Ե՞րբ է Հայաստանում առաջին անգամ ոգեկոչվել Եղեռնի զոհերի հիշատակը

1920 թ. ապրիլի 11-ին Երևանի փողոցներում թռուցիկներ փակցվեցին, իսկ թերթերում տպագրվեց տեղեկություն այն մասին, որ Ամենայն Հայոց վեհափառ հայրապետի բարձր հովանով Զատիկ` կիրակի օրը քաղաքի և Հայաստանյայց բոլոր եկեղեցիներում կատարելու են հանդիսավոր հոգեհանգիստներ «1915 թվի մայիս ամսին Պոլսում և գավառներում նահատակված բոլոր հայ հոգևորականների և մտավորականների համար»:
Հոգեհանգիստը կայացավ ապրիլի 13-ին: Այդ օրը Էջմիածնի Մայր տաճարում մատուցվեց պատրագ: Արարողության ավարտից հետո արդեն դրսում` տաճարի մուտքի առջև էլ տեղի ունեցավ առաջին սգահանդեսը, որին մասնակցում էին մեծ թվով քաղաքացիներ, գիմնազիայի աշակերտներն ու հոգևոր դասը: Սգահանդեսը բացեց գրող, գիմնազիայի տեսուչ Վրթանես Փափազյանը: Նրա սրտառուչ, ազդեցիկ խոսքին հաջորդեցին ևս մի քանի ելույթներ: Հավաքվածներին տեղեկացվեց, որ Փափազյանն առաջարկությամբ դիմել է Հայաստանի խորհրդարանին` ապրիլի 24-ը համազգային սգո օր հայտարարելու համար:
Ցավոք, 1920 թ. ապրիլի 13-ից հետո Մեծ Եղեռնի զոհերի հիշատակի ոգեկոչումը Հայաստանում արտոնվեց միայն… 45 տարի անց: Իսկ Վրթանես Փափազյանն իր նշանավոր ելույթից 13 օր հետո վախճանվեց…

Հովիկ Չարխչյան

ՍՎԻՆԱՀԱՐ ՄԱՇՏՈՑԸ

Գյուղը դիմադրում էր համառորեն, մինչև վերջին շունչը: Բայց ուժերն անհավասար էին, և թշնամու հրոսակները ներխուժեցին բնակավայր ու կոտորեցին բոլորին: Երբ նրանք հեռացան, ջարդից փրկվածները ետ եկան, որ ավերված ու մոխրացած տներից դուրս բերեն իրենց հարազատների դիերն ու հողին հանձնեն: Նրանց հետ էր նաև Ներսես եպիսկոպոս Դանիելյանը: Եվ ահա այս ականատես հոգևորականը պատմում է, որ սպանվածների մեջ գտնում են նաև Տեր Պետրոսի հոշոտված մարմինը:
Երբ քահանային պատանքելու համար փորձում են հանել նրա վերարկուն ու պարեգոտը, հանկարծ հագուստի տակ հայտնաբերում են կրծքին սեղմված ու արյունոտված մի Մաշտոց: Տեր Հայրը իր մարմնով ծածկել էր ծիսարանը, սակայն թշնամու սվինը խոցել էր ոչ միայն նրան, այլև գիրքը:
Ասում են, որ իր տեսածից ցնցված եպիսկոպոսը սվինահար Մաշտոցը վերցնում է իր հետ և շրջում է գյուղեգյուղ՝ դա ցույց տալով ապրողներին ու դրանով մկրտելով մանուկներին: Ասում են նաև, որ նրա մկրտած առաջին նորածնի անունը դնում են Սվին:
Գյուղը, որտեղ կյանքի գնով փրկում էին գիրքը, Ադանայի մոտ գտնվող Հասան Բեյլի բնակավայրն էր: Իսկ Սվինահար Մաշտոցի մասին պատմում են, որ այն հանձնել են Մեծի Տանն Կիլիկիո կաթողիկսարանին այն բանից հետո, երբ կոտորածների զոհ դարձավ նաև Ներսես եպիսկոպոսը: Սակայն, որոշ տեղեկություների համաձայն, վիրավոր գիրքն այլևս չկա:

© Հովիկ Չարխչյան

ԱՐՁԱԿԱԳՐԻ ՉՀՐԱՊԱՐԱԿՎԱԾ ՕՐԱԳՐԻՑ

Խորհրդային տարիներին մոռացումի, ժխտողականության մթնոլորտ էր: Խորհրդային Միությունը Թուրքիայի հետ հարաբերությունները չփչացնելու համար լռում էր Հայոց ցեղասպանության մասին: Եվ ահա 1965թ. ապրիլի 24-ին, Հայոց ցեղասպանության 50-ամյակի օրերին, ԽՍՀՄ-ում բարձրացավ ընդվզումի առաջին խոշոր ալիքը: Իշխանությունների կողմից արգելված ցույցերի արդյունքում Խորհրդային իշխանությունները թույլատրեցին, որ Մայր Աթոռը Ապրիլի 24-ին Սուրբ պատարագ մատուցի եւ հոգեհանգստյան պաշտոն կատարի ի հիշատակ Մեծ Եղեռնի 50-րդ տարելիցի: Արդեն 1967-ին Երեւանում Ծիծեռնակաբերդի բարձունքի վրա տեղի ունեցավ Ցեղասպանության զոհերի հիշատակին նվիրված հուշահամալիրի հանդիսավոր բացումը: Պաշտոնական լռության պատնեշը քանդվեց, ու հասարակության լայն շրջանակներին հասանելի դարձավ 20-րդ դարի ամենամեծ ողբերգություններից մեկի պատմությունը: «Ժողովուրդ»-ը Հայոց ցեղասպանության 100-րդ տարելիցի առթիվ ընթերցողներին ներկայացնում է նշանավոր արձակագիր Մկրտիչ Արմենի անձնական օրագրից չհրապարակված, բացառիկ հատվածներ` 1965-ի ապրիլքսանչորսյան դեպքերի վերաբերյալ, որոնք տրամադրել է գրող, գրականագետ Հովիկ Չարխչյանը:

 ***

Այն, ինչ տեղի ունեցավ այսօր, արժանի է հատորներով նկարագրության: Այս օրը, ինչ խոսք, անմոռանալի եւ շրջադարձային էր ինչպես հայ ժողովրդի կյանքում, այնպես էլ անձնապես ամեն մի հայի: Արդեն իսկ երեկ եւ մինչեւ անգամ երեկ չէ մյուս օրը հայտնի էր, որ մեր երիտասարդությունը պատրաստվում է դուրս գալ մասսայաբար նշելու Հայ եղեռնի հիսունամյակը: Թռուցիկներ եւ նկարներ էին տարածել դպրոցներում, ինստիտուտներում, հիմնարկներում եւ այլուր, փակցրել էին պատերի վրա: Բայց այն, ինչ տեղի ունեցավ, վեր էր ամեն մի սպասածից…

***

Ես շտապեցի հրապարակ, գիտենալով, որ այնտեղ է հավաքվելու երիտասարդությունը: Եվ, իրոք, Լենինի արձանի մոտ հավաքված էին մի քանի հազար մարդ: Տրիբունայի վրա ոչ ոք չկար, թույլ չէին տվել, եւ երիտասարդ հռետորները բարձրացվում էին հավաքվածների թեւերի վրա եւ այդպես խոսում: Շատերի կրծքերին կային սեւ կտորներ «50» թվանշանով եւ ձիթենու ճյուղով, կամ սեւ թղթիկներ նահատակված մտավորականների նկարներով, մեջտեղում Կոմիտասի նկարը:

***

Մտա փոստ եւ զանգ տվեցի Գրողների միություն: Պարզվեց, որ աշխատակցուհին գալու է ժամը մեկին: Ես կանգնեցի այդտեղ մինչեւ ժամը մեկը: Բոլորը բղավում էին «հողերը, հողերը, հողերը»…Ապա սկսեցին բղավել«Շիրազ, Շիրազ»…Որոշեցին գնալ նրա տունը եւ քայլեցին մինչեւ «Արմենիա» հյուրանոցը, բայց ղեկավարները որոշեցին ետ դառնալ եւ ետ դարձան: Արտասահմանից եկած հայ տուրիստները, հյուրանոցի առջեւ ավտոբուսում նստած, լաց էին լինում հուզմունքից:

***

Տերյան փողոցի ձախ թեւի վրայի սեւ շենքի երկար պատշգամբում կանգնած էին պիոներները փողկապներով: Երիտասարդները ձեռքով արեցին նրանց, իջեք վար: Սկսեցին բղավել. «մենք ձեզ համար ենք մտածում, երեխաներ»… Եվ այդտեղ ես ականատես եղա մի գարշելի տեսարանի: Տարիքով մի կին, միջին տարիքի, կամ դպրոցի վարիչը կամ այդպիսի մի այլ պնակալեզ, սարսափած սկսեց ներս տանել պատանիներին: Անասուն, քաղքենի, զուրկ հայկական արյունից, ստրկական հոգի…Բայց ավելի գարշելին դեռ առջեւումն էր: Հասնելով Պոլիտեխնիկ ինստիտուտին, ցուցարարները հրավիրեցին դրա ուսանողներին միանալ իրենց: Սակայն շենքի դուռը խուլ փակ էր, իսկ ուսանող-ուսանողուհիները նստել եւ խմբվել էին բոլոր հարկերի լուսամուտների մոտ, նայում էին դուրս: Նրանց փակել էին եւ դուրս չէին թողնում…Մի ուսանող, երրորդ հարկից, մինչեւ իսկ հասկացրեց ձեռքով-ոտքով. «ի՞նչ անենք, ուզում ենք գալ-միանալ, բայց չեն թողնում»:

***

Ցուցարարների գլխավոր մասն արդեն դուրս էր եկել Աբովյան, եւ Պոլիտեխնիկական ինստիտուտի մուտքի մոտ հավաքված մի քանի հարյուրը շտապեցին հասնել նրանց: Հետագայում իմացանք, որ համալսարանի հանրակացարանում փակել էին դռները ու ուսանողներին որպես ստրուկների պահել այնտեղ, բայց նրանք կեցցեն, ծեծել էին բանտապետներին, ջարդել դռները եւ նետվել դուրս: *** Կոմիտասի գերեզմանի մոտ ելույթներ ունեցան շատերը, այդ թվում Սիլվան, Պարույրը, Վարագը (Սիլվա Կապուտիկյանը, Պարույր Սեւակը, Վարագ Առաքելյանը` հեղ.): Մոտենում էր Օպերայի թատրոն գնալու ժամանակը, հարկավոր էր գնալ տուն, մի փոքր հանգստանալ եւ կարգի բերել ինձ: Միտինգն ավարտվել էր, երբ ես նստեցի տրանսպորտ եւ եկա տուն: Վեցն անց կես շտապեցի դեպի Օպերա: Առաջին բանը, որ տեսա Լենինի պողոտայում, դա տասնյակ հազարավոր երիտասարդության ցույցն էր, որն անցնում էր եւ բղավում «հողերը, հողերը»…

***

Դեռ իմ հրապարակում եղած ժամանակ, նախքան ցուցարարների շարժվելը, եկան եւ ամբիոն բարձրացան Քոչինյանը (Անտոն Քոչինյանը` հեղ. ), Վիկտոր Համբարձումյանը, Էդվարդ Թոփչյանը, էլի մի քանի մարդ, որոնց թվում նաեւ մի դեգեներատ, որը, ինչպես հետո իմացա, կոչվում էր Բադալ Մուրադյան: Նա բաց արեց միտինգանման բանը, խոսք տվեց Քոչինյանին, Համբարձումյանին, ապա բաց թողեց մի ապուշագույն կոչ, որը ռեկորդային էր իմ բոլոր լսածներից. «Իսկ այժմ, ընկերներ, ովքեր գործ չունեն այստեղ, թողեք հրապարակը, թողեք հրապարակը, թողեք հրապարակը»: Ի դեպ, կոչն ավելորդ չէր, այլ խիստ իրավացի: Հենց ինքն ու իր կոլեգաները «թողեցին հրապարակը», իսկ ցուցարարները մնացին:

***

Դեռ հրապարակում ցուցարարներից մեկը բարձրացավ ամբիոն եւ Քոչինյանին տվեց մի դաստա թղթեր, ցուցարարների պահանջները, խնդիրները, բանաձեւերը: Քոչինյանը բարձրացրեց թղթերը բռնած ձեռքը, այսինքն թե ինձ մոտ են, ապահով կացեք: Եվ ահա երեկոյան, ցուցարարները պահանջել էին, որ ներս թողնեն իրենցից մի քանի հոգու իմանալու համար այդ թղթերի պատասխանը: Նրանց ներս էին թողել եւ… այնքան ծեծել, որ շտապ օգնություն էին կանչել տանելու համար: Սա ես գրում եմ իմ լսածը…

***

Այն, ինչ որ պիտի անեին կառավարության խայտառակաբար փախած անդամները, արեց կաթողիկոսը (Վազգեն Ա-ն` հեղ.): Օթյակում նստած, եւ, չգիտես ինչու ոչ նախագահության սեղանի մոտ հրավիրված, նա վեր կացավ, բացեց իր գլուխը եւ լի սքանչելի խոսքով , արժանի ամեն մի իսկական կոմունիստի եւ հայի, խիստ հեռատես ու տակտով, խիստ անկեղծ, խիստ քաղաքական հասունությամբ եւ մարդկային իմաստությամբ, դիմեց երիտասարդներին: Ճիշտ է, նրա լռելուց հետո վերջիններս աղմկում էին, բայց դա ոչ թե խանգարելու համար, այլ որ ամեն մեկն ուզում էր ասել իր ասելիքը: Ընդհակառակը, նրանք մեծ հարգանքով էին վերաբերվում կաթողիկոսին, միակ մարդուն կառավարությունից եւ կուսակցությունից, որն ազնվություն ունեցավ խոսել ժողովրդի հետ:

***

Ես սարսափելի հոգնած էի, բայց ոչ այնքան մի քանի ժամ տեւող երթից, որքան որ ներքին ապրումներից ու զայրույթից: Եկա տուն, իսկ ցուցարարները դեռ մինչեւ ուշ գիշեր շրջում էին: Այդ մասին այլեւս, ես իրազեկ չեմ որպես ականատես:

1965թ. ապրիլի 24

Աննա Բաբաջանյան

http://armlur.am/

ԴԺՈԽՔՈՒՄ

… Այդպես գնալով հասանք Խոշաբի շրջանի Զեունակ գյուղի մոտերքը: Ես բեռան վրա պառկած էի, երբ լսեցի իմ եղբայր Սողոմոնի գոռոցը, կանչեց.
-Եղբայր, մաման Նշանին գցել է (մեկուկես տարեկան):
Գոռացի.
— Սողոմոն, ինձ բեռան վրայից իջեցրու:
Ինձ իջեցրեց, բոլոր երեխաները հավաքվեցին գլխիս, սկսվեց լացուկոծ բացօթյա դաշտում: Իմ հարցին, թե մաման Նշանին որտեղ է գցել, խեղճ մայրս հեկեկոցից չէր կարողանում պատասխանել: Երեխաները հավերի ճուտերի նման նստած էին մորս ծնկներին, ուսերից կախված` վժվժում էին: Պարզ էր, որ նրանք էլ Նշանի բախտին կարժանանային: Մայրս պապանձվել էր. չգիտեր` ինչ ասեր կամ աներ: Հազիվ լեզուն շարժվեց, ասաց.
-Նշանին էն քարի տակն եմ դրել, քարերը լցրել եմ առաջը, քարերի հետ խաղում է, գնացեք բերեք:
Մոտ 40 մետրի վրա գցել էր: Սողոմոնը գնաց, բերեց:
-Մամա, ինչո՞ւ Նշանին գցեցիր:
— Բալա, ուժասպառ եմ եղել, ուժ չունեմ հինգ փոքրիկ երեխաների շալակով և ոտքով տանել, ուժասպառ եմ եղել: Որոշոցի Նշանին գցել, որ մյուսներին գոնե ազատեմ:
— Մամա, միևնույն է, մեզ պետք է կոտորեն: Մենք մենակ ենք մնացել չոլերում: Արի չգնանք, թող մեզ միասին սպանեն: Երեխաներին մի գցիր, դու էլ ուժասպառ ես, չես կարող գնալ:
— Բալա ջան, ինչպես չգնալ: Կատուն էլ իր ձագն ազատում է վտանգից: Ես մի կատվի զգացմունք էլ չունեմ: Ես համաձայն չեմ մնալու: Կամաց- կամաց գնանք: Աստված մեծ է, մի դուռ կբացի մեզ վրա: Սրանից հետո խոստանում եմ երեխաներին չգցել:
Շարունակեցինք ճանապարհը: Խոշաբն անցանք: Ժողովրդի հետքը չգտնելով` գիշերը մնացինք չոլի մեջ: Առավոտյան ճանապարհ ընկանք: Մինչև ճաշ հասանք մի ավերակ գյուղի մոտ: Տեսանք` առջևից զինված ձիավորներ են գալիս: Մայրս կարգադրեց բոլորիս հավաքվել իր շուրջը: Ասաց. «Բալիկներ, եկողները քրդեր են, մեր վերջն է, համբուրեք իրար»: Մենք բոլորս իրար համբուրեցինք: Մայրս նորից սկսեց մեկ առ մեկ համբուրել և լաց լինել: Մենք բոլորս սկսեցինք լացել: Առաջին ձիավորը մոտենալով` հայերենով բղավեց` դուք հա՞յ եք: Մայրս արցունքոտ աչքերով պտասխանեց` հայ ենք:
-Քույրիկ, մենք Իշխանի խմբի կամավորներն ենք, ձեզ փրկելու համար ենք եկել: Վեր կացեք, ուղիղ այս ճամփով գնացեք, մինչև երեկո կհասնեք ժողովրդին: Մենք հետ պետք է գնանք ժողովրդին բերելու:
Այսպես մենք շարունակեցինք ճանապարհը: Երեկոյան հասանք ժողովրդին: Երկու օրից հետո հասանք Աղբրակի շրջանի ս. Բարդուղիմեոս վանքը, որտեղ գտնվում էր ռուսական բանակը…

Ցեղասպանությունը վերապրած Կարո Գևորգյանի հիշատակարանից

«ՔՈ ՄՈՐՆ ԻՆՉ ՊԱՏԱՍԽԱՆ ՏԱՆՔ»

(Մի հատված ցեղասպանությունը վերապրած Կարո Գևորգյանի ձեռագիր հիշատակարանից)

… Մեր զորամասը հասավ Շաքարյազ ճակատի առաջին գիծը: Չարխչյան Արսենը կարգադրեց զինվորներին խրամատներ փորել, իսկ ինքը, նրա տեղակալ Բալաքների Միհրանը և ես ձիերից իջանք մի կանաչ արտում: Արսենն ասաց, որ իմ ու Միհրանի ձիերը կապենք, բարձրանանք դիրքերը: Կատարեցինք Արսենի կարգադրությունը: Երեքով ձիերի մոտից մի քսան քայլ հեռացանք: Ես սաբր բերեցի և բնազդաբար Արսենին ու Միհրանին ասացի, որ իմ սաբրը օղուր չի բերում: Մեզանից մեկը այսօր սպանվելու է: Արսենն ու Միհրանը առաջարկեցին ինձ վերադառնալ ձիերի մոտ: Ես հրաժարվեցի ու պնդեցի` չէ որ չէ, ես ձեզ հետ պետք է լինեմ:
Արսենն ասաց. «Այ տղա, ձեր տնեցիներից մեծերին կոտորել են, մենակ դու ես մնացել: Եթե քեզ մի բան պատահի, ձեր օջախի ճրագը կմարի և երկրորդ, քո մորը պատասխան չենք կարող տալ»: Միաժամանակ ավելացրեց. «Քեռին քեզ ղուրբան, դու ձիերի մոտ գնա: Հենց որ ես փափախով կանեմ, դու իմ ձին հասցրու, ես նրանց հախից կգամ»: Այսպիսով, ես վերադարձա ձիերի մոտ:
Չնայած գտնվում էի ձիերի մոտ, բայց հետևում էի կռվի իրադարձություններին: Մի կես ժամ համառ մարտեր էին տեղի ունենում հայերի ու թուրքերի միջև: Նրանց արանքում մի ձոր կար: Արսենը մենակ ձորի այս կողմից անցավ մյուս կողմը և բարձրացավ թուրքերի խրամատների տակ, իսկ իր զորամասի տղաներին կարգադրեց չհետևել իրեն, իրենց խրամատներից կրակի տակ վերցնել թուրքերի դիրքերը:
Մյուս խրամատներից այդ ուղղությամբ կռվում էին Կոթուր գյուղացի Մովսեսի, Խառակոնիս գյուղի Խաչոյի, սալմաստցի Ջըբոյի և բողազքասանցի Ավագի ջոկերը: Արսենը, դիրքավորվելով թուրքերի խրամատների տակ, ձեռքի գնդացիրով կռվում էր: Երբ գնդացիրը պարպվեց, հեռադիտակով ուզեց դիտել, թե գնդակները նպատակին ծառայում են, թե ոչ: Թուրքերը նշանացույց ունեին հեռադիտակի փայլը: Կրակեցին, Արսենը ընկավ գետին, շունչը փչեց:
Սպանվեցին հերոսներ Չարխչյան Արսենը, Մովսեսը, Խաչոն, Ջբոն և ուրիշներ: Այդ ծանր կորուստը հաշվի առնելով` հրամանատարության կողմից կարգադրվեց թնդանոթաձիգ աղջկան խփել թուրքերի այն խրամատին, որտեղից խփեցին մեր հերոսներին: Թնդանոթի գնդակը մեր վրայից սուլելով` խփեց ճիշտ նպատակակետին: Նույն խրամատի թուրք զինվորները բոլորը ոչնչացան…

ՏԱՏԻՍ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՃՇՄԱՐՏՈՒԹՅՈՒՆԸ

Տատս 100 տարուց ավել ապրեց: Ցեղասպանության վկան էր: Մի օր հեռուստատեսությունից եկան նրան նկարելու: Տեսախցիկը տեղադրեցին ու խնդրեցին տատիս, որ պատմի: Լավ հիշողություն ուներ, այնպիսի դրվագներ ու մանրամասներ էր մտաբերում, որ ապշելու բան էր: Բայց այս անգամ ինչ-որ բան իր հունով չհոսեց: Համենայն դեպս, լրագրողը դժգոհ էր: Տատս ասում էր. «Քրդերը մեզ կոտորեցին»: Լրագրողն ընդհատում էր նրան և ուղղում էր. «Թուրքերը, տատի, ոչ թե քրդերը»: Հետո պատմությունն առաջ էր հրվում ու տատս դարձյալ կրկնում էր. «Քրդերը տեղահանեցին… Քրդերը թալանեցին… Քրդերը սպանեցին…»:
Նկարահանողները հիասթափված գնացին: Իսկ տատս հանգիստ էր: Նա հրաշալի հիշողություն ուներ…

Հ. Չարխչյան

Ցեղասպանության թեման չպետք է չարաշահել. Հովիկ Չարխչյան

NewsBook-ի զրուցակիցն է հրապարակախոս Հովիկ Չարխչյանը:

— Պարոն Չարխչյան, Բերձորի հայտնի միջադեպից հետո տարատեսակ կարծիքներ են հնչում` բարոյական է արդյոք Հայոց ցեղասպանության 100-ամյա տարելիցի օրը` ապրիլի 24-ին, ռեժիմին հեռացնելու կոչերով և կոնկրետ գործողություններով հանդես գալու «Հիմնադիր խորհրդարան»-ի մտադրությունը: Ձեր կարծիքով` ո՞րն է բարոյականության սահմանը կամ չափորոշիչը:

— Բարոյկանության գրված օրենքներ գոյություն չունեն: Յուրաքանչյուր մարդ ինքն է իր բարոյականության գրաքննիչը` իր ներսում եղած չափորոշիչների համաձայն: Ես շատ եմ ցավում Բերձորի դեպքերի համար, բայց նաև որևէ կերպ չեմ կարողանում համակերպվել այն մտքի հետ, որ քաղաքական իրավիճակը պետք է բերել-կապել Հայոց ցեղասպանության 100-ամյա տարելիցի հետ: Տրամաբանական որևէ կապ այդ 2-ի միջև չեմ գտնում, ընդհակառակը, կարծում եմ` սա թեմայի չարաշահում է: Ես սա անթույլատրելի եմ համարում: Այսօր ՀՀ ցանկացած քաղաքացի հասկանում է, որ երկիրն աղետալի իրավիճակում է, և որ փոփոխություններ են անհրաժեշտ, բայց դա չի նշանակում, որ ներքաղաքական երևույթները պետք է կապել Ցեղասպանության տարելիցի հետ: Նույն հաջողությամբ կարելի է ներքաղաքական իրավիճակից եղած դժգոհությունները կապել Շուշիի ազատագրման օրվա կամ, ասենք, Երեխաների իրավունքների պահպանության միջազգային օրվա հետ: Բայց ինչ ընդհանուր բան ունեն սրանք իրար հետ: Սա ինձ համար այդպես էլ մութ ու անհասկանալի մնաց:

— Գյումրիի դաժան սպանդին հաջորդած հակառուսական ընդգծված տրամադրությունների ֆոնին հասարակությունը և մասնագիտական նեղ շրջանակները շարունակում են քննարկել` տուժե՞լ, թե՞ ամեն դեպքում օգտվել է Հայաստանը հայ-ռուսական դարավոր համագործակցությունից:

— Հայ-ռուսական հարաբերությունները պայմանավորված են ոչ միայն մեր ցանկությամբ ու կամքով: Պատմության մեջ այնպիսի խմորումներ են տեղի ունեցել, որոնք բերել-հանգեցրել են այսօրվա վիճակին: Գնահատել հայ-ռուսական ներկայիս հարաբերությունները և հետադարձ հայացք չնետել պատմությանը, մեծագույն սխալ կլինի: Միաժամանակ, սա չի նշանակում, որ մենք կապերը պետք է պաշտպանենք ի հաշիվ մեր երկրի արժանապատվության և անվտանգության: Ես հարգում եմ մեր երկրին ծառայություններ մատուցած ռուսներին, բայց շատ ավելի վեր եմ դասում իմ երկրի արժանապատվությունը և անկախությունը: Եթե այս արժեքների դեմ որևէ քայլ է արվում, ես` որպես ՀՀ քաղաքացի, բնական է, որ պետք է ընդվզեմ: Ճիշտ է` հայ-ռուսական կապերը շատ խորը գնացող արմատներ ունեն, սակայն այդ խորությունը չի կարող ոտնձգություններ թույլ տալ իմ երկրի նկատմամբ: Եթե մենք արժանապատիվ կեցվածք դրսևորենք, որևէ մեկը չի կարող մեզ հետ վարվել` ինչպես իր վասալի:

Հարցազրույցը` Անի Ղազարյանի

ՈՂԲԵՐԳՈՒԹՅՈՒՆԸ` ՇՈԿՈԼԱԴԻ ՀԵՏ

19-րդ դարի վերջին Եվրոպայում գործող քացրավենիք արտադրող մի շարք ընկերություններ սպառողներին հրապուրելու համար իրենց արտադրանքի տուփերում տեղադրում էին զանազան բովանդակությամբ նկարազարդ բացիկներ: 1898 թվականին «Chocolaterie d’Aiguebelle» ընկերությունը նույնպես որոշեց կիրառել այդ միջոցը, սակայն այն տարբերությամբ, որ գնորդներին առաքվեցին Օսմանյան Թուրքիայում հայերի կոտորածները պատկերող սահմռկեցուցիչ նկարներ: Ահա այդ բացիկներից մի քանիսը:

«Այսօր ո՞վ է խոսում հայերի ոչնչացման մասին»

«Մեր ուժը մեր արագությունն է և դաժանությունը: Չինգիզ խանը` իր թելադրանքով, թեթև ու ուրախ սրտով կոտորել տվեց միլիոնավոր կանանց ու երեխաների: Այսօր պատմությունը նրան դիտում է որպես մի հզոր պետության հիմնադրի: Ես կարևորություն չեմ տալիս այն բանին, թե թույլ Արևմտյան Եվրոպան ինչ կասի իմ մասին: Ես հրաման արձակել եմ  և կգնդակահարեմ բոլոր նրանց, ովքեր թեկուզ մի քննադատական խոսք անգամ արտաբերեն` հայտնելով, որ պատերազմի վերջնական նպատակը ոչ թե  որոշակի սահմաններ հաստատելն է, այլ իր մեջ պարունակում է գլխավորապես թշնամու ֆիզիկական բնաջնջումը: Ուստի, ես առայժմ Արևելք եմ ուղարկել միայն իմ «Գանգի  ստորաբաժանումները»` հրամայելով նրանց` առանց գթության և խղճահարության, անխտիր սպանել լեհական ցեղին կամ այդ լեզվին պատկանող բոլոր տղամարդկանց, կանանց և երեխաներին: Միայն այս միջոցով է, որ մենք կնվաճենք մեզ անհրաժեշտ տարածքներ: Ի վերջո, այսօր ո՞վ է խոսում հայերի ոչնչացման մասին»:

ՀԻՏԼԵՐ

Հիմա ու՞մ հերթն է

Ֆրանսիական Սենատի աննախադեպ քայլից և դրան հաջորդած նույնքան մեծ իրարանցումից հետո առաջին հարցը, որ սկսեց հուզել շատերին, հետևյալն էր. ո՞վ է լինելու հաջորդը: Մարդկանց մոտ ոչ միայն տպավորություն, այլև խորին համոզմունք կա, որ Ցեղասպանության ճանաչումը, ինչպես նաև դրա ժխտումը քրեականացնելու գործընթացը պիտի ընդունի ֆրանսիական ազդակները, վերածվի անկասելի ու շարունակական արշավի, իր ցանկում ընդգրկի նորանոր պետությունների անուններ: Որպես ասվածի տրամաբանական հետևանք, սկզբում հիշատակվեց Գերմանիան, որը նույնպես կարող է նման օրինագիծ ընդունել, և այդպիսի խոսակցություններ արդեն կան: Այնուհետև հիշատակեցին Իսպանիայի անունը: Բայց առավել հաճախ և առավել հետևողական կերպով այս օրերին խոսվում է Միացյալ Նահանգների մասին: Եվ սա պայմանավորված չէր սոսկ ԱՄՆ-ի հայկական համայնքների այն խոստմամբ, թե Հայոց ցեղասպանության ճանաչման հաջորդ «մարտը» կծավալվի Վաշինգտոնում: Դրա նախադրյալների առկայությունն այնքան ծանրակշիռ էր, որ նույնիսկ թուրք հայտնի վերլուծաբան, լրագրող Մեհմեթ Ալի Բիրանդը հայտարարեց. «Հերթում է Միացյալ Նահանգները: Կարող է վաղը չէ մյուս օրն էլ նման օրենք ընդունվի Գերմանիայում կամ Ւսպանիայում: Այս ամենը պետք է հաշվի առնել այժմվանից»:
Երբ Փարիզից ԱՄՆ հասավ ոգևորիչ լուրը, Ամերիկայի ազդեցիկ հայկական լոբբիստական խմբերը անմիջապես հիշեցրին նախագահի Բարաք Օբամային իր խոստումը, հորդորեցին ի վերջո հավատարիմ մնալ դրան` ճանաչելու Օսմանյան կայսրությունում 1,5 մլն հայերի զանգվածային ջարդերն ու տեղահանությունները որպես ցեղասպանություն: «Ֆրանսիայի Սենատի համարձակ քվեարկությունն Ատլանտյան օվկիանոսը հատող լույս էր` ուղղված ամերիկացի քաղաքական գործիչներին, որոնք արդեն երկար ժամանակ Անկարային թույլատրում են խոչընդոտել ԱՄՆ-ի կողմից Հայոց ցեղասպանության ճանաչումը: Մենք նախագահ Օբամային կոչ ենք անում հարգել իր տված խոստումը` ճանաչել Հայոց ցեղասպանությունը, և Կոնգրեսի Ներկայացուցիչների պալատին կոչ ենք անում քննարկման դնել Ցեղասպանության ճանաչման մասին 304 բանաձևը»,- ասվում էր Ամերիկայի Հայ դատի հանձնախմբի հայտարարության մեջ:
Վաշինգտոնի համար գուցե հեշտ է տեղաբնակ հայերին ինչ-որ խոստմամբ կամ հավաստիացմամբ մոլորեցնել, սակայն պիտի դժվար լինի շրջանցել այն փաստը, որ այդ երկրի 42 նահանգների կողմից արդեն իսկ ճանաչվել է ցեղասպանությունը: Մերժել՝ նույն է, թե հակասության մեջ մտնել սեփական ժողովրդի հետ:
Բայց վերադառնանք ամերիկյան իշխանությունների փոփոխական կեցվածքի նոր դրսևորմանը և տեսնենք, թե ուրիշ ինչերի է ընդունակ գերտերության վարչախումբը: Ֆրանսիայի Սենատի որոշումից հետո այդ հարցի առնչությամբ օվկիանոսի մյուս կողմում առաջին հրապարակային ելույթն ունեցավ ԱՄՆ պետքարտուղարի խոսնակ Վիկտորիա Նուլանդը, ով իր հերթական ճեպազրույցի ժամանակ ասաց, թե ցեղասպանությունների ժխտումը քրեականացնող օրենքի առնչությամբ իրենց տեսակետն արդեն հայտնի է, այն անփոփոխ է, և Ֆրանսիայի կառավարության հետ Սպիտակ Տունն արդեն կիսել է իր մոտեցումները: Սակայն Նուլանդը նաև ասաց. «Սա Ֆրանսիայի և Թուրքիայի խնդիրն է, և մենք ցանկանում ենք, որ նրանք լավ հարաբերություններ ունենան: Ֆրանսիան և Թուրքիան Միացյալ Նահանգների դաշնակիցներն են: Ահա, սա է մեր ուղերձը նրանց»:
Թվում էր՝ չեզոք պահվածքի մասին անհնար էր ավելի հստակ արտահայտվել, քան շարադրել էր խոսնակը: Բայց պարզվեց, որ դա ընդամենը առաջին և այն էլ խիստ խաբուսիկ ալիքն էր: Դրան պիտի հաջորդեր մյուսը՝ ոչ միայն անհամեմատ հզոր, այլև տրամագծորեն հակառակը: Հենց այդպիսի ալիք էլ պարգևեց ԱՄՆ պետքարտուղար Հիլարի Քլինթոնը: Մոռացության տալով խոստացված չեզոքությունը, նա հայտարարեց, որ իր երկիրը Ֆրանսիայի ուղին չի ընտրի և Օսմանյան Թուրքիայի օրոք կատարված Հայոց ցեղասպանության փաստը ժխտելու համար քրեական պատիժ չի սահմանի: «Մեր ուժեղագույն կողմերից մեկն այն է, որ մենք խոսքերը չենք քրեականացնում: Մարդիկ կարող են ասել գրեթե ամեն ինչ, ինչ ցանկանում են, և մեր երկրում նրանք այդպես էլ անում են: Այլ երկրներ, այդ թվում` մեր մտերիմ բարեկամներն ու դաշնակիցները, այնպես, ինչպես Ֆրանսիան, այլ չափանիշներ ունեն: Բայց մենք, հուսով եմ, խոսքերը քրեականացնելու ուղին երբեք չենք ընտրի»,- նշեց նա:
Իհարկե, շատ դյուրին է տիկին պետքարտուղարին հիշեցնել այն բոլոր դեպքերը, երբ այդ երկրում մարդկանց դատապարտել են իրենց հրապարակային այս կամ այն ելույթի համար, և խոսքի ազատության մասին կատարյալ օրենսդրություն ունենալու առասպելը հազիվ թե համոզիչ հնչի Քլինթոնի լսարանի համար: Սակայն Հիլարի Քլինթոնը ոչ միայն պնդում է այդ դրույթը, այլև արտասանում է մի թեզ, որը բառ առ բառ վերցված է թուրքական քարոզչությունից: Ըստ նրա խորին համոզման, Հայոց ցեղասպանության թեմայով քննարկումները պետք է վարեն պատմաբանները, ոչ թե քաղաքական գործիչները:
Ահա հենց այս կետի վրա է, որ ամերիկյան դիրքորոշման իրական պատկերը ներկայանում է իր ամբողջ մերկությամբ: Այսինքն՝ եթե կա անհրաժեշտություն խուսանավելու այդ թեմայից, ապա Վաշինգտոնում պատրաստ են նույնիսկ օգնության կանչել թուրքական «բառամթերքը», միայն թե արդարացվի ոչ միայն իրականության հերքումը, այլև խոստմնազանցությունը: Իսկ թե այդ երկրում ինչպես է դա արվում, սրա մասին շատ վաղուց գիտենք: Հայերի զանգվածային կոտորածների փաստը ճանաչելու վերաբերյալ օրենսդրական նախաձեռնությունն առաջին տարին չէ, որ ելումուտ է անում Կոնգրեսի դռներից: Դրա անցկացնելու փորձերը քանիցս կատարվել են, սակայն հաջողությամբ չեն պսակվել: Եվ եթե նույնիսկ ինչ-որ պահի ԱՄՆ-ի համար ընդունելի դարձավ «Օսմանյան կայսրությունում հայերի զանգվածային ոչնչացում» արտահայտությունը, ապա դրա հետ մեկտեղ նրանք այդպես էլ չարտաբերեցին «ցեղասպանություն» բառը:
Օրերս ցեղասպանության ճանաչման բանաձևի ջատագով, ԱՄՆ կոնգրեսական Ադամ Շիֆը դարձյալ նամակ է հղել Միացյալ Նահանգների նախագահ Բարաք Օբամային՝ հորդորելով նրան կատարել դեռևս նախագահական ընտրությունների քարոզարշավի շրջանակում տված խոստումը և ճանաչել Հայոց ցեղասպանությունը։ Օբաման այդ մասին հաստատ չի մոռացել: Բայց հազիվ թե նա դառնա Սարկոզի…

Հովիկ ՉԱՐԽՉՅԱՆ

Հրեաների հայկական հարցը. եթե, ապա…

Երեկ Իսրայելի խորհրդարանի՝ Կնեսետի Կրթության հարցերի հանձնաժողովը քննարկեց Հայոց Ցեղասպանության ճանաչման հարցը, իսկ այնուհետև որոշեց, որ բանաձևերի ընդունումը հետաձգվում է անորոշ ժամանակով։ Այս առաջարկը խորհրդարանին ներկայացվել էր դեռևս ութ ամիս առաջ, սակայն քննարկումը տարբեր պատճառաբանություններով անընդմեջ հետաձգվում էր:
Նիստին մասնակցում էր Կնեսետի նախագահ Ռուվեն Ռիվլինը, ինչն աննախադեպ երևույթ է Իսրայելի խորհրդարանական պրակտիկայում: Իր ելույթում նա նշեց, որ Իսրայելը պատմական և բարոյական պարտավորություն ունի ընդունելու Հայոց Ցեղասպանությունն՝ անկախ Թուրքիայի և Ադրբեջանի հետ ունեցած հարաբերություններից: Ընդհանուր առմամբ քննարկման ընթացքում ներկաների ճնշող մեծամասնությունը կողմ արտահայտվեց ցեղասպանության ճանաչմանը, բացառությամբ Արտաքին գործերի նախարարության ներկայացուցիչներից: ԱԳՆ-ի հիմնավորումը հստակ էր՝ Իսրայելի հարաբերությունները Թուրքիայի հետ ճգնաժամի մեջ են և պետք չէ, որ չափը անցնեն: «Հաշվի առնելով Հայաստան-Թուրքիա հարաբերությունները` կարծում ենք, որ նման բանաձև պետք չէ ընդունել»,- ասացին նրանք: Նշենք, որ Ազգային անվտանգության խորհրդատու Յաակով Ամիդրորը դեռևս մինչև նիստն էր առաջարկել Կնեսետի խոսնակ Ռիվլինին հետաձգել քննարկումը, բայց Ռիվլինը մերժել էր` նշելով. «Որպես Հոլոքոստ ապրած ազգ` մենք չենք կարող արհամարհել այս հարցը, և արդյունքում լսումները տեղի կունենան նախատեսվածի պես»:
Գաղտնիք չէ, որ առաջներում հրեական կազմակերպությունները միջազգային հարթակներում և այլ հարաբերություններում երբեք էլ աչքի չեն ընկել հայկական խնդիրների շուրջ ընդգծված հետևողականությամբ: Նրանք կամ եղել են իներտ, կամ դրսևորել են բացասական վերաբերմունք: Ու եթե վերջին մեկուկես տարվա ընթացքում իրավիճակը կտրուկ փոխվել է, ապա դա ոչ թե արդյունքն է այն բանի, որ Իսրայելը հանկարծ հատուկ ջերմ վերաբերմունք է որդեգրել Հայաստանի նկատմամբ, այլ միակ պատճառը իսրայելա- թուրքական խորացող գժտությունն է: Եվ նաև սա է պատճառը, որ ինչպես երկրի ներսում, այնպես էլ խորհրդարանում չկա միասնական դիրքորոշում: Նույնիսկ Կնեսետում կոալիցիոն գլխավոր դաշնակիցներ «Լիկուդ» և «Մեր տուն Իսրայելը» կուսակցությունները հայերի ցեղասպանության ճանաչման անհրաժեշտության շուրջ տարաձայնություններ ունեն. իշխող կուսակցության անդամների զգալի մասը կողմ են ճանաչմանը, իսկ «Մեր տուն Իսրայելը» կուսակցության անդամները դեմ են: Նրանք կարծում են, որ Կնեսետի կողմից այդ հարցի անգամ քննարկումն արդեն վնասում է Թուրքիայի ու Ադրբեջանի հետ ռազմավարական գործընկերությանը: Այդ իսկ պատճառով էլ վերլուծաբանները այսօր շատ ավելի հավանական են համարում, որ ճանաչում, այդուհանդերձ, չի լինի: Կնեսետում քվեարկելու դեպքում իշխող կուսակցության մեծամասնությունը ճանաչմանը դեմ կլինի, քանի որ նրանց այդպես կասի վարչապետը:
Հատկանշական է այն փաստը, որ երեկվա քննարկման ժամանակ շատերը վկայակոչում էին Ֆրանսիայի կողմից ընդունված օրինագիծը՝ նշելով, որ՝ տեսեք, ֆրանսիացիները չվախեցան հակամարտության մեջ մտնել Թուրքիայի հետ: Սակայն այդ կարծիքներին դեմ հանդես եկավ հանձնաժողովի նախագահ Ալեքս Միլլերը՝ բացատրելով, թե կարևոր է հասկանալ, որ ամեն երկիր ունի իր կանոններն ու առաջնահերթությունները, ու այս պարագայում Ֆրանսիան կարող է իրեն թույլ տալ այն, ինչն իրեն չի կարող թույլ տալ Իսրայելը: «Բացի այդ, նրանք Հայոց ցեղասպանությունը ճանաչելու ավելի շատ պատճառներ ունեն»,-ասաց Միլլերը՝ պարզաբանելով, որ նկատի ունի 600 հազարանոց ֆրանսահայ համայնքի առկայությունը, ինչը լուրջ ձայներ կապահովի Սարկոզիի համար:
Եթե խոսքը միայն լիներ այն մասին, թե հարկ չկա պատճենել Ֆրանսիացի պատգամավորների գործողությունները, դա թերևս հասկանալի լիներ: Սակայն հրեաները հարցի էությունը շեղում են ոչ այնքան ցանկալի ուղղությումբ՝ նշելով, թե կարիք չկա ակադեմիական ու պատմական խնդիրը վերածել քաղաքականի, այսինքն՝ կարելի է սովորել ու դասեր քաղել պատմությունից, որպեսզի ողբերգությունները չկրկնվեն, բայց դրա հետ մեկտեղ իմաստ չունի փչացնել հարաբերությունները դաշնակիցների հետ: Այս մասին հատկապես բացահայտ արտահայտվեց «Ադրբեջան-Իսրայել» միջազգային ասոցիացիայի վարչության անդամ Յանա Սալմանը. «Հայերը գրեթե հարյուր տարի առաջ տեղի ունեցած իրադարձություններն օգտագործում են քաղաքական նպատակներով: Իսրայելը չպետք է ճանաչի Հայոց ցեղասպանությունը»,- հայտարարեց նա:
Դառնալով Իսրայելի քաղաքական շրջանակներում տիրող տրամադրություններին, հարկ է նկատել, որ այնտեղ ևս համակիրների թիվը մեծ չէ, իսկ ազդեցիկ դեմքերի անմիջական միջամտությունները անում են իրենց սև գործը: Այդ հակամետ դեմքերի շարքում այս օրերին հատկապես հաճախակի է հիշատակվում վարչապետ Բենիամին Նեթանյահուի անունը: Նրա դերակատարության և կառավարության ներսում տիրող մթնոլորտի մասին բավականին զավեշտական պատկեր է ներկայացրել IzRus.co.il կայքէջը՝ մասնավորապես գրելով. «Պատճառը պարզ է, եթե հիմա պետք լիներ քվեարկել այդ հարցով, ապա Իսրայելի վարչապետ Բենիամին Նեթանյահուի մոտ կգային խորհրդականներ, ովքեր նրան կբացատրեին, որ մենք Ֆրանսիա չենք, եւ մեզ համար թուրքական թշնամանքը շատ ավելի կարևոր է, քան Ֆրանսիայի պարագայում: Նրա մոտ կգար Իսրայելի ԱԳՆ ղեկավար Ավիգդոր Լիբերմանը, ով լավ հարաբերություններ ունի ինչպես իր ադրբեջանցի գործընկեր Մամեդյարովի, այնպես էլ Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիևի հետ: Նա կբացատրի վարչապետին, որ թեկուզ Ադրբեջանը կապ չունի 1915-ի իրադարձությունների հետ, սակայն այնքան էլ սերտ հարաբերությունները չունի Հայաստանի հետ: Եվ Բաքվում կարող են օժանդակություն ցույց տալ եղբայրական Թուրքիային, թեկուզ և այնքան էլ չեն սիրում Էրդողանի կառավարությանը: Ու հետո բոլորը միասին կհարցնեին մեր վարչապետին. իսկ դա Ձեզ պե՞տք է»:
Այս հնչեցված հարցի պատասխանը, կարծում ենք, ակնհայտ է: Ներկա պահին չափազանց փոքր է հավանականությունն այն բանի, որ Կնեսետն ինչ-որ պահի կանաչ լույս կվառի այդ բանաձևի առաջ: Իսկ եթե հանկարծ հրաշք կատարվի և դա իրողություն դառնա, այդ դեպքում Հայոց ցեղասպանության միջազգային ճանաչման գործընթացում մենք կունենանք հերթական և շատ նշանակալից հաջողությունը: Սա անվիճելի փաստ է, քանի որ հանրահայտ է, թե հրեական համաշխարհային կազմակերպություններն ինչպիսի մեծ ազդեցություն և դերակատարում ունեն միջազգային քաղաքական գործընթացներում:

Հովիկ ՉԱՐԽՉՅԱՆ

Չարչրկված օրինագծի վերջին վերադարձը

Ֆրանսիայի Ազգային ժողովի սահմանադրական օրենքների, օրենսդրության ու հանրապետության ընդհանուր կառավարման հարցերով հանձնաժողովն ընդունեց Վալերի Բուայեի և նրա գործընկերների` քաղաքական մեծամասնական «Ժողովրդական շարժում միության» (UMP) և Նոր կենտրոնի կուսակցության անդամների կողմից ներկայացրած օրինագիծը, որը պատիժ է սահմանում Հայոց ցեղասպանության ուրացման համար: Օրինագիծը ստորագրեցին 40 պատգամավորներ: Ըստ այդմ, մեկ տարվա ազատազրկում և 45 հազար եվրո տուգանք կկիրառվի այն անձանց նկատմամբ, ովքեր կասկածի տակ կդնեն Հայոց ցեղասպանության փաստը, որը Ֆրանսիան օրենքի մակարդակով ընդունել է 2001-ի հունվարի 29-ին: Այս առթիվ Բուայեն հայտարարեց. «Մենք կգնանք մինչև վերջ, և Ֆրանսիան ավելի քան երբեք կդրսևորվի իբրև մարդու իրավունքների երկիր»։
Գուցե թե Բուայեն ինչ-որ բան գիտի, եթե այդքան վստահաբար է խոսում: Մեզ ընդամենը հայտնի է այն, որ հոկտեմբերին Հայաստան կատարած այցի ժամանակ Ֆրանսիայի նախագահ Նիկոլա Սարկոզին ընդգծեց Թուրքիայի կողմից Հայոց ցեղասպանության ճանաչման կարևորությունը ու նախազգուշացրեց, որ իր երկիրը մինչև տարեվերջ կարող է ընդունվել օրենք, ըստ որի այդ իրադարձությունների հերքումը կհամարվի հանցագործություն: Սրա հետ մեկտեղ մեզ հայտնի է նաև, որ այս տարվա մայիսի 4-ին նույն Ֆրանսիայի Սենատը երեք ժամ տևած քննարկումներից հետո մերժեց Եղեռնի հերքումը քրեականացնող օրինագիծը: 196 սենատոր դեմ քվեարկեցին, ինչի արդյունքում նախագիծը դուրս մնաց Սենատի օրակարգից: Ի դեպ, այդ օրերին ևս կային մարդիկ, ովքեր արտասանում էին Բուայեի խոսքերին մոտ մտքեր…
Սակայն արժե դիտարկել ներկա իրավիճակի այն նրբերանգները, որոնք փոքր-ինչ այլ ընթացք են խոստանում այս խնդրի ճակատագրին: Նախ արձանագրենք, որ օրինագիծը հանձնաժողովում անցավ հենց այն ժամանակ, երբ Մարսելում էր գտնվում Հայաստանի նախագահ Սերժ Սարգսյանը: Վերջինս ոչ միայն հարկ համարեց ընդգծել, որ օրինագծի ընդունումը ընդգրկվում է բարեկամական հարաբերությունների նույն շրջանակում, ինչն առկա է հայ-ֆրանսիական առնչություններում, այլև ուղղակի և անուղղակի ձևերով ֆրանսահայերին կոչ արեց առաջիկա նախագահական ընտրություններում քվեարկել Նիկոլա Սարկոզիի օգտին: Այլ կերպ դժվար է մեկնաբանել Սարգսյանի ելույթի այն հատվածը, որտեղ նա ասում էր. «Ես ուզում եմ իմ հայրենակիցներին հավաստիացնել, որ Ֆրանսիայի նախագահ պարոն Նիկոլա Սարկոզիի վերջին այցը Երևան, իրոք, պատմական այց էր, և աշխարհի որևէ երկրի ղեկավար մեր ժողովրդի ցավերի` կապված հենց հայ-թուրքական հարաբերությունների հետ, ցեղասպանության հետ, որևէ մեկն այդպիսի խոսքեր չէր արտաբերել երբեք, և մենք ուղղակի պետք է երախտապարտ լինենք այս չքնաղ երկրի իմաստուն նախագահին»:
Մինչ կներկայանար չքնաղ երկրին շնորհակալություն հայտնելու առիթը, այդ ընթացքում կատարվածից զայրացած Թուրքիայի ԱԳ նախարարությունը հաղորդագրություն տարածեց՝ դժգոհություն հայտնելով օրինագծի կապակցությամբ: «Ֆրանսիայի իշխանությունները գիտեն այս լուրջ խնդրի վերաբերյալ մեր երկրի զգայունությունը։ Այն շրջանում, երբ Թուրքիա-Ֆրանսիա համագործակցության հնարավորությունները կարող են մտնել զարգացման կայուն փուլ, նման նախաձեռնությունները բացասաբար կանդրադառնան ընթացքին։ Հետևանքների համար պատասխանատվությունը կրելու է այդ ամենը նախաձեռնող կողմը։ Ֆրանսիայից մեր սպասելիքն այն է, որ նա աջակցություն ցուցաբերի Թուրքիայի ու Հայաստանի միջև պատմության հետ կապված անհարթությունը երկխոսության միջոցով կարգավորմանը»,-ասվում էր թուրքական կողմի հայտարարության մեջ։
Ինչ խոսք, հեքիաթներն այն մասին, թե կան հայ-թուրքական հարաբերություններ և դրանք կարող են խաթարվել, հազիվ թե համոզիչ հնչեն Փարիզի համար: Իր հերթին Երևանի համար նույնքան պարզ է, որ ցանկացած երկրի կողմից Հայոց ցեղասպանության հարցի ճանաչումը միշտ էլ եղել է Թուրքիայի հետ հարցերը լուծելու միջոց, և Ֆրանսիան այս շարքում բացառություն չէ: Բավական է միայն հիշել Իսրայելի օրինակը, որը Թուրքիայի հետ հարաբերությունների վատթարացումից անմիջապես հետո բարձրացրեց Հայոց ցեղասպանության ճանաչման հարցը, սակայն հենց որ կացության չնչին հարթեցում գրանցվեց, նրանք նույն արագությամբ հարցի քննարկումը Կնեսեթում հետաձգեցին անորոշ ժամանակով: Իսկ ի՞նչն է խանգարում ֆրանսիացիներին վարվել հրեաների պես: Ըստ էության, ոչինչ: Եթե այսօր Թուրքիայի համար մի ցավոտ օրինագիծ Ազգային Ժողով է մտել, կնշանակի կա խնդիր, և այդ խնդրում Ֆրանսիան դեռ իր ցանկացածը չի ստացել Թուրքիայից: Առաջիկա շաբաթները բավարար ժամանակահատված են, որպեսզի Ֆրանսիան սպասի Թուրքիայի արձագանքին և ըստ այդմ կայացնի իր որոշումը: Միևնույն ժամանակ՝ չմոռանալով նախընտրական շրջանի առանձնահատկությունները, չի կարելի լիովին բացառել, որ այդ գործոնը ուժեղ գտնվի նախորդից, այսինքն՝ նույնիսկ Թուրքիայի կողմից Ֆրանսիայի ցանկությունը կատարելու պարագայում նախագիծն ընդունվի: Մի խոսքով, տվյալ իրավիճակում մեր ցանկություններն ու ջանքերը ոչ մի էական նշանակություն ունենալ չեն կարող, և գլխավոր ընտրությունը Ֆրանսիայինն է. այնտեղ պիտի որոշեն, թե ի՞նչն է առաջնային` կամ Սարկոզիի շահերը, կամ Թուրքիայի հետ հարաբերությունների պահպանումը:
Այս իմաստով խիստ հատկանշական էր Ֆրանսիայի ԱԳ նախարար Ալեն Ժյուպեի հայտարարության հետ կապված պատմությունը: Երբ Ժյուպեն Անկարայում նշել էր, թե «Փարիզը պատրաստ է հյուրընկալել հայերի ու թուրքերի հանձնախմբերին, որոնք կքննարկեն 1915-ի ցավալի իրադարձությունները», դիվանագետի այս մտքերը խիստ վրդովմունք էին առաջացրել հայերի շրջանում, ինչին ի պատասխան պաշտոնական Փարիզի ներկայացուցիչը նկատել էր. «Ճիշտ է, Ֆրանսիան ճանաչել է Հայոց ցեղասպանությունը, սակայն չպետք է անտեսել Թուրքիայի դերը տարածաշրջանում ու նրա հարաբերությունները Եվրոպայի հետ»:
Այո, դա իսկապես չի անտեսվելու: Իսկ ինչ վերաբերում է չարչրկված օրինագծի վերջին վերադարձին, ապա Ֆրանսիայի Ազգային ժողովի օրենսդիր հանձնաժողովի նախագահ Ժան-Լյուկ Վարսմանը հնարավոր է համարել, որ այն խորհրդարանի ստորին պալատի քննարկմանը ներկայացվի դեկտեմբեր ամսվա ընթացքում։ Ուրեմն մինչև տարեվերջ մենք հնարավորություն կստանանք իմանալու մեզ հուզող մի շարք հարցերի պատասխանը:

Հովիկ ՉԱՐԽՉՅԱՆ

Ճշմարտությունը և Ազնավուրի ճշմարտությունը

Հասկանալու համար, թե ինչու՞ ֆրանսահայ մեծանուն շանսոնիե, Շվեյցարիայում Հայաստանի դեսպան Շառլ Ազնավուրի՝ «Les Nouvelles d’Armenie» պարբերականին տված հարցազրույցն այդքան լայն արձագանքի արժանացավ, բավական չէ միայն առաջնորդվել այն կարծիքներով, թե երգիչը իր խոսքում չափազանց անկաշկանդ գնահատականներ է հայտնել Հայաստանի արտաքին հարցերի և ներքին իրավիճակի վերաբերյալ: Բանն այն է, որ Ազնավուրը նախկինում ևս առիթներ է ունեցել խուսելու ինչպես նշված թեմաների, այնպես էլ հայ-թուրքական հարաբերությունների, սփյուռքի դերակատարության, հայերի ինքնությանն ու նկարագրին առնչվող հարցերի շուրջ: Սակայն այժմ նրա մտքերն առավելագույն ուշադրության ներքո են, իսկ տեսակետները ձեռք են բերել ինչպես համակիրներ, այնպես էլ երդվյալ հակառակորդներ: Ի վերջո, այդ ի՞նչ է ասում Ազնավուրը, որ խորթ է հնչում մեր ականջների համար:
Առաջին հերթին նա կարծում է, որ Հայաստանը չի կարող առաջ շարժվել՝ կենտրոնանալով «ցեղասպանություն» եզրույթի վրա: Նկատի ունենալով հայկական շահերը և Թուրքիայի հակազդեցությունն այդ եզրույթի օգտագործման հարցում, Ազնավուրը նշում է, թե պետք է մի այլ՝ փոխարինող բառ գտնել կատարվածը բնորոշելու համար: «Ի՞նչ բառ էր օգտագործվում ցեղասպանություն բառի հորինումից առաջ` հայերի կոտորածնե՞ր, ուրեմն օգտագործենք կոտորածներ բառը։ Եթե թուրքերը չեն ուզում ընդունել ցեղասպանությունը, ապա թող ընդունեն գոնե հայերի կոտորածները։ Արդեն մեծ քայլ արած կլինենք, եթե կարողանանք դրան հասնել»,- ասում է նա: Այնուհետև նա շեշտում է, թե կողմ է հայ-թուրքական սահմանի բացմանը և խոստովանում, որ չի կարծում, թե Ֆրանսիան ինչ-որ բան կանի հայերի համար: «Ամեն ինչ անօգուտ է, քանի որ Թուրքիան շատ կարևոր երկիր է Ֆրանսիաի համար: Հնարավոր չէ անտեսել Թուրքիային: Ո՞ր երկիրը կզոհաբերի իրեն, որպեսզի պաշտպանի մեզ: Ոչ մեկը: Ֆրանսիան ճանաչել է այն, ինչ պետք է ճանաչեր և առաջ չի գնում: Ոչ մի երկիր մեզ չի սատարելու: Երբեք»,- ցավով արձանագրում է երգիչը:
Այս մտքերից հետո Ազնավուրն էլ ավելի հեռուն է գնում՝ այժմ էլ կասկածի ենթարկելով տարածքային պահանջատիրության անհրաժեշտությունը: Իբրև ծանրակշիռ փաստարկ, նա հիշատակում է գերմանացիների օրինակը, որոնք այլևս չեն պահանջում Էլզաս-Լոթարինգիան, հետո հիշում է ֆրանսիացիներին, որոնք մոռացել են Ռուռի մասին, և ապա հարց է տալիս. «Նույնիսկ եթե թուրքերը մեզ վերադարձնեն այդ տարածքները, ո՞վ է գնալու այնտեղ ապրելու: Ոչ ոք: Խելամիտ լինենք: Հաշվարկենք ամեն ինչ»:
Զայրացած Ազնավուրի խարազանի տակ են ընկնում սփյուռքահայերը, որոնց «առաքելությունը» նա համարում է լավ ուտելը, լավ խմելը, սեփական խանութ ունենալը և ցեղասպանության մասին խոսելը: Իսկ երբ հերթը հասնում է հայաստանցիներին, երգիչը տալիս է այնպիսի որակումներ, որոնք չափազանց դուր էին եկել հատկապես ընդդիմության ակտիվիստներին: Ազնավուրն ասում է, որ մարդիկ Հայաստանից արտագաղթում են, քանի որ այնտեղ մարդկանց օգնելու համար ոչինչ չի արվում: «Ընդհակառակը, մաֆիայի անդամների մասին սարսափելի պատմություններ գիտեմ: Կարողանում են այնպես անել, որ գյուղացին սոված մնա իր իսկ հողի վրա: Մաֆիայի այդ անդամներին պետք է գնդակահարել: Այդպես այլևս չի կարող շարունակվել: Ցանկանում եք անդամակցե՞լ մաֆիային, գնացեք այլ երկրներում հիմնեք, սակայն դա ձեր երկրում մի արեք, ձեր ժողովրդի դեմ մի արեք»,- կոչ է անում նա՝ այնուհետև արձանագրելով, որ երկիրն օրեցօր դատարկվում է, հազարավոր դժբախտ մարդիկ ցրվում են աշխարհով մեկ, իսկ բնակչության իրական քանակի մասին իշխանությունների նշած 3,6 միլիոնը սուտ է, դրա կեսը հազիվ մնացած լինի…
Ի՞նչ է ստացվում: Ազնավուրն ասում է այն, ինչ մտածում ու ասում ենք նաև մենք: Մենք նրա ասածը գիտենք: Սակայն չգիտենք, թե ինչու՞ է դա ասում Ազնավուրը և այն էլ՝ այժմ: Դրա հետ մեկտեղ Ազնավուրը խորտակում է մի քանի տաբուներ, ամենից առաջ` ցեղասպանություն բառի տաբուն, որի օգտագործումը այնքան կարևորում են Հայ դատի պաշտպանները։ Նա պնդում է, թե դրանք կարծրատիպեր են և խոչընդոտում են մեր առաջընթացին, իսկ ահա նրա ընդիմախոսները համոզված են, որ «կարծրատիպ» հորջորջված արժեքների և պատմական հիշողության շնորհիվ է այս երկիրը դեռ գոյատևում, և չի կարելի հենց այդպես վերցնել ու մի կողմ ներտել դրանք:
Մարդկանց տարակուսանք է հարուցուցել նաև այն հանգամանքը, թե Ազնավուրն ինչու՞ է այս բոլորն ասում հարցազրույցի միջոցով, երբ մեծ հաջողությամբ դա կարող էր փոխանցել Հայաստանի իշխանության ներկայացուցիչներին, որոնց հետ ջերմ հարաբերություններ ու մշտական շփումներ ունի: Իսկ եթե եղածին էլ գումարենք այն փաստը, որ նա ի պաշտոնե այդ նույն իշխանությունների շահերի ու վարած քաղաքականության արտահայտիչն է Եվրոպայում, պատկերն էլ ավելի կխճճվի: Չենք կարծում, թե Ազնավուրն անտեղյակ է իր կարգավիճակին պատշաճող պահանջներից և չի գիտակցում, որ որպես Շվեյցարիայում Հայաստանի դեսպան, նման հայտարարություններ անելու իրավունք չունի: Յուրաքանչյուր դիվանագետ կհաստատի, որ սա լոյալության սկզբունքի խախտում է: «Դիվանագիտական գործունեության մասին» օրենքն արգելում է դիվանագետներին հրապարակավ հայտարարել իրենց քաղաքական դիրքորոշման մասին: Եվ եթե ստանձնել ես պետության ներկայացուցիչը լինել, ապա բարի եղիր ասել միայն այն, ինչը ընդունված է երկրի արտաքին քաղաքականության շրջանակներում:
Սա, ինչ խոսք, կտրուկ պահանջ է, որ տվյալ դեպքում պարզապես անհնար է լիովին տարածել մեզ ծանոթ և բոլորիս կողմից սիրված Շառլ Ազնավուրի վրա: Այդ իսկ պատճառով ամենևին էլ պատահական չէր, որ շատերը նրա խոսքը ընկալեցին հենց այդպես՝ ոչ թե որպես քաղաքական գործչի տեսակետ, այլ հայ մարդու, մտահոգ մարդու անկեղծ խոսք, որն այդպիսի բաներ ասելու ոչ մի քաղաքական շահագրգռվածություն չունի: Ասենք, Ազնավուրն ինքն էլ նույնն է հաստատում, երբ հիշյալ հարցազրույցում ասում է. «Ես քաղաքական գործիչ չեմ: Ես այդչափ խելամտություն և զարգացվածություն չունեմ, որպեսզի հաստատեմ այն ամենն, ինչի մասին խոսում եմ: Բայց ես սրտանց եմ խոսում, որովհետև ես այդպես եմ մտածում»:
Հայաստանի ազգային հերոս Ազնավուրը հարցեր բարձրաձայնող անհատ է: Իսկ ովքե՞ր են պատախան տվողները: Մինչ իշխանական վերնախավում այդ ընտրությունը կկատարեն, լրագրողներն այդ ընթացքում փորձել էին հստակեցնել այն հարցի պատասխանը, թե արդյո՞ք Ազնավուրը կազատվի դեսպանի պաշտոնից, և արդյո՞ք նրա հայտարարությունը դիվանագիտական էթիկայի խախտում չէ: Արտգործնախարարությունում ասել էին. «Չենք մեկնաբանում»: Իսկ նախագահի նստավայրից ընդհանրապես որևէ պատասխան չստացվեց: Միգուցե նրանց Ազնավուրի հարցերին ևս՞ այդ կերպ են արձագանքել՝ առանց մեկնաբանության կամ լռությամբ, և դա է պատճառը, որ երգիչը անկեղծացել է ոչ թե կաշեպատ դռների ետևում, այլ «Les Nouvelles d’Armenie» պարբերականի խմբագրատանը:

Հովիկ ՉԱՐԽՉՅԱՆ

Ինչու՞ է եկել Սարկոզին

Հենց այն օրերին, երբ Ֆրանսիայի նախագահ Նիկոլա Սարկոզին եվրագոտու ճակատագրի մասին թեժ քննարկումներ էր վարում, փորձում էր հարթել արտաքին ու ներքին խնդիրների կուտակումները, իսկ Ֆրանսիայում սպասվող նախագահական ընտրությունները հավելյալ լարվածություն էին հաղորդել ընդհանուր վիճակին, հանկարծ նա որոշում է պետական այցով ժամանել Հարավային Կովկաս։ Իհարկե, այցը նախապես ծրագրված էր, այլ ոչ թե ֆորսմաժորային: Իհարկե, կովկասյան երեք երկրներում էլ կգտնվեին հրատապ թեմաներ, որոնց շուրջ արժեր վերաբերմունք դրսևորել: Սակայն առաջին իսկ ժամերից հստակ դարձավ, որ նրա այցի առացքային պետությունը Հայաստանն է լինելու, և ոչ միայն այն պատճառով, որ ժամանակային առումով նա ավելի երևար պիտի գտնվեր Երևանում, քան Թբիլիսիում ու Բաքվում, այլ որովհետև կարևորության սանդղակը ի սկզբանե ձևավորված էր՝ ելնելով այն հանգամանքից, թե դա որքանով նշանակություն կունենար հենց անձամբ Սարկոզիի համար: Այժմ յուրաքանչյուրին տարբեր կերպ է ներկայանում այս այցելությունը: Սակայն կան մտադրություններ և պատկերացումներ, որոնց հարցում շատերն են համակարծիք, իսկ ֆրանսիական կողմը դրանք նույնիսկ չի էլ թաքցնում: Ի դեպ, այդ ենթադրությունները հաստատվում են Սարկոզիի՝ հայաստանյան յուրաքանչյուր ելույթից հետո, որոնք շարունակում են հաճելիորեն զարմացնել և միևնույն ժամանակ որոշ հարցերի շուրջ մտորելու տեղիք են տալիս:
Թեև նախապես նշվում էր, որ Սարկոզիի այցի ընթացքում նաև տնտեսական բնույթի խնդիրներ կարծարծվեն, սակայն, ինչպես տեսնում ենք, դրանք անթաքույց կերպով մղվել են երկրորդ պլան և համարյա թե չկան իրենցից որոշակի լրջություն ներկայացնող գործարքներ ու պայմանագրեր: Փոխարենը աշխարհի համարյա բոլոր հեղինակավոր լրատվամիջոցները միաձայն արձանագրում են, որ Ֆրանսիայի նախագահը Հարավային Կովկաս այցելել է խաղաղությանը նպաստելու և դրանով իսկ հաջորդ տարի կայանալիք նախագահական ընտրություններին ընդառաջ սեփական վարկանիշը բարձրացնելու համար: Իբրև առաջնաքայլ, Սարկոզին այժմ փորձում է արտաքին քաղաքական հարցերում հաջողակ գործչի տպավորություն ստեղծել, որը նրան հնարավորություն կտա դրականորեն տարբերվել նախագահի մյուս և առաջին հերթին՝ սոցիալիստ թեկնածուից: Հիշենք, որ անցած ամիս Լիբիա կատարած Սարկոզիի այցը ևս պատահական չէր և վկայում էր այն մասին, որ Սարկոզիի համար որոշակի նշանակություն ունի՝ իր միջազգային լուրջ դերակատար լինելը ցուցադրելու առումով: Իսկ այս ձգտումներն իրենցից մի տեսակ կոմպեսացիոն գործընթացներ են հիշեցնում: Գաղտնիք չէ, որ Սարկոզին սեփական երկրի ներսում այդքան էլ մեծ աջակցություն չունի և ուրեմն ստիպված է իր իմիջը բարձրացնել գոնե արտաքին քաղաքական դաշտում: Ավելորդ չէ նաև հիշել, որ ընդամենը երկու շաբաթ առաջ, Ֆրանսիայի 5-րդ հանրապետության պատմության մեջ առաջին անգամ, Սենատի ընտրությունների ժամանակ հաղթանակ տարան սոցիալիստները, ինչը համարվեց հարված անձամբ Նիկոլա Սարկոզիի հեղինակությանը:
Այս պարտության հանգամանքներում 500 հազար ֆրանսահայերը կարծես թե որոշակի դերակատարում էին ունեցել: Դա են վկայում անցած և ներկա իրադարձությունները: Երբ ամիսներ առաջ Սարկոզիի ջանքերով Ֆրանսիայում չընդունվեց Ցեղասպանությունը ժխտելը քրեորեն պատժելի համարող օրինագիծը, հայերը նրան ուղղակի սպառնացին, որ չեն արժանացնի ոչ մի քվեի: Այս հանգամանքից անիջապես օգտվեց Ֆրանսիայի սոցիալիստական կուսակցության ներկայացուցիչ Ֆրանսուա Հոլանդը, ով իսկույն հայտարարեց, թե հանդես է գալիս ցեղասպանության փաստի ժխտումը քրեականացնող օրինագիծը Սենատի օրակարգ բերելու նախաձեռնությամբ: Նիկոլա Սարկոզիի գլխավորած «Միություն հանուն ժողովրդական շարժման» կուսակցության ներսում դա մի իսկական իրարանցում հարուցեց: Եվ ահա ընդամենը 3 օր առաջ իշխանական կուսակցության պատգամավորները նախ հայերին հիշեցրեցին, որ նախորդ քվեարկության ժամանակ Սենատում սոցիալիստները դեմ էին հանդես եկել նշված օրինագծին՝ դրա հետ մեկտեղ ցանկանալով Թուրքիային դարձնել Եվրամիության անդամ, իսկ այնուհետև ասացին, թե սոցիալիստների կողմից այդ հայտարարությունները ոչ այլ ինչ են, եթե ոչ դեմագոգիա և պոպուլիզմ։ Եվ որպեսզի ֆրանսահայերը, նրանց բառերով ասած, չընկնեն սոցիալիստների լարած թակարդը, ապա լավ կլինի, եթե ընկնեն Սարկոզիի թակարդը, ինչն էլ վերջինս գերազանց կատարեց՝ Երևանում հայտարարելով, որ Թուրքիային երեք ամսվա վերջնաժամկետ է տալիս՝ Հայոց Ցեղասպանությունը ճանաչելու համար:
Թուրքական լրատվամիջոցներն այժմ բավական ակտիվորեն և հիվանդագին որակումներով են լուսաբանում Սարկոզիի հայաստանյան այցը՝ մատնանշելով այն նույն փաստարկներն, ինչի մասին ասացինք: Իսկ փորձագետների գնահատամամբ, և Հայաստանում ասածը, և Վրաստանում ու Ադրբեջանում ասվելիքը որևէ կերպ չեն վնասի Սարկոզիին, մինչդեռ ապրիլի 22-ին նախատեսված ընտրություններից առաջ կարող են բարձրացնել նրա վարկանիշը: Ճիշտ է, այս պահին, ըստ սոցհարցումների, նրա մրցակից Հոլանդի ժողովրդականությունն ավելի բարձր է, բայց, ինչպես գրում է թուրքական «Ihlas»-ը, Սարկոզիի` Հայաստան կատարած այցը պետք է դիտել որպես պատասխան գրոհ իր հիմնական մրցակցին:
Այստեղ ավելորդ չէ նկատել, որ եթե ցեղասպանության և թուրքական թեմատիկայի առումով Սարկոզին առավել քան առատախոս է, ապա Ղարաբաղյան խնդրի կարգավորման հարցում նա սահմափակվեց սոսկ ընդհանուր կարգի ձևակերպումներով, ինչը վկայում է, որ նման գերխնդրի հանգուցալուծում Ֆրանսիան առայժմ չի պատրաստվում ստանձնել: Նույնիսկ այցի նախօրեին միջազգային լրատվամիջոցները թերահավատությամբ նշեցին, որ հարցական է, թե արդյոք Սարկոզին ընդհանրապես կխոսի՞ Ղարաբաղի խնդրի շուրջ սեփական դերակատարության մասին, քանզի ԵՄ պաշտոնյաները բազմիցս հայտարարել են, որ կողմնակից են Մինսկի խմբի շրջանակներում հարցի լուծմանը. «Դժվար թե ինչ-որ էական կամ նոր բան ասի Սարկոզին»,- նկատել էր պարբերականներից մեկը և չէր սխալվել: Այս նույն՝ սակավախոսության ոգին նա ամենայն հավանականությամբ կպահպանի նաև Բաքվում՝ առավել ուշադրություն հատկացնելով էներգակիրներին ու տնտեսական համագործակցությանը: Ինչ վերաբերում է Վրաստանին, ապա արժե արձանագրել այն տարածված տեսակետը, թե Վրաստանի իշխանությունները դիտավորյալ «մեծ սպասումներ» են ստեղծում Ֆրանսիայի նախագահ Նիկոլա Սարկոզիի այցի հետ կապված: Բան այն է, որ հաջորդ տարի այդ երկրում ևս խորհրդարանական ընտրություններ են լինելու, նախընտրական արշավն արդեն սկսվել է ու Վրաստանի ղեկավարությունը հենց սեփական նախընտրական նպատակներով էլ գովազդում է Սարկոզիի այցը: Վրացիները նույնիսկ սրտի ցավով խոստովանեցին, որ Սարկոզին առավել կարևորում է Հայաստան այցելությունը: Այժմ մնում է սպասել ու տեսնել, թե դրանից ինչ կշահի Հայաստանը և ինչ կշահի Սարկոզին:

Հովիկ ՉԱՐԽՉՅԱՆ

Խղճի արթնացման էվոլյուցիան

Իսրայելի խորհրդարանի (Կնեսետի) որոշումը` քննարկել Հայոց ցեղասպանության ճանաչման հարցը, ամեն դեպքում անսպասելի էր, թեև դրա համար կային բոլոր նախադրյալները և նման հնարավորության մասին խոսվում էր վաղուց: Սակայն հաշվի առնելով այն հանգամանքը, թե նախկինում հրեաներն ինչպիսի համառությամբ էին շրջանցում այս հարցին անդրադառնալու բոլոր փորձերը, տպավորություն էր ձևավորվել, որ Եղեռնի թեմայի նկատմամբ այդ երկրում կիրառվող տաբուն կլինի անժամկետ: Այժմ կարծես թե հոռետեսության ամպերը հետզհետե ցրվում են, իսկ Կնեսետն իր հերթին այս ընթացքում կատարեց առաջին շոշափելի քայլը`ընդունելով հայկական հարցը խորհրդարանի կրթության հանձնաժողովին փոխանցելու` «Մերեց» կուսակցության առաջարկը։ Սրան կողմ քվեարկեցին նիստին մասնակցող 20 պատգամավորները, ինչպես նաև կառավարության ներկայացուցիչները: Եթե հիշյալ հանձնաժողովը նույնպես դրական եզրակացության հանգի, ապա նախագիծը կվերադառնա լիագումար նիստ, և այն ժամանակ արդեն հույսերն այն մասին, թե առաջիկա ամիսներին կամ տարվա ընթացքում Ցեղասպանության ճանաչումը Իսրայելում կարող է իրականություն դառնալ, այնքան էլ աննյութական չեն լինի:
Առայժմ բոլորի ուշադրությունը բևեռված է հրեական օրենսդիր մարմնում առկա տրամադրությունների (կամ ավելի ճիշտ կլինի ասել` տրամադրությունների շրջադարձային փոփոխության) վրա: Հատկանշական է, որ կայացած նիստի ժամանակ ելույթ ունեցողները առանձնակի շեշտադրությամբ են նշել, թե Թուրքիայի հետ Իսրայելի ներկա հարաբերությունները չպետք է պատճառ դառնան, որ Իսրայելը չճանաչի պատմական իրողությունը: Նույնիսկ Իսրայելի Կնեսետում մեծամասնություն կազմող խորհրդարանական կոալիցիայի նախագահ Էլկինն է հարկ համարել շարադրել իր տեսակետը` արտասանելով հիրավի պատմական մտքեր: «Իսրայել պետությունը, որը ողջ աշխարհից պահանջում է պատմական արդարության ճանաչումն ու բարոյական չափանիշների հարգումը, չի կարող գործել այդ կոչերին հակառակ՝ ղեկավարվելով միայն նեղ քաղաքական նկատառումներով: Ժամանակն է եկել վերջ դնելու Թուրքիային սիրաշահելու քաղաքականությանը և, վերջիվերջո, հայտարարել հայերի ցեղասպանության մասին: Հրեական պետությունը պետք է լիներ առաջինը պաշտոնապես ճանաչած երկրների շարքում: Ցավոք սրտի, Իսրայելը Արևմուտքի վերջին երկրներից է, որը մինչ օրս դա չի արել: Բայց ավելի լավ է ուշ, քան երբեք»,- հայտարարել է նա:
Հրեա քաղաքական մտքի արթնացած խիղճը ակնհայտորեն պիտի ապշեցներ բոլոր նրանց, ովքեր քաջածանոթ էին այս շահարկված ու չարչրկված նյութի նախապատմությանը: Հայտնի է, որ նախկինում խորհրդարանը որոշել էր հարցը քննարկել պաշտպանության և արտաքին հարաբերությունների հանձնաժողովում: Իսկ այդ հանձնաժողովն իր նիստերը գումարում է դռնփակ: Սա հարուցում էր մտահոգություն, որ նման պայմաններում հարցը քննարկման դնելով` հանձնաժողովը վերստին կառաջնորդվեր ինչ-ինչ քաղաքական նկատառումներով ու կարող էր Ցեղասպանության հարցի ճանաչման վերաբերյալ բացասական կարծիք տալ խորհրդարանին: Այժմ, դատելով արդեն տեղի ունեցած դեպքերից և քննարկումներից, որին մասնակցեցին նաեւ Կնեսետի ղեկավարը, իշխող քաղաքական կոալիցիայի նախագահը, երկրի քաղաքական վերնախավում նախօրոք ձևավորվել էին բարենպաստ պայմաններ ցեղասպանության ճանաչման խնդիրը գոնե մինչև այս հանգրվան բարեհաջող առաջ մղելու համար:
Ինչ խոսք, չի կարելի ուրանալ, որ եղածը նաև տեղի հայ լոբբիստների տարիների տքնաջան աշխատանքի արդյունք է: Սակայն ոչ մի կերպ չնսեմացնելով նրանց վաստակը, այնուամենայնիվ պետք է մնանք այն խորին համոզմանը, որ առաջընթացի առյուծի բաժինը ընկնում է իրավիճակային փոփոխություններին և առաջին հերթին Իսրայել-Թուրքիա հարաբերությունների արդի բնույթին: Պաշտոնական Թել Ավիվը իր գործողություններով որևէ կասկած չի թողնում, որ ցեղասպանության ճանաչման հարցը սկսել է օգտագործել որպես Թուրքիայի իշխանություններին ուղղված սպառնալից նախազգուշացում: Այլ կերպ ասած, եթե դիտարկելու լինենք լայն ասպեկտով, ապա նույնիսկ կարող ենք պնդել, որ այդ քայլին մղող դրդապատճառները մեծ հաշվով որևէ ընդհանուր բան չունեն ոչ Հայոց ցեղասպանության ճանաչման և ոչ էլ Հայաստան-Իսրայել հարաբերությունների հետ։ Ինչպես արդեն շատ անգամներ և շատ երկրների գործողություններում ենք տեսել, իսրայելցիները նույնպես մեր խնդիրը վերածում են մի դագանակի, որով պիտի հարվածեն թուրքերին` նրանց հավակնություններն ու ոտնձգությունները սաստելու համար: Իսկ հայկական կողմին այլ բան չի մնում, քան աչք փակել բարոյական շերտերի առաջ և հուսալ, որ նպատակը կարդարացնի միջոցները:
Այս իմաստով շատ ավելի լավատեսները նույնիսկ շտապում են մեծ-մեծ ծրագրեր կանխատեսել ապագայի համար: Նրանք ենթադրում են, որ Իսրայելի կողմից Ցեղասպանության հարցի ճանաչմանը կարող են հաջորդել այնպիսի ուշագրավ զարգացումներ, ինչպես, օրինակ, Իսրայել-Հայաստան փոխհարաբերությունների ջերմացում, դիվանագիտական կապերի ամրապնդում, և այդ բոլորն, իհարկե, ի նպաստ Հայաստանի: Էլ ավելի ընդգծված երևականության տեր դիտորդները համոզված են, որ հրեաների քայլը կհանգեցնի ԱՄՆ-ի կողմից ճանաչման գործընթաց սկսելուն, քանի որ հրեական լոբբիստները մեծ ազդեցություն ունեն ամերիկյան կառավարությունում: Սակայն վառ ցանկություններից այն կողմ իրողությունն է, համաձայն որի Իսրայելի քաղաքական գործիչները գիտեն, թե ինչ է հետևելու դրան, թե ինչպես է դա ազդելու Իսրայելի տնտեսության և անվտանգության վրա: Եվ ուրեմն իմաստ կա այս անգամ վաղվա օրվան նայել հրեաների աչքերով:

Հովիկ ՉԱՐԽՉՅԱՆ

Մերժումը մղում է հաշվեհարդարի՞

Ֆրանսիայի Սենատում երեկ ծավալված իրադարձությունները հերթական անգամ այն բանի վկայությունը դարձան, որ քաղաքականությունն առաջնորդվում է ոչ թե ճշմարտությամբ կամ բարոյական արժեքներով, այլ իրավիճակային կողմնորոշիչներով, որոնք իրենց հերթին սնուցվում են գերակա շահը կողնակի միջամտություններից հեռու պահելու զգուշավորությամբ: Ու թեև այդ պատերի ներսում շատ անգամներ էին կայացվել նաև հայանպաստ որոշումներ, սակայն դժվար կլինի պնդել, որ դրանք ևս աշխարհ չէին եկել նույն տրամաբանության ու գիտակցումի թելադրանքով: Իսկ ինչ վերաբերում է երեկվա դեպքերին, ապա մի քանի ժամ շարունակված բուռն քննարկումներից հետո Ֆրանսիայի օրենսդիրները ի վերջո ոչ մերժեցին, ոչ էլ հաստատեցին Հայոց ցեղասպանությունը ժխտելու համար պատիժ սահմանող օրինագիծը։ Արդեն հինգ տարի շարունակ չարչարկվում է 2006 թվականի հոկտեմբերին Ֆրանսիայի Ազգային ժողովի ընդունած օրինագիծը, որով 1915 թվականի Հայոց ցեղասպանության ժխտումը հանդիսանում է քրեորեն պատժելի հանցագործություն: Փաստաթուղթը սահմանում է, որ հայերի զանգվածային սպանդի մերժումը պատժվում է 1 տարվա ազատազրկմամբ և 45 հազար եվրո տուգանքով: Եվ այդ հինգ տարիների ընթացքում օրենքի ուժ ստանալու համար օրինագիծը սպասում էր Սենատի կողմից վավերացմանը:
Նիստից օրեր առաջ Փարիզը ողողվել էր իրար հաջորդող թուրքական պատվիրակություններով, որոնք մեկ հյուրընկալվում էին Ֆրանսիայի կառավարությունում, մեկ արտգործնախարարությունում, սակայն բոլորի նպատակը նույնն էր` ամեն գնով արգելակել օրինագծի ընդունումը: Թերևս նրանց ջանքերն անպտուղ չանցան: Ու եթե վերհիշելու լինենք այն ելույթները, որոնք հնչում էին Սենատում քննարկման ժամանակ, ապա դժվար չի լինի այնտեղ արտահայտված մտքերի մեջ նկատել այն նույն հնչերանգը, որ հետևողականորեն մշակվել ու շրջանառության է դրվել Անկարայի կողմից:
Քվեարկությունից առաջ Սենատի Օրենսդրական հանձնաժողովը բացասական դիրքորոշում հայտնեց օրինագծի վերաբերյալ և առաջարկեց այն հանել քվեարկությունից։ «Երբեմն օրենսդիրները զգացմունքների ազդեցության տակ գնում են այնտեղ, որտեղ պատմաբանների տեղն է»,- կարելի էր լսել շատերի ելույթներում: «Սխալ է օրենք ունենալ, որը կարգավորում է պատմությունը և առավել ևս բանտարկություն է նախատեսում: Օրենսդիր և դատական իշխանությունների տարբերությունն այն է, որ օրենսդիր իշխանության առջև խոչընդոտ կա` դատելու այս կամ այն իրադարձության վերաբերյալ: Օրենքը չի համապատասխանում Սահմանադրությանը: Ցեղասպանության ժխտման դեմ պետք է պայքարել այլ միջոցներով»,- պնդում էին նրանք: Հատկանշական էր հատկապես այն, որ այս կարգի դատողությունները նաև իրենց ճյուղավորումներն էին ունենում` ցեղասպանության խնդիրը զուգորդելով ներկայումս Հարավային Կովկասում Ֆրանսիայի դերի, ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի անդամ լինելու հանգամանքի, տարածաշրջանում առկա բարդ տնտեսական վիճակի, Թուրքիայի ու Ադրբեջանի կողմից Հայաստանի շրջափակման, փակ սահմանի առկայությունը հաշվի առնելու անհրաժեշտության հետ:
Նրանք, ովքեր փորձում էին ինչ-որ կերպ հակադարձել այս պնդումներին, հիշեցնում էին, որ, օրինակ, հրեական Հոլոքոստի վերաբերյալ նման գործող օրենք կա, որը սակայն չի խանգարել Հոլոքոստի պատմական հետազոտություններին։ Ինչ վերաբերում է Թուրքիայի հետ բարեկամությանը կամ վերջինիս` Եվրամիությաննն անդամակցելու խնդիրներին, ապա դրանք չեն կարող խանգարել պատմական դեպքերն իրենց անունով կոչելուն։
Այնուհանդերձ երկարատև քննարկումներից հետո օրինագիծն օրակարգից հանելու առաջարկն ընդունվեց ձայների մեծամասնությամբ՝ 196 կողմ, 74 դեմ։ Նիստի ավարտից հետո Ֆրանսիայի հայ համայնքի ներկայացուցիչները Սենատի շենքի առջև բողոքի ցույց կազմակերպեցին: «Հստակ է, որ Ֆրանսիական Սենատը թուրքական ճնշման տակ տեղի է տվել և պարզապես պատճառաբանություններ էր փնտրում», — հայտարարում էին վրդովված ցուցարարները` խոստանալով անպայման հակադարձող գործողությունների դիմել: Եվ այս պատասխան քայլերն առաջին հերթին ուղղված են լինելու Ֆրանսիայի նախագահ Նիկոլա Սարկոզիի դեմ: Բանն այն է, որ Սարկոզին օրերս ֆրանսահայ կազմակերպությունները համակարգող խորհրդի պատվիրակության հետ հանդիպման ժամանակ ասել էր, թե չի խոչընդոտելու Սենատում Հայոց ցեղասպանության ժխտման պատժումը սահմանող օրինագծի քվեարկությանը, և որ ինքը ոչ մի հանձնարարություն չի տա իր քաղաքական մեծամասնությանը այդ քվեարկության վերաբերյալ: Այսինքն, Սարկոզին երաշխավորել էր, թե չի ընդդիմանա այդ օրենքի ընդունմանը: Սակայն շուրջ կեսմիլիոնանոց ֆրանսահայ համայնքն այժմ իրեն խաբված է զգում: Բայց դրա հետ մեկտեղ համայնքը գիտի, որ իր ձայնը կարող է վճռորոշ նշանակություն ունենալ 2012 թվականին Ֆրանսիայում անցկացվելիք նախագահական ընտրություններում։ «Ֆրասնահայերը զայրույթի մեջ են, քանի որ նախագահ Սարկոզին իր խոսքի տերը չեղավ։ Նրանք, ովքեր դեմ են քվեարկելու այս նախագծին, Հայոց ցեղասպանության մերժողների շարքում են հայտնվելու։ Նախագահական ընտրություններից առաջ հայ համայնքը իր հաշվեհարդարը կտեսնի»,- արդեն իսկ սպառնացել են Ֆրանսիայի հայկական կազմակերպությունների համակարգող խորհրդի ներկայացուցիչները:

Հովիկ ՉԱՐԽՉՅԱՆ

Մեր ցավը ձեր ցավը չէ

Օրեր առաջ (երկրորդ տարին անընդմեջ) վրացահայ մի շարք կազմակերպություններ դիմել էին Վրաստանի նախագահին ու խորհրդարանին` առաջարկելով քննարկել Օսմանյան Կայսրությունում Հայոց ցեղասպանության հարցը: Նման օրինագծի նախաձեռնության խնդրանքով նրանք նամակ էին ուղարկել երկրի նախագահին, խորհրդարանի նախագահին ու խմբակցություններին, ինչպես նաև խորհրդարանի հայազգի պատգամավորներին: Վերջիններիս հայկական կազմակերպությունները կոչ էին անում մինչև ապրիլի 24-ը խորհրդարանի նիստերում հանդես գալ հայտարարությամբ ու գործընկերներին հորդորել` հարգել ցեղասպանության զոհերի հիշատակը: Սակայն, ինչն այնքան էլ դժվար չէր կռահել, Վրաստանի օրենսդիր մարմինը կասեցրեց այդ նախաձեռնությունը:
Անժխտելի փաստ է, որ նորանկախ Վրաստանի պատմության մեջ դեռ ոչ մի անգամ տեղի չի ունեցել Հայոց Ցեղասպանության հարցի արծարծում: Չնայած այն բանին, որ այդ երկրում մենք ունենք հսկայական հայկական ներկայացվածություն, եղեռնի թեման այստեղ համարվում է փակ և անցանկալի: Շատերն են հիշում, որ երբ 2002թ. ապրիլի 24-ին առաջին անգամ Վրաստանի խորհրդարանում հայազգի պատգամավորներից մեկը խնդրեց մեկ րոպե լռությամբ հարգել ցեղասպանության զոհերի հիշատակը, վրացիներն ինչպիսի դժգոհությամբ ու տհաճությամբ այդ բանը կատարեցին:
Նման պահվածքի համար միշտ էլ փորձեր են արվել զանազան կարգի բացատրություններ գտնել: Հիմնականում խոսվում է այն մասին, որ Վրաստանն այսօր թե քաղաքական, թե հասարակության հակվածությունների իմաստով ոչ միայն պատրաստ չէ ընդունել Հայոց ցեղասպանության փաստը, այլև դա համարում է իր շահերին հակամետ երևույթ: Որպես առաջին նախապայման հիշատակվում են այդ երկրում արմատացած հակահայկական տրամադրությունները, ինչի արդյունքում փակվում են հայկական դպրոցները, կրճատվում է հայոց լեզվի ուսուցման դասաժամանակը, պղծվում են հուշարձանները, խեղաթյուրվում են Հայաստանի պատմությանը վերաբերող փաստերը: Հաջորդ, ոչ պակաս կաշկանդող պատճառը Թուրքիայի գործոնն է: Թուրքիայի հետ Վրաստանի սերտ դաշինքն իր մեջ պարունակում է լուրջ տարրեր, ինչն էլ ավելի մեծ կախվածության մեջ է դնում Թբիլիսիին: Իսկ հանուն պատմական ճշմարտության և կամ հայկական շահերի վրացիները ոչ մի գնով դեմ չեն գնա թուրքերին: Եթե ասվածին էլ գումարենք նաև հարևան Ադրբեջանի ներկայությունը, որը ոչ պակաս ազդեցություն ունի Վրաստանի վրա, իսկ երկրի ներսում մոտ 250 հազար ադրբեջանցիներ են բնակվում, որոնց շահերը Վրաստանի խորհրդարանում բավական լավ են ներկայացված, ապա ստացվում է, որ ճնշումը երկակակի է: Մի շարք փորձագետներ եղածին հավելում են նաև այն հանգամանքը, որ հայերի ցեղասպանության ճանաչման հարցում դեռ չի կողմնորոշվել գլխավոր պետությունը`Միացյալ Նահանգները: Իսկ որ Վաշինգտոնից է կախված Վրաստանի ողջ քաղաքականությունը, դա արդեն ոչ մեկի համար գաղտնիք չէ: Այս ամենը հաշվի առնելով հասկանալի է դառնում, թե ինչու է Վրաստանի նախագահ Միխայիլ Սահակաշվիլին իր հակափաստարկները ձևակերպելիս բառ առ բառ կրկնում թուրքական մոտեցումը, համաձայն որի ցեղասպանությունը պատմական հարց է, ուրեմն թող պատմաբաններն էլ զբաղվեն դրանով:
Երբ այսօր վրացի որոշ քաղաքական գործիչներ Վրաստանի «Հանուն հաղթանակի» կուսակցության ղեկավար Շալվա Խաչապուրիձեի օրինակով պնդում են, թե Վրաստանի կառավարությունն ի զորու չէ Հայոց ցեղասպանության ճանաչման հարցը լուծել, քանի որ իշխանությունը անկախ չէ, պաշտպանում է այլ պետությունների շահերը, իսկ իշխանության ղեկին է Միխաիլ Սահակաշվիլին, ապա այսօրինակ հավաստիացումներին հարկ չկա լուրջ վերաբերվել: Ինչպես նախկինում, այնպես էլ տեսանելի ապագայում այդ հարցը պայմանավարված չի լինելու իշխանության ղեկի մոտ կանգնած անձերով:
Սակայն վրացական կողմի հասցեին մեղադրանքներ շռայլելուց առաջ կարիք կա անդրադառնալ նաև մեր երկրի պաշտոնական կեցվածքին, որն առ այսօր որևէ անգամ չի փորձել հիշյալ հարցը հավուր պատշաճի մատուցել Թբիլիսիին, և իր այդ կրավորականությունը արդարացրել է հանրապետության շուրջ ստեղծված վիճակով: Հասկանալի է, որ արտաքին աշխարհի հետ կապող մեր ճանապարհներն անցնում են վրացական տարածքներով, և ուզենք թե չուզենք` բազմաթիվ հարցերում ստիպված ենք բավարարվել երկրորդը լինելու դերով: Բայց մի՞թե այս հանգամանքն իրավունք է տալիս խեղաթյուրել ճշմարտությունը և ամեն անգամ կրկնել, թե իբր Վրաստանը շարունակում է լինել մեր եղբայրական պետությունը ու երբեք հայերի նկատմամբ չի իրականացնում հակահայ քաղաքականություն:
Երկու օր առաջ Երևանում գտնվող Վրաստանի պաշտպանության նախարար Բաչո Ախալայայի գլխավորած պատվիրակությունը այցելեց Հայոց ցեղասպանության զոհերի հուշահամալիր, ծաղիկներ դրել հավերժական կրակի մոտ: Իսկ հետո Հայաստանի իր գործընկերոջ հետ համատեղ ասուլիսում նա ուղղակի խուսափեց պատասխանել այն հարցին, թե ինչու իր երկիրը չի ճանաչում եղեռնի փաստը: Բաչո Ախալայան հայտարարեց, թե հայկական կողմի հետ հանդիպումներում այդ հարցը բազմիցս քննարկվել է: «Մենք ցավակցում ենք ողջ հայ ժողովրդին: Ձեր ցավը հասկանալի է վրացի ժողովրդին»,- ասաց նա:
Մեր ցավը հասկանալի չէ վրացիներին: Ասենք ավելին, մեր ցավը հասկանալու անհրաժեշտություն վրացիները չեն զգում: Եվ այս պարագայում մնում է միայ մի տարբերակ` պարտադրել ճշմարտությունը, քանի որ ճշմարտությունը կարելի է և չխոստովանել, բայց դա իմանալուց խուսափելն անհնար է: Իսկ այժմ հիշյալ ճշմարտության փոքրիկ չափաբաժին կարող է դառնալ այն, որ
Վրաստանի խորհրդարանի շենքում այսօր տեղի է ունենալու «Հայոց ցեղասպանությունը 1914-18 թվականների վրացական պարբերականներում» գրքի շնորհանդեսը: ժողովածուում տեղ են գտել Վրաստանի Ազգային Խորհրդարանական գրադարանի` վրացական պարբերականների բաժնում պահպանվող Հայոց ցեղասպանության թեման լուսաբանող նյութեր: Հետաքրքիր է, թե այժմ ի՞նչ են ասելու նրանք իրենց իսկ ձեռքով գրված այդ վավերագրերի մասին:

Հովիկ ՉԱՐԽՉՅԱՆ

Այդ ճակատագրական բառը

Ապրիլի 24-ին հաշված օրեր են մնում: Հայոց ցեղասպանության ճանաչման խնդիրը վերստին օրակարգում է և, իհարկե, առաջին հերթին այդ պահանջն ուղղվելու է Միացյալ Նահանգներին: Եթե ասվածին էլ հավելենք այն փաստը, որ վերջերս Բարաք Օբաման հայտարարեց, թե մտադիր է կրկին առաջադրվել ԱՄՆ նախագահի պաշտոնում, ապա իրավիճակն այս անգամ ձեռք է բերում խիստ յուրահատուկ նրբերանգներ: Ամերիկահայերի բազմամարդ ու բավականին կազմակերպված համայնքն ի վիճակի է լուրջ անախորժություններ պատճառել խոստումներ տված, սակայն դրանք չհարգող նախագահին: Սակայն մինչ այդ ինչպես հայերը, այնպես էլ նրանց համակիրները վերստին կիրառում են Սպիտակ Տան վրա քարոզչական ճնշումներ գործադրելու հին, ավանդական մեթոդները, և այս համատեքստում նամակագրության ժանրը բուռն ծաղկում է ապրում:
Արդեն Օբամային իր նամակն է հասցեագրել կոնգրեսական Ադամ Շիֆը` կոչ անելով ապրիլի 24-ի ամենամյա ուղերձում գօտագործել «ցեղասպանություն» բառը: «Հնարավոր է` որոշ մարդիկ նախագահի աշխատակազմում կարծում են, թե չճանաչելով ցեղասպանությունը, ԱՄՆ-ը կարող է նպաստել Հայաստանի և Թուրքիայի միջև հաշտեցման գործընթացին: Սակայն այժմ, երբ պարզ դարձավ, որ գործընթացը եղել է Անկարայի մտածված քայլը, որպեսզի «ցեղասպանություն» բառը կրկին չարտասանվի, ես աղաչում եմ Ձեզ հիշել Ձեր իսկ հայտարարությունը»,- ասված էր նրա նամակում:
Շիֆին են միացել Կոնգրեսի մոտ երկու տասնյակ անդամներ, ովքեր օրերս հարյուրավոր ամերիկահայերի հետ միասին կոչ են արել ԱՄՆ-ի նախագահին հարգել նախընտրական խոստումը և ճանաչել Հայոց ցեղասպանությունը: Նույն պահանջով Օբամային գրել են եվրոպական 22 երկրներից մոտ 400 կազմակերպություններ: Նրանք իրենց ստորագրությունն են դրել մի նամակի տակ, որը պատրաստել էր ՀՅԴ Եվրոպայի Հայ Դատի հանձնախումբը: Նամակը եզրափակվում էր այսպիսի խոսքերով. «ԱՄՆ-ի կողմից ցանկացած նահանջ կընկալվի որպես հանցակցություն ցեղասպանություն իրականացրած Թուրքիային, որը շարունակում է իր արյունոտ գործողությունները»: Եվրոպայի Հայկական Միությունների ֆորումը ևս նամակով Օբամային հիշեցրել է ցեղասպանության փաստը հաստատելու հարցում վերջինիս կողմից ստանձնած պարտավորությունը: «Մենք հավատում ենք, որ Դուք կատարելու եք Ձեր խոստումը և դրանով վերականգնելու եք Ձեր այն հեղինակությունը, որն ունեիք նախագահական ընտրություններից առաջ և ընտրություններից հետո ընկած ամիսների ընթացքում»:
Իսկ ահա ամերիկահայերը նամակներ գրելուց զատ նախապատրաստվում են առաջին լուրջ հակազդեցությունը հանդես բերել` կազմակերպելով մի ակցիա, որը տեղի կունենա ապրիլի 21-ին, տեղական ժամանակով ժամը 15-ին, Քալվեր-Սիթիի Sony կինոստուդիայի շենքի առջև: Հենց այդ օրը Օբաման կայցելի Լոս Անջելես, որտեղ էլ կմեկնարկի նրա նախընտրական քարոզարշավը և կայանալու է հանգանակություն: Հայավային Կալիֆոռնիայում գործող հայկական միությունների բողոքի գործողություններին միացել է նաև System of a down ռոք խմբի մենակատար Սերժ Թանկյանը: Վերջինս նախաձեռնելու է «Պարոն նախագահ, կատարեք Ձեր խոստումը, արդարությունը հասցրեք հայերին» կարգախոսով ակցիա: «Օբաման պետք է տեսնի հայկական համայնքի խորը հիասթափությունը, որ իր տված խոստումը նախագահության տարիներին չկատարեց: Նա պետք է ճանաչի Հայոց ցեղասպանությունը և արդարությունը հասցնի հայությանը»,- ասել է երգիչը:
Վիրավորանքը խորն է: Մարտականորեն տրամադրված ամերիկահայերը արդեն իսկ ծրագրում են առաջիկա 18 ամիսներին նախագահի յուրաքանչյուր քարոզարշավային այցի ընթացքում ցույցեր կազմակերպել ամբողջ երկրով մեկ, մինչև 2012-ի նոյեմբերի ընտրությունները: Իսկ ապրիլյան գործողությունները կլինեն ոչ միայն մեկնարկային հանգրվան, այլև պատեհ առիթ Օբամայի անվստահելիությունը բացահայտելու համար, առավել ևս, երբ նա իր ցածր վարկանիշով խոցելի է վերընտրության քարոզարշավի սկզբում: «Ամերիկաhայերը չպետք է աղաչեն և պաղատեն նախագահից, որ նա արտասանի Հայոց ցեղասպանություն բառերը: 2012 թվականի նախագահական ընտրություններում հայերի կարգախոսը պետք է լինի «Ոչ մի ձայն և ոչ մի դոլար Օբամայի համար»,- այս օրերին գրում են սփյուռքի թերթերը:
Ի տարբերություն Ամերիկայի մեր հայրենակիցների զայրալից պահվածքի, հայաստանյան հանրության մոտ Վաշինգտոնի հանդեպ թերահավատությունը վաղուց արդեն վերածվել է ոչ այնքան հիասթափության, որքան սպասելիքներ չունենալու հարցում խորը համոզմունքի: Ու եթե դեռ ոմանք շարունակում են իներցիայով նամակներ և ուղերձներ հղել օվկիանոսից այն կողմ (ինչպես վարվում է, ասենք, հայտնի դերասան Սոս Սարգսյանը, ով կասկածի է ենթարկել Օբամայի տղամարդկային արժանապատվությունը և հիշեցրել, որ «նախագահները, որոնք խոստանում և չեն կատարում, այլ կերպ ասած՝ խաբում են ամբողջ ժողովրդի»), այնուհանդերձ գերակշռող մասի համար կասկածից վեր է, որ նախագահ Բարաք Օբաման ապրիլի 24-ի իր ավանդական ուղերձում «ցեղասպանություն» բառը չի արտասանի, քանի որ ԱՄՆ-ի քաղաքական օրակարգում նման հարց չկա, ինչպես որ չի եղել նախկինում: Ի վերջո, Օբաման ԱՄՆ առաջին նախագահը չէ, ով քարոզարշավի ժամանակ ամերիկահայ համայնքին խոստում է տալիս, սակայն չի պահում իր խոսքը։ Իսկ դրա փոխարեն Վաշինգտոնի կողմից հայկական հարցը ամեն անգամ հայտնվոււմ է համաշխարհային քաղաքականության համատեքստում ու դառնում զանազան կարգի շահարկումների առարկա՝ որպես խաղաթուղթ օգտագործվելով այս կամ այն կողմի դեմ։ Սրա հետ մեկտեղ քչերն են բացառում, որ տեղի հայ համայնքի քվեները շահելու նպատակով Օբաման այժմ էլ մի կողմ կդնի ամոթը և ցեղասպանությունը ճանաչելու խոստումներ կտա նաև այս նախընտրական շրջանում։
Պատկերն ամբողջացնելու համար նշենք նաև, որ ԱՄՆ-ում ապրող ադրբեջանցիներն իրենց հերթին հարյուրավոր նամակներ են ուղարկել ԱՄՆ ղեկավարությանը՝ կոչ անելով ոչ մի գնով չօգտագործել «ցեղասպանություն» բառը ապրիլի 24-ի ուղերձում։ Իսկ ահա նույն այս օրերին ԱՄՆ կոնգրես է ներկայացվել մի բանաձևի նախագիծ, որով առաջարկվում է «Թուրքիան համարել Ամերիկայի ամենակարևոր ռազմավարական գործընկերներից մեկը»: Դրա հեղինակը Հյուսիսային Կարոլինայից կոնգրեսական, հանրապետական Վիրջինիա Ֆոքսն է: Փաստաթղթով նաև պահանջվում է, որպեսզի թուրքական տոնը` Հանրապետության օրը, ամեն տարի նշվի ԱՄՆ-ում:
Չափից ավելի հոռետես լինելու ցանկություն առանձնապես չկա, սակայն չենք կարող չասել, որ այս թուրքամետ օրինագծի ընդունման հավանականությունը շատ ավելի մեծ է, քան այն, որ Օբաման կարտասանի այդ ճակատագրական բառը:

Հովիկ ՉԱՐԽՉՅԱՆ

ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ ԹՈՒՄԱՆՅԱՆ

ՀՈԳԵՀԱՆԳԻՍՏ

Ու վեր կացա ես, որ մեր հայրենի օրենքովը հին՝
Վերջին հանգիստը կարդամ իմ ազգի անբախտ զոհերին,
Որ շեն ու քաղաք, որ սար ու հովիտ, ծովից մինչև ծով
Մարած են, մեռած, փըռված ու ցըրված հազար հազարով…

Ու կըրակ առա հայոց հրդեհի կարմիր բոցերից,
էն խաղաղ ու պաղ երկնքի ծոցում վառեցի նորից
Մասիսն ու Արան, Սիփանն ու Սըրմանց, Նեմրութ, Թանդուրեք,
Հայոց աշխարհի մեծ կերոնները վառեցի մեկ-մեկ,
Սուրբ Արագածի կանթեղն էլ, ինչպես հեռավոր արև,
Անհաս, աննըվազ, միշտ վառ ու պայծառ, իմ գըլխի վերև…

Կանգնեցի խոժոռ, մենակ ու հաստատ, Մասիսի նըման,
Կանչեցի թըշվառ էն հոգիներին՝ ցըրված հավիտյան
Մինչև Միջագետք, մինչև Ասորիք, մինչև Ծովն հայոց,
Մինչև Հելլեսպոնտ, մինչև Պոնտոսի ափերն ալեկոծ:
— Հանգե՛ք, իմ որբե՛ր… իզո՛ւր են հուզմունք, իզո՛ւր և անշահ…
Մարդակեր գազան մարդը դեռ երկար էսպես կըմնա…

Աջիցըս Եփրատ, ձախիցըս Տիգրիս՝ ահեղ ձեներով,
Սաղմոս կարդալով անցան, գընացին խոր-խոր ձորերով,
Ամպերն էլ ելան Ձիրավի ձորից, հըսկա բուրվառից,
Ճանապարհ ընկան Ծաղկանց սարերից, Հայկական պարից,
Բույլ-բույլ, բուրավետ, շարժվեցին դեպի կողմերը հեռու,
Գոհար ցողելու, ծաղկունք բուրելու, բուրմունք խընկելու
Մինչև Միջագետք, մինչև Ասորիք, մինչև Ծովն հայոց,
Մինչև Հելլեսպոնտ, մինչև Պոնտոսի ափերն ալեկոծ…
— Հանգե՛ք, իմ որբե՛ր… իզո՛ւր են հուզմունք, իզո՛ւր և անշահ….
Մարդակեր գազան մարդը դեռ երկար էսպես կըմնա…
1916 թ.

Հին դարմանը քամուն տվեցին

Շվեյցարիայի Համադաշնության նախագահ Միշելին Քալմի-Ռեյի հայաստանյան այցելության հենց սկզբից պարզ դարձավ, որ հայ-շվեյցարական համագործակցության մասին ավելի քիչ է խոսվելու, քան հայ-թուրքական: Պատճառն, ինչ խոսք, 2009 թվականի Շվեյցարիայի միջնորդությունն էր, որը նույն տարվա հոկտեմբերին պսակվեց Հայաստանի և Թուրքիայի միջև արձանագրությունների ստորագրմամբ: Սակայն այժմ այդ օրերի մասին կարելի է հիշողություններ պատմել, և, ինչպես տիկին նախագահն ասաց, իր երկրի միջնորդությունն այլևս սպառվել է:
Սակայն մի բան է փակված էջը, բոլորովին այլ բան` հետևանքները: Այս իմաստով ներկա փուլը, որն իր անշարժության մեջ ակտիվ սպասողականության նշաններ է ի հատ բերում, չի կարող չշարժել նաև նախկին միջնորդի հետաքրքրությունը, որն ըստ էության «չի լվացել ձեռքերը» և անտարբեր չէ, թե ինչ է կատարվելու հետո: «Մենք ցանկանում ենք, որ հայ-թուրքական արձանագրությունների վավերացման գործընթացը վերսկսվի ու պատրաստ ենք ամեն ինչ անել կողմերին խթանելու համար»,- միանգամից խոստովանեց Միշլին Քալմի-Ռեյը:
Նման բառերից հետո հարկ էր շնորհակալություն հայտնել Շվեյցարիային իր անգնահատելի առաքելության ու ներդրած ջանքերի համար, սակայն անմիջապես էլ ափսոսանքով նշեցել, որ Թուրքիան խուսափում է իր ստանձնած պարտավորությունների կատարումից և նման գործելաոճով արժեզրկում թե Հայաստանի նախաձեռնությունը, թե գործընթացում ներգրավված կողմերի աշխատանքը:
Միշելին Քալմի-Ռեյի երկարատև զրույցներն այդ հարցի շուրջ դժվար է գնահատել սոսկ ծանոթ նյութի մասին հեշտ խոսակցություն վարելու անչար խորամանկություն: Այս օրերին հայ-թուրքական արձանագրությունների հետագա ճակատագրի մասին խոսեցին նաև այլ առիթներով, որոնց շարքում առանձնանում էր թուրքական հետևողականությունը: Գոնե Թուրքիայի ԱԳ նախարար Դավութօղլուն առավել քան մեծ հակումներ ի ցույց դրեց այդ թեմայի շուրջ ընդարձակվելու համար: Պատմելով, որ արձանագրությունների վրա հայկական կողմի հետ իրենք իրականում աշխատել են 3 տարի շարունակ, նա նույնիսկ վերհիշեց վեց տարվա վաղեմության դեպքերը, երբ թուրքերի ու հայերի միջև շփումներ սկսվեցին: Բայց դրանով հանդերձ Դավութօղլուն բացահայտեց նաև այնպիսի շերտեր, որոնք հազիվ թե պատիվ բերեին թուրքական դիվանագիտությանը: «Մենք չենք կարող մեզ թույլ տալ հանուն Հայաստանի հետ հարաբերությունների կորցնել Ադրբեջանը: Մենք խնդրեցինք նախագահ Սարգսյանին, ես քանիցս առաջարկեցի իմ գործընկեր Նալբանդյանին, որպես Ադրբեջանի համար դեմքը փրկելու ժեստ, գրավյալ շրջաններից մեկը կամ երկուսը, օրինակ` Ֆիզուլին կամ Աղդամը վերադարձնել, որի պարագայում Բաքուն պատրաստ կլիներ նույնպես բացելու իր սահմանը: Սակայն Հայաստանը մերժեց»,- անկեղծացավ Թուրքիայի ԱԳ նախարարը:
Դեմք փրկելու իմաստով Դավութողլուն փոքր-ինչ նվազեցնում է քայլի կարևորությունը` մոռանալով հավելել, որ այդ առաջարկով Անկարան պատրաստվում էր փրկել ոչ միայն Բաքվի, այլև սեփական դեմքը: Եվ ընդհանրապես, նման խոսքերը մեկ անգամ ևս հաստատում են այն իրողությունը, որ Թուրքիան փաստացի Ադրբեջանի ձեռքին վերածվել է քաղաքական պատանդի, և այս առումով նրա գործողությունները մեծապես կաշկանդված են ոչ միայն Հայաստանի պարագայում: Պետք է կարծել, որ աշխարհը սա տեսավ ու գնահատեց, ինչպես որ չէր կարող չտեսնել, որ ի տարբերություն թուրքերի, հայերը երկու երկրների հարաբերությունները դիտում էին միայն Հայաստանի և Թուրքիայի միջև առնչություններ, և որևէ այլ բնույթի մոտեցում բացարձակ անթույլատրելի էին համարում: Էլ չենք խոսում այն մասին, որ Դավութօղլուի տեսակետները հակասում են միջազգային պրակտիկայում առկա մոտեցումներին:
Բայց թուրքական մտահոգություններն այսքանով չեն սպառվում: Նույնիսկ ժամանակային առումով նրանք այժմ շատ առաջ են անցել և արդեն իսկ խոսում են Ցեղասպանության 100-ամյակի հետևանքների մասին: Նույն ճարտարախոս Դավութօղլուն այս օրերին անսխալ կանխատեսում արեց այն մասին, որ 2015-ը՝ Հայկական հարցի գլխավորությամբ, լինելու է Թուրքիայի պամության շուրջ հաշվի նստել ցանկացողների հետ առերեսման տարի: Ու եթե նա շեշտեց, թե իրենց նպատակն է միավորվել հարևան երկրների ու տարածաշրջանների հետ, վերացնել առկա հոգեբանական պատնեշները, կարգավորել պատմությունը, միավորել տնտեսությունները և ապահովել ամենաբարձր մակարդակով քաղաքական շփումները, ապա դեպի այս փոփոխությունները տանող ճանապարհի վրա պիտի որ մշտապես տեսներ արդեն հիշատակած մեծ և ծանր խոչընդոտը:
Մեկ այլ բացահայտման հեղինակ էլ դարձավ Հայաստանի նախագահ Սերժ Սարգսյանը` նույնպես խոսելով Հայոց Ցեղասպանության ճանաչման մասին: Վերջինիս «թիրախն» այս անգամ ԱՄՆ նախագահ Բարք Օբաման էր` իր ապրիլքսանչորսյան ելույթով: Նախագահն ասաց, թե հայերը միշտ կսպասեն այն օրվան, երբ Միացյալ Նահանգների նախագահը կասի «ցեղասպանություն» բառը: «Մենք միշտ ցանկացել ենք, որ ԱՄՆ նախագահը հստակ գնահատական տա կատարվածին: Ես ժամանակին անձամբ եմ խնդրել ԱՄՆ նախագահին անել դա, բայց ցանկությունն ու իրականությունը տարբեր բաներ են, և ավելի լավ է, երբ ցանկությունները համընկնում են իրականության հետ»,- նշեց Ս. Սարգսյանը:
Առայժմ իղձերն ու փաստացի հնարավորությունները ընթանում են տարբեր ուղղություններով: Արդի աշխարհում միշտ չէ, որ զարգացումներն ունենում են իրենց կուռ տրամաբանությունը: Առավել հաճախ հանգամանքներն են թելադրում նոր լուծումներ, և այս անկանխատեսելի դիպվածայնությունն էլ կոչվում է մեծ քաղաքականություն:

Հովիկ ՉԱՐԽՉՅԱՆ