընդարձակ և խոսքն այստեղ միայն գրքերի մասին չէ: Ահա «Գիր» վերնագրով այդ բանաստեղծության ամբողջական տարբերակը:

ԳԻՐ

Կարդա, այ իմ խելոք մանուկ,
Կարդա, գրիր տարին բոլոր,
Կարդացողի խելքն է կտրուկ,
Միտքը պայծառ ու լուսավոր:

Գիրք կարդալով դու գրքերում
Շատ նորանոր բան կիմանաս,
Շատ շատերից շատ բաներում
Մտքով հեռու կսլանաս:

Գիրք կարդալով դու աշխարհիս
Կճանաչես չարն ու բարին.
Ո՞վ է խնդում, ով է լալիս,
Ով է զրկում խեղճ թշվառին:

Կյանքում ծածուկ էլ քեզ համար
Բան չի մնալ, որ չիմանաս,
Քո մեջ կապրի արար աշխարհ,
Հոգով այնքան կզորանաս:

Դու կիմանաս` ինչու մարդիկ
Պետք է ապրեն իրար համար,
Ինչ է մարդկանց ցավն ու կարիք,
Ինչ է լույսը, ինչ է խավար…

Կարդա, որդիս, որ հորդ պես
Դու էլ անուս, խեղճ չմնաս,
Որ ամենքին վիզ չծռես
Եվ միշտ ազատ առաջ գնաս….

Անբախտ հայրդ գիր չգիտեր,
Հողագործ էր` կարոտ ուսման,
Գյուղի անգութ վաշխառուներ
Քաղցած, ծարավ թողին նրան:

Հազարումի թուղթ գրելով`
Քո հոր տեղակ ստորագրեցին,
Հետո մեկ էլ` օր ցերեկով
Ձեր ողջ տունը կողոպտեցին:…

Շատ թափառեց նա դես ու դեն,
Դատարանի շեմքը մաշեց,
Բայց անգրագետ, անուս, անզեն`
Վերջին շունչը հողում քաշեց…

Կարդա, այ իմ խելոք մանուկ,
Կարդա, գրիր տարին բոլոր.
Կարդացողի խելքն է կտրուկ,
Միտքը` պայծառ ու լուսավոր:

ԱԼԵՔՍԱՆԴՐ ԾԱՏՈՒՐՅԱՆ

Գիրք նվիրելու օրը

Մոտ մեկ տասնամյակ է, Գրողների միության նախաձեռնությամբ՝ Հովհաննես Թումանյանի ծննդյան օրը՝ փետրվարի 19-ը Գիրք նվիրելու օր հռչակելով, աստիճանաբար ավանդույթ ձևավորվեց գիրք գնելու և միմյանց նվիրելու:

 

Գիրք, կին, տղամարդ

«Առավոտը Շանթում»: «Կին-տղամարդ» էջն այս անգամ անդրադարձել է գիրք կարդալուն:

ՍՎԻՆԱՀԱՐ ՄԱՇՏՈՑԸ

Գյուղը դիմադրում էր համառորեն, մինչև վերջին շունչը: Բայց ուժերն անհավասար էին, և թշնամու հրոսակները ներխուժեցին բնակավայր ու կոտորեցին բոլորին: Երբ նրանք հեռացան, ջարդից փրկվածները ետ եկան, որ ավերված ու մոխրացած տներից դուրս բերեն իրենց հարազատների դիերն ու հողին հանձնեն: Նրանց հետ էր նաև Ներսես եպիսկոպոս Դանիելյանը: Եվ ահա այս ականատես հոգևորականը պատմում է, որ սպանվածների մեջ գտնում են նաև Տեր Պետրոսի հոշոտված մարմինը:
Երբ քահանային պատանքելու համար փորձում են հանել նրա վերարկուն ու պարեգոտը, հանկարծ հագուստի տակ հայտնաբերում են կրծքին սեղմված ու արյունոտված մի Մաշտոց: Տեր Հայրը իր մարմնով ծածկել էր ծիսարանը, սակայն թշնամու սվինը խոցել էր ոչ միայն նրան, այլև գիրքը:
Ասում են, որ իր տեսածից ցնցված եպիսկոպոսը սվինահար Մաշտոցը վերցնում է իր հետ և շրջում է գյուղեգյուղ՝ դա ցույց տալով ապրողներին ու դրանով մկրտելով մանուկներին: Ասում են նաև, որ նրա մկրտած առաջին նորածնի անունը դնում են Սվին:
Գյուղը, որտեղ կյանքի գնով փրկում էին գիրքը, Ադանայի մոտ գտնվող Հասան Բեյլի բնակավայրն էր: Իսկ Սվինահար Մաշտոցի մասին պատմում են, որ այն հանձնել են Մեծի Տանն Կիլիկիո կաթողիկսարանին այն բանից հետո, երբ կոտորածների զոհ դարձավ նաև Ներսես եպիսկոպոսը: Սակայն, որոշ տեղեկություների համաձայն, վիրավոր գիրքն այլևս չկա:

© Հովիկ Չարխչյան

ԱրժԷ՞ հասնել աշխարհի ծայրը

Մարդու ցանկութիւնը՝ տեսնել աշխարհը, ճանաչել այն, հասկանալի է: Գրող, գրականագէտ, լրագրող Յովիկ Չարխչեանն իր նոր՝ «Մինչեւ աշխարհի ծայրը» վիպակով փորձել է հասկանալ ու բացատրել մարդու մէկ այլ ցանկութիւն՝ հասնել մինչեւ աշխարհի ծայրը:

http://vem.am/play_shows.php?shows_id=8270

«Չարենցի կրակոցը». գիրք, որտեղ նույնիսկ մեկ նախադասություն հորինված չէ

2010-ի դեկտեմբերին լույս տեսավ Հովիկ Չարխչյանի «Չարենցի կրակոցը» փաստագրական վեպը: Այն տպագրվեց 2000 օրինակով, որոշ ժամանակ անց վերահրատարակելու պահանջ կար արդեն: Yerkir.am-ը ներկայացնում է, թե ի՞նչն էր առիթ հանդիսացել, որպեսզի Չարխչյանը սկսի գրել 1926-ի հայտնի դեպքի մասին:

«Ինչպես բոլոր դպրոցականները, դպրոցն ավարտեցի` Եղիշե Չարենցի մասին կարդալով այն, ինչ կար դասագրքերում: Չարենցն իմ մեջ տպավորվել էր որպես մեծանուն բանաստեղծ, հանճար:

1983-ին, երբ ուսանող էի, մեր դասախոսներից մեկը լսարան բերեց Չարենցի գրքերից մեկը, մի գիրք, որին մինչ այդ ծանոթ չէի` Չարենցի անտիպների ժողովածուն էր: Նա մեզ համար մի քանի գործ ընթերցեց, և ես ինձ համար բացահայտեցի բանաստեղծական մի աշխարհ, տարածություն, որը մինչ այդ չէի կարող պատկերացնել, իմացա Չարենցի կենսագրության այնպիսի դրվածներ, որոնց մասին տեղյակ չէի: Ես մարդ Չարենցին բացահայտեցի` ողբերգական, ընդվզող, կիսաաստվածային, մի խոսքով` ապշելի: Գիրքը, ի դեպ, այն եզակի գրքերից է, որ ոչ միայն տառ առ տառ կարդում ես գործերը, այլ նաև ծանոթագրությունները: Հենց այդ ժամանակ էլ սկսեցի հետաքրքրվել Չարենցով, հավաքել գրքեր, լուսանկարներ… Հավաքում, կարդում էի, բայց չգիտեի` հետո ինչ պետք է անեմ: Սկզբում գրքերով դարակները լցվեցին, հետո` արկղերը, և մի օր էլ ինքս ինձ խոստովանեցի, որ արդեն Չարենցի մասին գիտեմ բավարար չափով, որպեսզի նրա մասին ինչ-որ բան գրեմ: Բայց ի՞նչ…

Մի օր էլ հետաքրքիր միտք հղացավ` ընտրել Չարենցի կյանքից մեկ տարի, բայց այնպիսի տարի, որն ամենաբնութագրողը կլինի նրա համար: Ընտրությունս 1926-ի վրա կանգ առավ: Որոշեցի ձեռնոց նետել` ընտրել մի ժամանակահատված, որի մասին չափազանց շատ էր գրված, բայց արդյունքում ունենալ այնպիսի մի գիրք, որտեղ մեկ տողն անգամ չի կրկնում այն, ինչ գրված է: 1926-ն իր մեջ մի քանի ողբերգական դեպքեր էր կրում. բացի Չարենցի հայտնի կրակոցից, այդ թվականին է մահացել նաև Չարենցի կինը` Արփենիկը:

Հաջորդ հարցը, որը պետք է լուծեի, ինչպես գրելն էր: Չգիտեի` կենսագրական մի պատմություն ներկայացնեի՞, թե՞ ազատ, գեղարվեստական որևէ գործ գրեի, որում երբեմն-երբեմն էլ կարող էի երևակայությանս տուրք տալ: Երկու միտքն էլ ինձ դուր չէր գալիս, երկուսն էլ չէին բավարարում ինձ, քանի որ եթե առաջինի դեպքում պատմությունը շատ չոր կստացվեր, ապա երկրորդի պարագայում ավելի բարդ էր հարցը` ո՞վ կհանդգներ Չարենցի մասին գրել ազատ ոճով: Չարենցի մասին գրել` նշանակում է մտնել նրա մաշկի տակ, դրա համար էլ մտածեցի լավագույն տարբերակը` փաստագրական վեպ գրել, մանավանդ, որ այն մեր օրերում մոռացված մի ժանր է դարձել:

Գրելիս մի մտավախություն ունեցա` գրել ճշմարտությունը Չարենցի մասին` նշանակում էր մարտահրավեր նետել նրանց, ովքեր իրենց պատկերացումներում սրբացրել էին Չարենցին, և յուրաքանչյուր ոտնձգություն՝ այդ պատկերին անդինը ցուցադրող, ոճրագործություն կհամարվեր: Բայց ես որոշեցի շարունակել աշխատանքս:

4-5 տարի տևեց գրքի ստեղծման աշխատանքը, քանի որ պարզվեց, որ այն, ինչ առաջին հայացքից ուսումնասիրված էր թվում, այդքան էլ այդպես չէր, և պետք էր կրկին շատ ու շատ փաստերի «հետևից գնալ»: Բացի այդ՝ մի շարք խնդիրներ առաջացան: Օրինակ՝ գրքի հերոսուհու` Մարիաննա Այվազյանի մասին շատ քիչ ինֆորմացիա կար, իսկ նրա լուսանկարը գտնելն ամիսներ պահանջեց ինձնից:

Գրքում կա հայտնի փաստերը նոր հայացքով դիտարկելու, վերագնահատելու խնդիր, կան պատմություններ, որոնք Չարենցի կյանքի բացահայտման առումով լրիվ նորություններ են և մինչ այս անհայտ էին հասարակությանը:  Օրինակ՝  Մայկոպում  անցկացրած  տարիները.  բանտից  ազատվելուց  հետո Չարենցը  մեկնել է այնտեղ` ծնողների ու ընտանիքի մոտ: Վերջերս ես գտա Մայկոպում Չարենցի տունը, որը հիմա վերածվել է սրահի, որտեղ հարսանյաց զգեստներ, պարագաներ են վաճառում: Տունն, ի դեպ, ՌԴ մշակույթի նախարարության կողմից պատմական հուշարձանների ցանկում է ներառված:

«Չարենցի կրակոցը» տպագրվեց 2000 օրինակով, բայց հետո ուզեցին վերահրատարակել այն, սակայն հրաժարվեցի, քանի որ մտածում եմ` ավելի լավ է նոր բան հրատարակել:

Գիրքը տպագրելուց հետո ինձ մի բան էր հետաքրքրում` արդյո՞ք որևէ փաստական սխալ չեմ արել, և բարեբախտաբար, մինչև հիմա որևէ դիտողություն չեմ ստացել:

«Չարենցի կրակոցը» այնպիսի մի գիրք է, որտեղ նույնիսկ մեկ նախադասություն հորինված չէ: Դժվարությամբ, բայց ես հասել եմ դրան, որպեսզի յուրաքանչյուր նկարագրություն համապատասխանի իրականությանը: Դրա համար ես մանրակրկիտորեն ուսումնասիրել եմ այդ տարիների Երևանի քարտեզը, շենքերի դիրքը, դրանց ներսի մասը, ծառուղիները…

Իրականում Չարենցի կենսագրության մեջ սպիտակ էջերը շատ են, չնայած եթե նայենք ծավալային առումով, հայ գրականության մեջ չկա այնպիսի մի գրող, ում մասին այդքան շատ գրած լինեն»: 

Կարինե Հարությունյան

yerkir.am, 5 հոկտեմբերի, 2015

Առավոտը «Շանթում»

Գրքի տոնի կապակցությամբ զրույց «Առավոտը Շանթում» հեռուստահաղորդման ժամանակ: Փետրվարի 19, 2015 թ.:

Խոստովանություն

Ես սիրու՞մ եմ գիրքը: Ես դա չգիտեմ: Չեմ մտածել դրա մասին, որովհետև շնչելիս չես մտածում օդի հանդեպ քո զգացմունքների մասին, և քայլելիս էլ չես խորհում, թե ինչքան տարփանք կարող է լինել քո ոտնահետքերում, երբ դրանք հպվում են գետնին:   Չէ, հավանաբար չեմ սիրում, քանի որ գիրքն իմ ներսում միանգամայն այլ մղումներ է արթնացնում: Ես դառնում եմ շահամոլ ու հարստահարիչ, ես պատրատ եմ նրանից կորզել ամեն բան, պահել փակի տակ, չզիջել ոչ մեկին: Լավ գիրքը ինձ դարձնում է ագահ, վատը չարացնում է: Ուրիշի պահարանում տեսած գիրքն ինձ նախանձ է ներարկում, կորցրած գիրքն ինձ հուսահատության է մատնում: Վաճառվող գրքի հետ ես դառնում եմ վաշխառու, փոխանակելիս` հաշվենկատ, նվիրելիս` թալանված: Ինչպե՞ս ես կարող եմ սիրել մի բան, ում հետ մշտական վեճի մեջ եմ, ով իմ օրերը դարձնում է իրենը, իմ ժամանակը քառատում է, ինձ խլում է նրանցից, ում իսկապես սիրում եմ, ինձ վարակում է իր բացիլներով: Ես չեմ սիրում գիրքը: Ես նրա հիվանդն եմ:

Հովիկ Չարխչյան

ԵՂԻՇԵ ՉԱՐԵՆՑԸ` ԳՐՔԻ ՆՎԻՐԱՏՈՒ

1919 թվականի հուլիսի 4-ին Հայաստանի նախարարների խորհուրդը ընդունեց «Պետական հանրային մատենադարանի մասին» օրենքը, համաձայն որի Երևանի հանրային գրադարանը ստացավ պետական գլխավոր գրադարանի կարգավիճակ: Դա այն օրերին խոշոր իրադարձություն էր: Երկրի կարևորագույն մշակութային օջախներից մեկի կայացման գործին ձեռնամուխ եղան բոլորը` Հայաստանում և սփյուռքում ապրող մտավորականներ, գործարարներ, պետական այրեր, հասարակ քաղաքացիներ: Արձագանքելով սկիզբ առած նախաձեռնությանը` մարդիկ մեծաքանակ նվիրատվություններ էին կատարում նորաբաց գրադարանին։ Քիչ չէր նաև նրանց թիվը, ովքեր առաջարկում էին գնել իրենց մոտ եղած գրքերը։

Եղիշե Չարենցը, ով այդ օրերին աշխատում էր Լուսավորության նախարարությունում, նույնպես իր նշանակալի ավանդն է ունեցել պետական հանրային գրադարանի կայացման գործում: Այս մասին է վկայում Հայաստանի ազգային արխիվում պահվող մի վավերագիր: Խոսքը գրադարանի հաշվեմատյանի մասին է, որը նախատեսված էր ստացված ու առաքված գրությունների, ինչպես նաև նվիրաբերված գրքերի ու ձեռագրերի գրանցման համար։ Կոչվել էր «Օրամատյան»։ Ահա այս մատյանում էլ 1920 թ. մայիսի 24-ին կատարվել է թիվ 841 գրառումը։ Այնտեղ ասված է. «Ստացվել է Խ. Խաչատրյանից Եղ. Սողոմոնյանի գրքերը փոխադրող երկու մշակի վարկը ըստ հաշվի 24. 5. 20 թ.»։

Ի՞նչ է սա նշանակում: Նախ այն, որ Չարենցի նվիրաբերած գրականությունը եղել է բավականին շատ, ինչի համար երկու մշակ վարձելու անհրաժեշտություն է ծագել: Գրառման մեջ հիշատակված Խ. Խաչատրյանը գրադարանի աշխատակիցներից էր` Խաչատուր Խաչատրյանը: Այն փաստը, որ մշակների աշխատանքի դիմաց վճարումը գրադարանն է կատարել, թույլ է տալիս հաստատապես պնդելու, որ Չարենցն իր գրքերը ոչ թե վաճառել, այլ հանձնել է անհատույց։ Հակառակ պարագայում գրադարանը հազիվ թե ստանձներ նաև փոխադրման գումարը վճարելու պարտականությունը: Իսկ եթե այս ամենին էլ հավելենք այն իրողությունը, որ մեծ բանաստեղծն այդ  օրերին գտնվում էր նյութական ծանր վիճակում և նաև չմոռանանք նրա մեծ սերը գրքերի նկատմամբ, ապա Չարենցի նվիրատվությունը կրկնակի արժեք է ձեռք բերում:

 Հովիկ ՉԱՐԽՉՅԱՆ

Ո՞Վ ԵՔ ԴՈՒՔ, ՊԱՐՈՆ ԴԱՍԱԽՈՍ

1973 թ. օգոստոսի 5-ին Երևանում վախճանվեց մանկավարժական ինստիտուտի օտար լեզվի երկարամյա դասախոս Մարկ Լևին: Հարգարժան դասախոսի հուղարկավորությանը եկել էին նրա ուսանողները, գործընկերները, հարազատներն ու ծանոթները: Կորուստը մեծ էր ու ցավալի, սակայն ներկաներից գրեթե ոչ ոք չգիտեր, թե իրականում ում էին հողին հանձնում: Պիտի պահանջվեին ևս մի քանի երկար ու ձիգ տարիներ, որպեսզի բացահայտվեր այդ մեծ առեղծվածը: Իսկ բացահայտումը ցնցող էր լինելու անխտիր բոլորի համար: Ու  հետո ոմանք նրան նույնիսկ պիտի անվանեին 20-րդ դարի մեծագույն միստիֆիկատոր: Ո՞վ էր նա, որ իր հետ այդքան անպատասխան հարցեր բերեց և այդքան առեղծվածներ տարավ, որոնց մի մասն առայսօր էլ չի ստացել իր պատասխանը: Սակայն դրա հետ մեկտեղ կարելի է հաստատապես պնդել, որ ամենամեծ գաղտնազերծումն այնուամենանիվ կատարված է…

Որպեզի պահպանենք դեպքերի հաջորդականությունը և չխճճվենք առանց այդ էլ խառն իրադարձությունների այս կծիկում, փորձենք մի քանի տասնամյակների միջով հայացք նետել անցյալին` մեր պատմությունը սկսելով 1933 թվականի այն հիշարժան օրից, երբ Ստամբուլից Փարիզ` ռուսական հրատարակչությանն առաքվեց մի փաթեթ: Այնտեղ գրական երկի ձեռագիր էր: Ստեղծագործությունը կոչվում էր «Վեպ կոկաինի հետ»: Հեղինակը Միխայիլ Ագեևն էր: Ընթերցելուց հետո ապշած հրատարակչությունը անիջապես սկսեց վեպը հատվածաբար տպագրել ամսագրում, իսկ շատ չանցած` գիրքն ունեցավ իր առանձին հրատարակությունը: Տպավորությունն աննկարագրելի էր: Գրականագետներից ոմանք դրա հեղինակին նույնիսկ անվանեցին 1930-ականների Դոստաևսկի: Բոլորը միայն այդ գրքի և նրա խորհրդավոր հեղինակի մասին էին խոսում: Ո՞վ էր նա, ում անունը նախկինում երբևէ հայտնի չէր եղել:  Զանազան կռահումներ էին անում, ենթադրում, թե գրական կեղծանվան ներքո թաքնվում է որևէ հայտնի գրող: Բայց պայթեց Երկրորդ համաշխարհային պատերազմը, և գրքի շուրջ բարձրացված աղմուկը խլացավ պայթող արկերի որոտների տակ: Պիտի անցներ շուրջ կես դար, որ մարդիկ վերստին հիշեին նրա մասին…

Այժմ վերադառնանք մեր գլխավոր հարցին. ի՞նչ ընդհանուր բան կարող էին ունենալ այս երկու անձինք` երևանցի համեստ դասախոս Մարկ Լևին ու մի գիշերում մեծ հռչակ ձեռք բերած գրող Միխայիլ Ագեևը: Բայց որպեսզի սա պարզենք, մեկ անգամ էլ պիտի անդրադառնանք Լևիի կյանքին կամ, ավելի ճիշտ կլինի ասել` նրա կյանքի մինչերևանյան շրջանին:

Եվ այսպես, Լևին ծնվել է 1898-ին, Մոսկվայում: 1920-ականներին նա գործուղվում է Գերմանիա, որտեղ սովորում է Լայպցիգի ու Ցյուրիխի համալսարաններում, դասավանդում է լեզուներ, սակայն հանկարծ որոշում է այլևս չվերադառնալ ԽՍՀՄ և ձեռք է բերում Պարագվայի քաղաքացու անձնագիր: Հետո Գերմանիայից անսպասելի մեկնում է Փարիզ, ապա 1930-ին տեղափոխվում է Թուրքիա: Վարկածներ են շրջանառվում, թե Լևին ոչ ավել, ոչ պակաս` խորհրդային հետախույզ էր, և կյանքի այդ շրջանը քողարկելու ջանքերը բոլորովին էլ պատահական չէին: Ամեն դեպքում 1930-ականների երկրորդ կեսին նրա կյանքում լուրջ շրջադարձեր են կատարվում, և հենց այդ բեկումն էլ թույլ է տալիս պատասխան տալ գաղտնիքների գաղտնիքին: Մարկ Լևի- Միխայիլ Ագեև կապը բացահայտող եզակի փաստաթղթերից մեկը կարելի է համարել Ստամբուլում Սովետական Միության գլխավոր հյուպատոսարանի կողմից 1930-ի ամռանը ԽՍՀՄ Արտաքին գործերի ժողովրդական կոմիսարիատ ուղարկված տեղեկանքը, որտեղ Մ. Լևիի կենսագրության որոշ մանրամասների թվարկումից հետո այնուհետև ասվում էր հետևյալը. «Նա գրել է «Վեպ կոկաինի հետ» անվանումով գիրքը: Լևին նշում է որ դա անմեղ գիրք է, այն չի պարունակում ոչ մի բառ, որն ուղված է ԽՍՀՄ-ի դեմ և, ընդհանրապես, դա հարկադիր շարադրանք է եղել` սեփական գոյությունը պահպանելու համար»:

Այս փաստաթուղթը հայտնաբերվեց 1990-ականներին և միայն այդ ժամանակ պարզ դարձավ, որ չկան երկու տարբեր մարդիկ, այլ կար մեկը, ով տաղանդավոր գրող էր, սակայն իր ողջ կյանքի ընթացքում երբեք ոչ մեկին չպիտի հայտներ այդ մասին:

Վերը բերված դիվանագիտական փաստաթղթում այնուհետև գրված էր. «Կայացած զրույցից կարելի է այն հետևությունն անել, որ Լևին կարծես թե մտքափոխվել է  ու խորապես գիտակցել է իր թույլ տված սխալները և ցանկանում է գործնականորեն դրանք հարթել` աշխատելով «Աշեթ» ֆիրմայում, որտեղ հակաֆաշիստական և սովետական գրականություն է տարածում: Վերջին տարիներին նա աշխատում է այդ ֆիրմայում ու կապեր է պահպանում ԽՍՀՄ Առևտրային ներկայացուցչության հետ:

Զրույցներից կարելի է նաև հետևություն անել, որ Լևին ազնվորեն է տրամադրված ԽՍՀՄ նկատմամբ հարաբերություններում և վատ տպավորություն չի թողնում: Սակայն Հյուպատոսարանը դեռ շատ քիչ բան գիտի նրա մասին, որպեսզի նրա համար տա անկաշառ ու բազմակողմանի եզրակացություն: Դրա հետ մեկտեղ մեզ հայտնի չեն այնպիսի տեղեկություններ, որոնք կարող են վարկաբեկել նրան: Քանի որ նա մեզ քիչ է ծանոթ, նպատակահարմար ենք գտնում ձեռնպահ մնալ սովետական քաղաքացիություն տրամադրելու հարցում և չպաշտպանել նրա միջնորդությունը»:

Լևիին մերժում են, սակայն դա երկար չի տևում: Քաղաքական իրավիճակի փոփոխությունները շատ շուտով սրբագրում են կացությունը: Թե իրականում ինչ էր կատարվել` այսօր էլ դժվար է վստահաբար պնդել, բայց փաստը մնում է փաստ, որ 1942 թ. հայ- թուրքական սահմանի Կիզիլ-Բազար- Լենինականի հատվածում թուրք սահմանապահները սովետական կողմին հանձնեցին ԽՍՀՄ նախկին քաղաքացի Մարկ Լևիին: Ասվում էր, թե իբր թուրքերը նրան մեղադրում էին Անկարայում Գերմանիայի դեսպանի դեմ դավադրությանը մասնակից լինելու համար: Թե որքանո՞վ էր սա հավաստի, նույնպես անպատասխան հարցերի շարքում է:

Լևին Երևան եկավ: Նա ոչինչ չուներ, փաստաթղթեր` նույնպես (թուրքերը դրանք բռնագրավել էին): Ստիպված էր ամեն ինչ սկսել ոչնչից: Աշխատանք գտնելու համար նրան այլ բան չէր մնում, քան կրկին քննություններ հանձնել և դիպլոմ ձեռք բերել: Պատերազմող երկրում նոր, անծանոթ մարդու ներկայությունն ընդունվել էր ընդգծված վերապահությամբ, սակայն Լևին կարծես թե ուներ այդ անվստահությանը պատասխանելու իր միջոցը: Նա այժմ ուրիշ էր` մշտապես ստվերում, անցյալի հետ բոլոր կապերը խզած, որևէ կերպ աչքի չընկնող: Իսկ այդպիսին լինելու համար առաջին հերթին պետք էր մեկընդմիշտ հիշողւթյունից ջնջել այն, ինչ կապված էր Միխայիլ Ագեևի և նրա հռչակավոր գրքի հետ: Սա սոսկ նոր կյանք սկսել չէր: Սա նախ և առաջ նոր մարդ լինելու մարտահրավեր էր սեփական անձին: Բայց տաղադնավոր գրողը ընդունեց ճակատագրի այդ մարտահրավերը: Իսկ հանուն ինչի՞: Ո՞րն էր այն նպատակը, որի համար կարելի էր գնալ այդքան մեծ զոհողության:

Մենք չենք շտապի կռահումներ անել, ինչպես որ անպատասխան պիտի թողներնք նաև այն հարցը, թե ինչու՞ նա որոշեց իր կյանքը կապել բոլորովին անծանոթ մի երկրի` Հայաստանի հետ: Կասենք միայն, որ շուտով մանկավարժական համալսարանում գերմաներեն դասավանդող դասախոսը ծանոթացավ ու ամուսնանացավ երևանցի Անժելա Մկրտումյանի հետ` որդեգրելով կնոջ աղջկան: Պնդում են նաև, որ Լևին որդի է ունեցել: Նա հրաշալի ամուսին ու հայր էր, իր ընտանիքին ամբողջ հոգով նվիրված մարդ:

Ժամանակակիցները պատմում են, որ նախ ապրում էր մայրաքաղաքի «Սևան» հյուրանոցում, իսկ հետո բնակարան է ստացել Լենինի պողոտայում: Վարում էր չափազանց ինքնամփոփ ու համեստ կյանք: Առավելապես սիրում էր լինել ընտանիքի անդամների հետ, ուներ քիչ թվով ընկերներ: Հրապուրված էր սիրողական նկարահանումներով, սիրում էր երաժշտություն լսել, զանազան խաղաթղթերի հավաքածո էր կազմում, ծխում էր շատ, հագնվում էր խիստ էլեգանտ, լռակյաց էր: Աշխատանքում նույնպես նախընտրում էր մնալ ստվերում: Գրելով բայի մասին թեկնածուական թեզ, այնուհետև հրաժարվել է այն պաշտպանել` դա համարելով ոչ մեկին պետք չեկող մի բան: Սրա հետ մեկտեղ, ըստ լուրերի, լեզվի դասեր է տվել Հայաստանի Կենտկոմի առաջին քարտուղարին: Ասում են նաև, թե տարին մեկ անգամ մեկնում էր Մոսկվա, բայց ոչ ոք չգիտեր, թե ինչ նպատակով և ում մոտ…

Նույնիսկ մոտալուտ մահն անզոր եղավ խախտելու նրա լռության ուխտը: Լևին հեռացավ այս աշխարհից` մարդկանց հիշողության մեջ թողնելով միայն այն հուշը, որն ինքն էր նախընտրել:

Մարկ Լևին սիրում էր անընդհատ կրկնել, որ մարդն իր կյանքի ընթացքում ամեն ինչ պիտի փորձի: Իսկ հանրահռչակ «Վեպ կոկաինի հետ» գրքում հեղինակն այսպիսի տողեր էր գրել. «Գործեք, քանի որ թանկ է յուրաքանչյուր րոպեն, քանի որ ամեն րոպե, ամեն վայրկյան մարդիկ կրակում են, մարդիկ սպանում են, մարդիկ ընկնում են: Սթափվեք ու գործեք, քանզի մարդիկ և մայրերը, և հայրերը, և զավակները, և եղբայրները և բոլոր-բոլորը սպասում են ձեզնից, հատկապես ձեզնից, որ դուք` Քրիստոսի ծառաներդ, անվախ կերպով զոհաբերելով ձեր կյանքը` միջամտեք այս խայտառակությանը և կանգնելով անմիտների միջև` աղաղակեք բարձր: Բարձր, որովհետև դուք շատ եք, այնքան շատ եք, որ կարող եք աղաղակել ի լուր աշխարհի. «Մարդիկ, կանգ առեք, մարդիկ, դադարեք սպանել: Ահա, ահա, ահա թե որն է ձեր պարտքը»:

Նա հորդորում էր մյուսներին լինել նախաձեռնող ու առաջամարտիկ, միայն թե ինքն ընտրեց միանգամայն այլ ճակատագիր և կեցվածք: Նա լռեց մի ամբողջ կյանք և այդպես լռակյաց հրաժեշտ տվեց այս խելակորույս աշխարհին: Իր համաշխարհային փառքից նրան բաժանում էր ընդամենը 10 տարի…

 

Հովիկ ՉԱՐԽՉՅԱՆ

Երևանը հայտնվեց անգրագետ պաշտոնյայի կարգավիճակում

2001 թ. ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ն որոշում ընդունեց յուրաքանչյուր տարի Գրքի համաշխարհային մայրաքաղաք տիտղոսը շնորհել այն քաղաքին, որը պարտավորվում է սեր սերմանել գրքի և ընթերցանության հանդեպ:
Այս կոչմանն արդեն արժանացել են Մադրիդը, Ալեքսանդրիան, Մոնրեալը, Թուրինը, Ամստերդամը, Բուենոս Այրեսը և այլ քաղաքներ: Իսկ 2012-ին գրքի 12-րդ համաշխարհային մայրաքաղաք հռչակվեց Երևանը:

ՕՍԿԱՐ ՈՒԱՅԼԴ

ԴԱՏԱՍՏԱՆԻ ՏՈՒՆԸ

Եվ լռություն էր տիրում Դատաստանի Տանը, և Մարդը մերկ կանգնեց Աստծո առջև:
Եվ Աստված բացեց Մարդու Կյանքի Գիրքը:
Եվ ասաց Աստված Մարդուն. «Չար է եղել կյանքը քո, և անողորմ ես եղել նրանց հանդեպ, ովքեր օգնության կարիք են ունեցել, և թշվառների հանդեպ քարսիրտ ես եղել ու դաժան: Աղքատները դիմում էին քեզ, և դու չէիր լսում, և քո ականջները փակ էին Իմ տառապյալների կանչերի հանդեպ: Յուրացնում էիր ծնողազուրկների ժառանգությունը և հարևանիդ խաղողի այգիները աղվեսներ էիր բաց թողնում: Խլում էիր երեխաների հացը և տալիս շներին: Եվ Իմ բորոտներին, որ ապրում էին ճահճուտներում խաղաղ ու հանգիստ և փառաբանում էին Ինձ, քշում էիր դեպի բանուկ ճանապարհները: Եվ Իմ երկրի վրա, որից դուրս եմ քեզ ստեղծել, դու անմեղ արյուն էիր հեղում»:
Եվ մարդը պատասխան տալով ասաց. «Իրոք այդպես էի անում»:
Եվ դարձյալ Աստված բացեց Մարդու Կյանքի Գիրքը:
Եվ ասաց Աստված Մարդուն. «Չար է եղել կյանքը քո, և հետամուտ էիր Գեղեցկությանը, որ ես ցուցանել եմ, իսկ Բարին, որ ծածուկ եմ պահել, անտեսում էիր: Քո տան պատերին կուռքերի պատկերներ էին նկարված, և նողկանքների քո անկողնուց ելնում էիր սրինգների հնչյունի ներքո: Յոթ զոհասեղան ես կառուցել այն մեղքերի համար, որոնց դիմակայելով տառապել եմ ես: Եվ ուտում էիր այն, ինչ չպիտի ուտեիր, և քո զգեստի ծիրանին նախշազարդված էր ամոթի երեք նշաններով: Քո կուռքերը ոսկուց կամ արծաթից չէին, որ երկար են մնում, այլ մարմնեղեն էին և մահկանացու: Դու բուրավետ հեղուկով օծում էիր նրանց մազերը և նուռ էիր դնում նրանց ձեռքերի մեջ: Քրքումով էիր օծում նրանց ոտքերը և գորգեր էիր փռում նրանց առջև: Ծարիր էիր քսում նրանց կոպերին և նրանց մարմիններն օծում խեժ ու զմուռսով: Խոնարհվում էիր նրանց առջև ու երկրպագում, և քո կուռքերի գահերը դրված էին արևի դեմ: Դու ցուցանում էիր արևին քո ամոթը և լուսնին՝ քո խելագարությունը»:
Եվ Մարդը պատասխան տալով ասաց. «Իրոք այդպես էի անում»:
Եվ մի երրորդ անգամ Աստված բացեց Մարդու Կյանքի Գիրքը: Եվ ասաց Աստված Մարդուն. «Չար է եղել կյանքը քո, և չարով ես հատուցել բարուն և բարի գործերը՝ չարագործությամբ: Խոցել ես քեզ կերակրող ձեռքերը և արհամարհել քեզ սնուցող ստինքները: Ով քեզ համար ջուր էր բերում, ծարավ էր հեռանում քեզնից, և օրենքից դուրս գտնվող անձանց, ովքեր պատսպարում էին քեզ իրենց վրաններում, մատնում էիր՝ դեռ լույսը չբացված: Թշնամուդ, որ խնայում էր քեզ, որոգայթն էիր գցում, և քեզ հետ քայլող բարեկամիդ շահով վաճառում էիր: Ովքեր քեզ Սեր էին բերում, փոխարենը միշտ Կիրք էին ստանում քեզնից»:
Եվ Մարդը պատասխան տալով ասաց. «Իրոք այդպես էի անում»:
Եվ փակեց Աստված Մարդու Կյանքի Գիրքը և ասաց. «Անկասկած, Դժոխք եմ քեզ ուղարկելու: Հիրավի, Դժոխք եմ ուղարկելու քեզ»:
Եվ գոչեց Մարդը. «Չես կարող»:
Եվ ասաց Աստված Մարդուն. «Ինչո՞ւ չեմ կարող քեզ Դժոխք ուղարկել, և ի՞նչ պատճառով»:
«Որովհետև Դժոխքում եմ մշտապես ապրել»,- պատասխանեց Մարդը:
Եվ լռություն տիրեց Դատաստանի Տանը:
Եվ տևական ժամանակ անց խոսեց Աստված և ասաց Մարդուն. «Քանի որ քեզ Դժոխք չեմ ուղարկելու, հարկավ Դրախտ պիտի ուղարկեմ: Հիրավի, Դրախտ եմ ուղարկելու քեզ»:
Եվ գոչեց Մարդը. «Չես կարող»:
Եվ ասաց Աստված Մարդուն. Ինչո՞ւ չեմ կարող քեզ Դրախտ ուղարկել, և ի՞նչ պատճառով»:
«Որովհետև երբեք և ոչ մի տեղ՝ ես չեմ կարողացել պատկերացնել դա»,- պատասխանեց Մարդը:
Եվ լռություն տիրեց Դատաստանի Տանը:

Թարգմ. Խորեն Գասպարյան

ԵԹԵՐԱՅԻՆ ԱՆԴՐԱԴԱՐՁ

Հովիկ Չարխչյանը Ա. Պաչյանի գրքի մասին Haynews.am