ՆՅՈՒԹԵՂԵՆ

70 կիլոգրամ կշռող մարդն, ի դեպ, իր մեջ պարունակում է
— 45 լիտր ջուր,
— բավարար քանակությամբ կիր, որով հնարավոր է սպիտակեցնել հավանոցը,
— այնքան ֆոսֆոր, որ կբավականացնի 2200 լուցկու համար,
— 70 կտոր օճառ պատրաստելու բավարար ճարպ,
— երկաթ երկու մատնաչափ մեխի համար,
— ածխածին 2000 մատիտի համար.
Մի գդալ մագնեզիում:

Էռլենդ Լու

ՊԱՏԵՐԱԶՄԻ ՕՐԵՆՔՆ ՈՒ ՄԱՐԴՈՒ ՕՐԵՆՔԸ

Հիշել եմ՝ պատմեմ:
Երասխի կռիվների ամենաթեժ պահին ռուսական զորքը եկավ, նստեց սահմանին, իրավիճակը վերցրեց իր ձեռքը: Մեր կամավորները հայտնվեցին անորոշ դրության մեջ: Ոչ ոք դիրքերը լքելու մտադրություն չուներ, բայց որպեսզի հեռու մնային տհաճ միջադեպերից, մի խորամանկ ելք գտան: Գյուղի տների մեծ մասը դատարկված էր: Ու որոշեցին հրացանավոր մարդկանց խումբ-խումբ տեղակայել հենց այդ տներում, որ և աննկատ մնային, և ներսից հսկեին սահմանը:
Մեզ բաժին հասավ մի տուն, որ հենց սահմանի մոտ էր: 7-8 հոգի էինք: Պատուհանների մոտ հերթապահ կանգնեցրինք, մենք էլ նստոտեցինք հյուրասենյակում՝ կիսամութի մեջ: Քաղցած էինք: Սնունդն ուշանում էր: Ճարահատյալ տղաներից մեկը պտտվեց սենյակներում, հետո մտավ նկուղ ու վերադարձավ մի բանկա կոմպոտը ձեռքին: Մեր քաղցած հայացքների ներքո գունեղ մրգահյութը և նրա մեջ լողացող պտուղները երկնային մանանայի պես մի բան թվացին: Ու այն է՝ ուզում էինք բացել կափարիչը, երբ հանկարծ մերոնցից մեկն ասաց.
— Չբացեք:
— Ինչու՞
— Դա մերը չի:
— Եղածն ընդամենը կոմպոտ է:
— Հետո՞ ինչ: Մենք էստեղ նրա համար չենք, որ ուրիշի ունեցվածքը յուրացնենք:
— Ի՞նչ ես խոսում, ի՞նչ յուրացնել: Մենք նրանց տունն ենք պահպանում, մի կոմպոտ չարժի՞:
— Դու ոչ թե նրա, այլ քո տունն ես պաշտպանում: Տար, դիր տեղը…
Կոմպոտն այդպես էլ չբացվեց: Ոչ ոք ոչնչի ձեռք չտվեց: Սնունդն, իհարկե, բերեցին մեկ օր անց, իսկ մենք այդ տանը մնացինք երեք օր: Հետո շատ ուրիշ բաներ պատահեցին, բայց կոմպոտի պատմությունը չմոռացվեց:
Ես ցանկություն չունեմ փոքրիկ բաներից մեծ ընդհանրացումներ անելու, ոչ էլ ուզում եմ մարդու արժեքը գնահատել մի կոմպոտի օրինակով: Պարզապես այդ պատկերը մտքիցս չի ջնջվում, ու նաև հիշում եմ, որ պատերազմ էր: Իսկ պատերազմում ոչինչ հենց այնպես չի լինում, որովհետև նա ընդմիջում չի տալիս կշռադատումների համար: Նրա ամուր ձեռքը պարզապես ճանկում ու դուրս է քաշում այն, ինչն արդեն կա ներսում: Դու ժամանակ չես ունենում այլակերպման համար: Նա ժամանակ չի ունենում զանազանման համար:
Մարդիկ սրան ասում են պատերազմի օրենք, իբրև թե նա է թելադրում վարքականոնը՝ օրերի էության հանգույն: Մարդիկ նաև ասում են, որ լավ պատերազմ չի լինում՝ ինչ նպատակի համար էլ այն ծառայի, և հետևաբար նրա օրենքները նույնպես լավը լինել չեն կարող: Այդ օրենքները պահանջում են ոչնչացնել, որպեսզի քեզ չոչնչացնեն, զրկել, որ զրկված չլինես, հարվածել, քանի դեռ քեզ չեն հարվածել: Ու դժվար է վիճել նրանց հետ, ովքեր ուզում են լինել՝ չլինելու պահանջին հակընդդեմ:
Չէ, վիճաբանել եմ ուզում: Բայց ուզում եմ նույն օրերի մի դրվագ էլ հիշել, որի ականատեսը եղա:
Հավանաբար ձմեռ էր: Կամավորներով լի մեքենան կանգ առավ մի փոքրիկ կրպակի մոտ: Երկուսն իջան ու սկսեցին առևտուր անել: Լցրեցին ուսապարկերը, հետո ասացին, որ չեն վճարելու: «Կռվող տղերքի համար է»,- ասացին: Վաճառողը խեղճացավ, սկսեց բացատրել, որ ապրանքն իրենը չէ, ինքն ընդամենը աշխատող է ու չի կարող ձրի ոչինչ տալ, թեև շատ հարգում է զինվորներին: Բայց բացատրությունն իզուր էր: Վեճը շուտով վերածվեց քաշքշուկի, ապա սկսեցին փշրվել շշերը, ապրանքը փողոց շպրտվեց, իսկ «առևտրականներն» իրենց ավարն առած՝ նստեցին մեքենան ու գնացին:
Սա էլ է եղել: Ցավոք: Եվ երբ դա հիշում եմ, պատերազմի չգրված օրենքները դառնում են անընթեռնելի, պատերազմի վարքը ինձ սփոփանք չի բերում: Փոխարենը մխիթարվում եմ մեկ ուրիշ պատմությամբ, որ լսել եմ իմ ծանոթից: Դեպքն այսպես է եղել: Ազատագրված տարածքներում մերոնք մի դատարկված գյուղ են մտնում: Անցնում են տնետուն, հետո տեսնում են գրադարանը: Ներս են գնում ու կռվողներից մեկը, որ պատմաբան էր, զարմանքով նկատում է, որ դարակներում բազմաթիվ հազվագյուտ ու արժեքավոր գրքեր կան: Սկսում է ընտրել: Մի 15-20 գիրք է առանձնացնում, թելերով կապում ու դնում է մեքենայի մեջ: Բայց հենց շարժվում են, խնդրում է կանգ առնել: Դուռը բացում է, գրքերը թղնում է ճամփեզրին ու ասում է.
— Դատարկ ձեռքերով եկել եմ, դատարկ ձեռքերով էլ տուն եմ գնալու…
Փշրված շշերի, ընտրված գրքերի ու դատարկ ձեռքերի մեջ պատերազմի ի՞նչը պիտի փնտրեմ, որ ինձ տանի դեպի մարդը: Որքանո՞վ է ազնիվ ամեն անգամ մեղքը բարդել պատերազմի վրա կամ պատերազմի տիղմի մեջ պահ տալ մաքրության երաշխիքները: Ես չեմ հավատում այդ խաղին: Ես չեմ հավատում պատերազմի օրենքի գոյությանը, և երբ մարդիկ սկսում են խոսել դրա մասին, միշտ սպասում եմ, թե երբ նրանք կմտաբերեն մյուսը՝ մարդու օրենքը: Միայն թե ոչ ոք դա մտաբերելու պատճառ չունի, քանի որ չկա այդպիսի բան, երբեք չի եղել ու լինել չի կարող: Ի՞նչ մարդու օրենք: Ո՞վ կարող է սահմանել անսահմանելին, համակարգել արարքների ու մտքերի օրինակելի աստիճանակարգը, եզրագծել, թե որտեղ է սկսվում ու ավարտվում մարդը: Սա սոսկ ներքին մի պահանջ է, որ որակական տարբերակման միջոցով պիտի փորձի տարանջատել թույլատրելին անթույլատրելիից, հաստատականը՝ ժխտականից և վերջապես՝ մարդկայինը անմարդկայինից:
Գայլը չի մտահոգվում գայլ լինելու համար, թռչունը չի ջանում մնալ թռչուն, մրջյունը չի պնդում, թե ինքը մրջյուն է, և միայն մարդն է, որ տվայտում է մարդ լինելու պահանջից, որովհետև վստահ չէ, որովհետև դեռ կասկածը կրծում է սիրտը, որովհետև հեշտ չէ լինել այն, ինչը լինելը բավարար չէ, դեռ կայանալ է պետք:
Ես գիտեմ, թե ինչ կարող է անել պատերազմը մարդու հետ: Ես գիտեմ, թե ինչ է անում մարդը պատերազմի հետ: Բայց վստահաբար գիտեմ նաև մի բան. երբ մարմնիդ մեջ թույն է ներարկվում, դու սկսում ես հակաթույն որոնել:
Ուրեմն փնտրենք և գտնենք այդ փրկագործ շիճուկը: Ու եթե ձեզ անհրաժեշտ է պայմանականությունը, եթե պետք է մի բան, ինչից կառչելը կազատի անկումներից, եթե կարիք ունեք փոխարինել առկան թեականով, ուրեմն թող լինի, ապրելու իրավունք առնի մարդու օրենքը: Ու մի օր, երբ արհավիրքը կրկին կգա ու կանցնի, ես էլ պիտի ձեզ հետ միասին ասեմ. «Այնուամենայնիվ, մարդը կա»: Կնշանակի՝ մարդկանց օրենքը դեռ հաղթում է: Դեռ:

Հովիկ ՉԱՐԽՉՅԱՆ

Մամուլի անդրադարձ

Ի՞նչ արժե մարդը Հայաստանում

NewsBook.am–ի զրուցակիցն է գրող, գրականագետ Հովիկ Չարխչյանը.
– Ի՞նչ կորուստներով ու ձեռքբերումներով է Հայաստանը մտնում նոր 2014 թիվ։
– Ձեռքբերումներ հազիվ կարողանամ նշել, իսկ կորուստներն այնքան շատ են, որ թվարկելու համար շատ ժամանակ կպահանջի։ Ցավալի իրավիճակում հայտնված երկիր ունենք, և չեմ կարողանում գտնել մի բան, որի համար կարելի է ոգևորվել, ուրախանալ։ Այս պահին հիշում եմ իմ ճանաչած մարդկանց, փորձում եմ կռահել, թե նրանք այս տարվա ո՞ր իրադարձության համար կուրախանային, և հավատացեք, որ չեմ գտնում ոչ մի այդպիսի դեպք կամ իրադարձություն։
– Պարոն Չարխչյան, ի՞նչ արժե մարդը Հայաստանում։
– Մարդը Հայաստանում արժե ճիշտ այնքան, որքան մարդն ինքն իրեն գնահատում է։ Շատ կարևոր է, որ մինչև ուրիշի գնահատելը դու գնահատես քեզ. Խոսքն այն մասին չէ, թե որքանով ես ծախվում, որովհետև, գաղտնիք չէ, այդ առքուվաճառքն էլ կա Հայաստանում։ Հարցն այն է, թե դու որքան ես կարևորում քո անձը. արդյոք գիտե՞ս քո արժանիքները, քո առանձնահատկությունը։ Եվ ես     Ձեզ հավաստիացնում եմ՝ ոչ միայն Հայաստանում, այլև ամբողջ աշխարհում մարդն արժե այնքան, որքան գնահատում է ինքն իրեն։
– Միջին վիճակագրական հայը որքա՞ն է իրեն գնահատում։
– Յուրաքանչյուր գնահատվում է իր շատ–շատ տառապանքի ու չնչին երջանկության չափով։
– Ինչո՞ւ է հայի երջանկությունը չնչին, կյանքից շա՞տ բան է պահանջում, ինքն իրենից՝ ք՞իչ։
– Երջանկությունը պայմանավորված է նրանով, թե ինչ ունենք մենք։ Իսկ այն, ինչ մենք ունենք, բավարար չէ երջանիկ լինելու համար։ Անգամ մեկ ժպիտի համար բավարար չէ։
– Տարեվերջին արձանագրած խոշոր տապալումները, գուցե, իսկապես, վե՞րջն է և պատճա՞ռը նոր Հայաստանի սկզբի։
– Գիտե՞ք, վերջին օրերին անընդհատ հիշում եմ անցած քսանամյակի պատմությունը։ Եվ ինձ բռնացրել եմ նրանում, որ հաճախ, շատ հաճախ եմ համոզված եղել, որ վերջն է, որ ամենածայրահեղ կետն է, որ դրանից այն կողմ էլ հնարավոր չէ որևէ լավ բան հուսալ։ Բայց անցնում էր որոշ ժամանակ, և ավելի մեծ ողբերգություն էր պատահում։ Եվ այդպես, ցավալի կորուստների մի հսկայական շղթա ընկավ մի սերնդի ուսերին։ Ես քաղաքագետ չեմ, տնտեսագետ չեմ և սխալ կլինի, եթե ես հիմա այդ հարցերի շուրջ դատողություններ անեմ։ Բայց, ամեն դեպքում, ակնհայտ է, որ իշխանություն կոչվածը, որը պետության մարմնավորումն է, պարզապես չի ճանաչում իր ժողովրդին և միտք էլ չունի հաշվի նստել իր ժողովրդի հետ։ Որևէ իշխանություն չի կարող կայանալ, եթե նա խզել է իր կապերը իր ժողովրդի հետ։ Ցանկացած այդ կարգի իշխանություն դատապարտված է. Ընդամենը ժամանակի խնդիր է։ Այլ բան է, թե նրանց գնալուց հետո ի՞նչ ենք անելու, ինչպե՞ս ենք մաքրելու նրանց թողած աղբը։
– Ամեն դեպքում, չենք կարող ասել, թե ջախջախված, ցածր ինքնագնահատականով ու քնած ժողովուրդ է, ում գլխին անվերջ կարելի է երկանք աղալ։
– Իհարկե, այդպես չէ։ Մենք բավական ակտիվ հասարակություն ունենք՝ իր իրավունքների, սկզբունքների համար պայքարող, արթուն։ Եվ ակտիվ հասարակությունը փողոց դուրս եկած մարդկանց թվով չէ միայն չափվում։ Եթե մի մասը իր պայքարը ծավալում է հրապարակներում ու փողոցներում, ապա մի մասն իր պայքարն անում է իր գրասեղանի մոտ, իր հողը մշակելով։ Եթե բոլորը փողոց դուրս գան, արդեն հեղաշրջում կլինի։ Եվ գուցե զարմանաք, բայց ես չեմ ուզում, որ հեղափոխություն լինի։ Ես գիտեմ, թե ինչ է հեղաշրջումը. այն անպայման ուղեկցվում է արյամբ, կոտորածներով, դաժանությամբ։ Ես կարծում եմ, որ դեռևս բոլոր միջոցները սպառված չեն, որ դեռ կան այլ միջոցներ, որոնցով հասարակությունը կարող է հասնել իր ուզած վիճակին։

– Եթե ոչ հեղաշրջում, ապա ի՞նչ միջոցներ եք առաջարկում։

– Գուցե պարզունակ թվա, բայց հասարակությունը հաղթում է իր կրթվածությամբ։ Հասարակության կրթվածության աստիճանով է որոշվում նրա կեցությունը, վիճակը։ Ձեր ասած հեղափոխությունը պետք է գիտակցության մեջ լինի։ Կարո՞ղ եք ասել, թե Հայաստանի բնակչության մեջ քանի հոգի է նյութական արժեք ստեղծում։ Հավատացնում եմ Ձեզ՝ չնչին մասը։ Ինչպե՞ս պետք է առաջընթաց արձանագրվի մի երկրում, որտեղ մարդիկ ոչինչ չեն արտադրում։
– Պարոն Չարխչյան, ինչպե՞ս արտադրեն, եթե երկրում գործարանները չեն գործում։
– Հենց դա է՝ երկրում ոչինչ չի արտադրվում, գրեթե ոչինչ չի արտադրվում։ Մենք միայն սպառում ենք։ Իմ հույսը հողագործներն ու սակավաթիվ բանվորներն են։
– Ի՞նչ եք մաղթում հողագործներին, բանվորներին և սպառողների դասին։
– Չեմ ասի՝ երջանկություն, հաջողություն, առողջություն։ Կուզեի, որ եկող տարում մարդիկ ավելի լավ ճանաչեին իրենց։ Ավելի հաճախ զրույցի նստեին իրենք իրենց հետ, հստակեցնեին՝ ի՞նչ են ուզում վերջապես և արդյո՞ք քայլեր անում են իրենց փնտրածին մոտենալու համար։ Ինքներս մեզ հետ անկեղծ լինենք և դրանից հետո կարողանանք նաև հաշտվել ինքներս մեզ հետ։

Հարցազրույցը՝ Մարինա Բաղդագյուլյանի

NewsBook.am

ՋԵԿ ԼՈՆԴՈՆ

Կյանքի նպատակը հասույթն է: Կյանքի էությունը` հասույթը: Աշխարհում բոլոր շնչավորները բաժանվում են երկու խմբի` նրանք, ովքեր ուտում են, եւ նրանք, որոնց ուտում են: Եվ այդ օրենքն ասում է. «Կեր, այլապես քեզ կուտեն»:

Կյանքն իր բարձրագույն կետին հասնում է այն վայրկյաններին, երբ նրա բոլոր ուժերը ձգտում են իր առաջ դրված նպատակների իրագործմանը: Ուրախությունն այն չէ, որ քո գործը հաջողություն է վայելում, այլ այն, որ դու գործում ես: Մարդը հոգեկան ցավ է ապրում, երբ իր աստվածներին մերժում են, եւ իր իսկ ձեռքերով կառուցված հաղթակամարները փլուզվում են: Մարդու փիլիսոփայությունը, ինչպես նրա կրոնը, մարդն ինքն է. մարդն այն ստեղծում է իր պատկերով եւ նմանությամբ: Ըստ իս, մարդն այս կամ այն բանն անում է` ենթարկվելով իր ցանկություններին: Իսկ նրա ցանկությունները շատ են: Նա կարող է ցանկանալ խույս տալ ցավից կամ հաճույքներ ըմբոշխնել: Սակայն ինչ էլ որ նա անի` նրան առաջ են մղում հենց այդ նույն ցանկությունները:

Կյանքը հագեցման անհագուրդ ծարավ է, իսկ աշխարհն ասպարեզ է, որտեղ բախվում են բոլոր նրանք, ովքեր ձգտելով հագեցումի` հետապնդում են մեկը մյուսին, որսում են մեկը մյուսին, խժռում են մեկը մյուսին, ասպարեզ, որտեղ հեղվում է արյունը, որտեղ իշխում է դաժանությունը, կույր պատահականությունն ու քաոսը` անսկիզբ ու անվերջ:

Մարդկային ցեղը դատապարտված է թաղվելու նախնադարյան խավարի մեջ` մինչեւ որ վերստին կսկսվի արյունալի վերելքը:

ՖՅՈԴՈՐ ՍՈԼՈԳՈՒԲ

ԵՐԵՔ ԹՈՒՔ

Գնում էր մարդը, ու երեք անգամ թքեց: Նա գնաց, թուքը մնաց:
Եվ մի թուքն ասաց.
— Մենք այստեղ ենք, իսկ մարդը չկա:
Իսկ մյուսն ասաց.
— Նա գնաց:
Եվ երրորդը.
— Նա հենց այն բանի համար էր եկել. որ մեզ այստեղ տնկի: Մենք մարդու կյանքի նպատակն ենք: Նա գնաց, իսկ մենք մնացինք:

ԱՆՐԻ ՄԻՇՈ

ECCE HOMO

-Ի՞նչ արեցիր կյանքումդ, արքայի սովաբաժին:
-Տեսա մարդուն:
Չտեսա մարդուն, որ ճայի պես` քամին փորի տակ, սլանար արագ, անսահման ծովի վրայով:
Տեսա մարդուն կռացած, ում ջահը մլմլում էր, ու նա փնտրում էր: Ուներ ցատկի պատրաստվող ոջիլի լրջություն, բայց իր ցատկն հազվադեպ էր ու կանոնակարգված:
Չլսեցի մարդուն` աչքերը սիրուց խոնավ, որ ասեր իրեն մահացու խայթող օձին… այլ լսեցի մարդուն որպես ծանր հրասայլ` իր ընթացքի մեջ ճզմելով մահամերձներին ու մեռածներին, ու ետ չէր շրջվում: Քիթն իր վեր էր տնկած` վիկինգների նավերի պես, բայց նա չէր նայում երկնքին որպես աստվածների կացարանի, նա նայում էր երկնքին կասկածամտորեն, որտեղից ամեն պահ կարող էին դուրս ելնել անողոք մեքենաներ`հզոր ականներ կրող:
Ավելի շատ կապտուկներ ուներ, քան աչքեր, դեմքին` ավելի շատ ցից մազեր, քան թե մաշկ, ավելի շատ ցեխ, քան շինել, բայց մշտապես կարծր էր իր սաղավարտը: Իր պատերազմը մեծ էր, առաջներ ուներ ու հետոներ, դիրքեր ուներ ու թիկունքներ: Արագ անցնում էր մարդը, արագ սուրում էր արկը: Արկն իր անկյունը չունի, և սակայն շտապում է:
Չտեսա մարդուն, որ խաղաղ հոգով, ամեն իրիկվա ոսկե հեքիաթում կարողանար քուն մտնել խոնջանքի մեջ իր բարեկամ: Տեսա նրան իրար խառնված ու հոնքերը կիտած: Մեծ էր ծիծաղների ու նյարդերի իր ճակատամասը, բայց այն ստում էր: Ծուռ ու մուռ էր նրա ուղին: Իր հոգսերը իսկական զավակներն էին իր: Արդեն երկար ժամանակ արևը չէր պտտվում երկրի շուրջը, լրիվ հակառակը :
Հետո նաև նրան պետք էր եղել կապիկից սերել :
Նա շարունակում էր դես ու դեն ընկնել ինչպես հուրն այրող, բայց սառնության իրանը այնտեղ էր, նրա մաշկի տակ:
Չտեսա մարդուն, որ հաշվարկ աներ հանուն մարդու, ես տեսա : Այստեղ ջարդում են նրանց, մեկ այլ տեղ` գլխներին գլխարկ հագցնում, ու մշտապես նա ծառայում է: Որպես ոտքի տակ տրորված ճանապարհ, նա ծառայում է:
Չտեսա մարդուն կենտրոնացած` իր հիասքանչ կեցության վրա խորհելիս: Այլ տեսա նրան կենտրոնացած` կոկորդիլոսի պես, ով իր սառցե աչքերով նայում է որսի մոտենալուն, և իսկապես, նա սպասում էր նրան, մի երկար հրացանի փողով լավ պաշտպանված: Սակայն արկերը, որ ընկնում էին իր շուրջ, էլ ավելի լավ էին պաշտպանված: Ծայրակալ ունեին, որոնց կարծրությունը, անխնա կարծրությունը ստուգվել էր հատուկ:
Չտեսա մարդուն, որ իր շուրջ տարածեր երջանիկ գիտակցումը կյանքի: Այլ տեսա մարդուն որպես մարտական երկշարժիչ ինքնաթիռ, որ սարսափ ու սոսկալի ցավեր էր տարածում իր շուրջ:
Երբ ծանոթացա նրա հետ, կլիներ հարյուր հազար տարեկան, ու երկրի շուրջը հեշտությամբ պտույտ էր կատարում: Դեռ չէր սովորել լինել բարի դրացի: Նրանց միջև հարգի էին տնաբույս ճշմարտություններ, ազգային ճշմարտություններ: Բայց իսկական մարդուն չհանդիպեցի:
Եվ սակայն, գերազանց` իր ռեֆլեքսների մեջ, ու ընդհանուր առմամբ, գրեթե անմեղ. մեկը սիգարետ է վառում, մյուսը` նավթի լցանավ:
Չտեսա մարդուն, որ երթևեկեր իր ներքին կեցության հարթավայրով ու սարահարթերով, այլ տեսա նրան աշխատեցնելիս ատոմներ ու ջրային գոլորշի, ռմբահարելիս ատոմի մասնիկներ, որ գուցե գոյություն չունեին անգամ, դիտակով նայելով իր ստամոքսը, իր միզափամփուշտը, ոսկորներն իր մարմնի, իրեն փնտրելով փոքր կտորների ու շան ռեֆլեքսների մեջ:
Չլսեցի երգը մարդու, երգը` աշխարհներ հայող, երգը գնդաձևության, երգն անսահմանության, երգը հավերժ սպասման:
Այլ, լսեցի նրա երգը որպես ծանակում, որպես ջղակծկում, նման վագրի երգին, որն անձամբ լծվում է իր մատակարարման գործին ու ամբողջովին նվիրվում դրան:
Տեսա դեմքերը մարդկանց: Չտեսա դեմքը մարդու որպես սպիտակ պատ, որն ի վեր բարձրանան ստվերները մտքի, որպես բյուրեղապակյա գունդ, ուր երևում են անցումներն ապագայի, այլ մի պատկեր, որը պատճառում է վախ ու ներշնչում է անվստահություն…

թարգմ. Գ. Մելքոնյան

ԿԱՐԼ ՅԱՍՊԵՐՍ

Մարդկանց միջև ամենախոր հակասությունները պայմանավորված են ազատության մասին նրանց պատկերացումներով: Մենք ազատ ենք ոչ ինքներս մեր շնորհիվ: Մեր ազատությունը տրված է իբրև պարգև, թեև մենք նույնիսկ չգիտենք, թե որտեղից: Մենք հայտնվել ենք այս աշխարհում ոչ ինքներս մեր շնորհիվ: Ու քանի որ մենք չենք ստեղծել մեզ, այդ պատճառով էլ մեր ազատությունը ևս գոյություն ունի ոչ մեր շնորհիվ: Որտեղի՞ց: Ակնհայտ է՝ ոչ այս աշխարհից:
Մարդը միշտ ավելին է, քան նա գիտի իր մասին: Անցյալը մեր հիշողության մեջ պարունակվում է սոսկ պատառիկներով, ապագան մութ է և միայն ներկան կարող է լինել լույսով ողողված, քանի որ մենք ամբողջությամբ նրա մեջ ենք: Սակայն պարզվում է, որ հատկապես նա է անթափանց, քանի որ ներկան կարող է հստակ լինել միայն անցյալի լիարժեք իմացությամբ, ինչը նրա համար հիմք կհանդիսանա, և ապագայով, որը ներկան թաքցնում է իր մեջ:
Նպատակը ուղի է ժամանակի միջով: Հասնել հնարավորին կարող է միայն նա, ով ձգտում է անհնարինին:

ՊԱՈՒԼ ՏԻԼԻԽ

Մարդը պատասխան չէ: Մարդը հարց է: Մարդն իսկապես դառնում է մարդ միայն որոշումներ կայացնելու ժամանակ: Մարդու կեցությունը ոչ միայն տրվում է նրան, այլև պահանջում է նրանից: Եվ նա պատասխանատու է դրա համար: Բառացի իմաստով նա պարտավոր է պատասխանել, երբ նրանից հարցնում են, թե ինչ է արել իր հետ: Նա, ով հարցնում է, նրա դատավորն է, և դա ոչ այլ ոք է, քան հենց ինքը: Այս իրավիճակը տագնապ է հարուցում նրա մոտ, ինչը հարաբերական առումով մեղքի տագնապն է, իսկ բացարձակ տագնապը ինքնաժխտումն է կամ ինքնադատապարտումը: Մարդու ինքնահաստատման ուժը չափվում է նրանով, թե որքան անէություն նա կարող է ամփոփել իր ներսում:

ՍԻՈՐԵՆ ԿԻԵՐԿԵԳՈՐ

Մարդը անվերջանալիի և վերջանալիի, ժամանակավորի և հավերժի, ազատության ու անհրաժեշտության սինթեզն է: Ինչ անծայր թախիծ ես զգում, երբ տեսնում ես լույսի տակ միայնակ կանգնած մարդուն: Ինչ տարօրինակ են մարդիկ: Երբեք չօգտագործելով մի ոլորտում իրենց շնորհված ազատությունը, նրանք ինչ գնով էլ լինի պահանջում են դա մեկ այլ ոլորտում: Նրանց տրված է մտքի ազատությունը, բայց չէ՝ մատուցիր նրանք խոսքի ազատություն: Ազատությունը՝ դա հնարավորի և հարկավորի դիալեկտիկան է: Սակայն ոչ ոք ազատ չէ հուսահատությունից: Չկա այնպիսի մեկը, ում հոգու խորքում այցի եկած չլինի անհանգստությունը, տագնապը, աններդաշնակությունը, վախը անհայտության հանդեպ կամ այն բանի հանդեպ, ինչը նա նույնիսկ չի համարձակվում գիտենալ,- վախը ներքինի կամ ինքն իր հանդեպ:
Ո՞րն է կյանքի իմաստը: Մարդկանց, ըստ էության, կարելի է բաժանել երկու դասի. մեկը պիտի աշխատի, որպեսզի ապահովի կյանքը, մյուսը դրա կարիքը չունի: Սակայն չէ՞ որ առաջին դասի մարդկանց կյանքի իմաստը աշխատանքի մեջ չէ: Եթե ընդունենք դա, ապա ահռելի հակասություն առաջ կգա: Պայմանների մշտական ձեռքբերումը կդառնա այն բանի նշանակության մասին հարցի պատասխանը, ինչը դրանով է պայմանավորված: Մյուս դասի կյանքը նույնպես չունի մեկ այլ իմաստ, բացի պատրաստի պայմանների պահանջարկից: Եվ ասել, թե որն է կյանքի ու մահվան իմաստը՝ կարծես թե վերստին հակասական է… Երջանկության դռները, ցավոք, բացվում են ոչ դեպի ներս, այլապես այդ ժամանակ հնարավոր կլիներ դրանք բացել ուժգին ճնշումով, այլ դեպի դուրս, այդ իսկ պատճառով էլ ոչինչ անել հնարավոր չէ…

ՄԱՔՍԻՄ ԳՈՐԿԻ

Հոյակապ պաշտոն է մարդ լինել աշխարհում: Ես չգիտեմ ոչ մի գրքային ճշմարտություն, որ ինձ համար ավելի թանկ լիներ մարդուց: Մարդը տիեզերքն է, և հավիտյանս կեցցե նա, որ իր մեջ կրում է բովանդակ աշխարհը: Կյանքի բոլոր ծանր պահերին, նրա բոլոր դժվար րոպեներին իմ սիրտը միշտ երգել է մեկ հիմն. «Կեցցե մարդը»: Մարդու կատարելագործման մեջ է կյանքի իմաստը: Մինչև այն ժամանակ, քանի դեռ մենք չենք սովորի զմայլվել մարդով` որպես մեր մոլորակի ամենագեղեցիկ ու հրաշալի երևույթի, մինչև այդ ժամանակը մենք չենք ազատագրվի մեր կյանքի նողկալիությունից ու կեղծիքից: Հարգեք միմյանց` չմոռանալով, որ յուրաքանչյուր մարդու մեջ թաքնված է կառուցողի իմաստուն ուժը և որ հարկավոր է նրան տալ զարգանալու և բարգավաճելու ազատություն: Մարդուն փաղաքշելն ու գովաբանելը երբեք վնասակար չէ: Դա բարձրացնում է նրա հարգանքն իր նկատմամբ, նպաստում է իր ստեղծագործական ուժերի հանդեպ վստահության խթանմանը: Եթե մարդուն անընդհատ ասեն, թե նա «խոզ է», ապա նա ի վերջո իրոք կխռնչա:
Մարդիկ, որոնց անմիջապես հասկանում ես, մարդիկ` առանց մնացորդի, անհետաքրքիր են: Մարդը, ըստ հնարավորին, պետք է իր մեջ պարունակի ամեն ինչ` գումարած էլի ինչ-որ բան: Հարկավոր է ապրել անմատչելի որևէ բանի մշտապես սիրահարված: Մարդը բարձրահասակ է դառնում այն բանից, որ ձգտում է վեր: Կյանքն ամենից ավելի կատարյալ ու հետաքրքիր է այն ժամանակ, երբ մարդը պայքարում է նրա դեմ, ինչը իրեն խանգարում է ապրել: Կյանքն առաջ է շարժվում: Ով նրա ետևից չի հասնում` մնում է միայնակ:

ՀԵՆՐԻ ԲԻՉԵՐ

Դժբախտության մեջ ընկած մարդուն բարի խոսքով սատարելը հաճախ նույնքան կարևոր է, որքան երկաթգծի վրա սլաքը ժամանակին փոխելը, երբ ընդամենը մի մատնաչափ է բաժանում աղետը կյանքի համաչափ ու անվտանգ ընթացքից: Գոռոզը հազվադեպ է երախտապարտ մարդ լինում. նա միշտ համոզված է, որ ստանում է ավելի քիչ, քան արժանի է: Համառության և կամակորության միջև տարբերությունը նրանում է, որ առաջինի համար աղբյուր է ծառայում ուժեղ ցանկությունը, իսկ երկրորդի համար, ընդհակառակն, ցանկության լիակատար բացակայությունը: Մարդու բոլոր վեհ մղումները, գաղափարները, մտահղացումները գրոշ չարժեն, եթե դրանք չեն զորացնում նրան` առօրյա կյանքում պարտականությունը լավագույն ձևով կատարելու համար:
Չի կարելի խելացի համարել այն մարդուն, ով չի կարողանում մոլեգնել, երբ դա հարկավոր է: Հեշտությամբ ձեռք բերված հաղթանակները շատ բան չարժեն: Դրանցից միայն այն հաղթանակներով կարելի է հպարտանալ, որոնք արդյունք են համառ պայքարի: Չկա նրանից ավելի ուժեղ հաղթող, ով հաղթում է ինքն իրեն:

ՀԵՐՄԱՆ ՀԵՍՍԵ

Մենակությունը անկախություն է… Մենակությունը սառն է, այո, բայց և անաղմուկ, զարմանալի անաղմուկ ու մեծ, ինչպես ցուրտը, լուռ անհունը, որի մեջ շարժվում են աստղերը:
Մարդը հնարավորություն ունի ամբողջովին տրվելու հոգևոր կյանքին, մերձենալու Աստծո սրբազան իդեալին: Եվ դրան հակառակ, նա բոլոր հնարավորություններն ունի տրվելու նաև բնազդական կյանքին, զգայական պահանջներին, և բոլոր ջանքերն ուղղելու ակնթարթային հաճույքներ ստանալուն: Ճանապարհներից մեկը տանում է դեպի սուրբը, դեպի հոգու նահատակը, դեպի ինքնամերժումը` հանուն Աստծո: Մյուս ճանապարհը տանում է դեպի անառակը, դեպի բնազդներից տառապողը, դեպի ինքնամերժումը` հանուն մարմնի:
Ապրել աշխարհում, ասես դա աշխարհը չէ, հարգել օրենքը, բայց, անյուհանդերձ, նրանից վեր կանգնել, տիրել`ասես չտիրելով, հրաժարվել` ասես դա բոլորովին էլ հրաժարում չէ,- կենսական բարձրագույն իմաստությանը հաճո այս բոլոր պահանջները կյանքի կոչելու ընդունակ է միմիայն երգիծանքը:
Այս պարզունակ, հարմարվող, այդքան քչով բավարարվող այսօրվա աշխարհի համար դու շատ խստապահանջ ու քաղցած ես, այդ աշխարհը մի կողմ կշպրտի քեզ, դու մի չափում ավելի ունես, քան անհրաժեշտ է նրան: Ով այսօր ուզում է ապրել և գոհ լինել իր կյանքից, նա իրավունք չունի լինել քեզ և ինձ նման: Ով ճնկճնկոցի փոխարեն պահանջում է երաժշտություն, հայացքների փոխարեն ուրախությունններ, դրամի փոխարեն` հոգի, վազվզոցի փոխարեն` իսկական աշխատանք, զվարճալիքի փոխարեն` իսկական կրքեր, նրա համար այս փառավոր աշխարհը հայրենիք չէ…

ՄԱՔՍԻՄԻԼԻԱՆ ՎՈԼՈՇԻՆ

ԴԵՄՔ, ԴԻՄԱԿ ԵՎ ՄԵՐԿՈՒԹՅՈՒՆ
Մենք մերկությունից ամաչում ենք ամենից առաջ այն պատճառով, որ այն ընդունված չէ: Հետո ամաչում ենք այն պատճառով, որ մեր մարմինը որպես դեմք չենք զգում: Մենք չգիտենք նրա արտահայտությունները, նրա մկանունքի խաղը, մենք չենք կարողանում տիրապետել նրան եւ խաղալ այնպես, ինչպես դեմքով ենք խաղում, չենք կարող նրա միջոցով ստել, այսինքն` նրան հագցնել այն հոգեւոր դիմակը, որ միշտ պատրաստ է սքողելու հոգու նվիրական ամեն մի շարժում: Մարմնի բոլոր պարզագույն շարժումների աստիճանական գիտակցման եղանակով կառուցված պարը, որ կիրառվում է այստեղ, ողջ մարմնի դեմքի աստիճանական զարգացումն է: Եվ քանի որ այն ճշմարիտ է, եւ մաքուր ու անկեղծ մերկություն է պահանջում: Եվ մերկության ամոթը կսկսի վերանալ ամբողջ մարմնի ինքնագիտակցությամբ, օժտված դեմքի, այսինքն` մարմնի դիմակի գոյանալուն համեմատ: Նյութական հագուստը կփոխարինվի հոգեւոր հագուստով: Զգացմունքային հագուստը, այլ ոչ թե մերկությունը: Զգացմունքային են այն նրբակերտ մերկությունները, որոնցով խաղում է արդի հագուստը:
Ինչպես արդեն հիշատակել ենք, հագուստը սոսկ մասամբ է ծնվում, որպես մարմինը ցրտից պաշտպանելու միջոց: Հագուստն ամենից առաջ ծնվում է իբրեւ մարմնի զարդարանք, իբրև մարմնի հայտնի մանրամասների վրա ուշադրություն բեւեռելու միջոց: Այն մղումը, որ վայրի մարդուն հակում է հագուստի առաջին գունագեղ կտորտանքին, բնավ էլ ամոթխածությունը չէ, այլ` անամոթությունը: Սակայն զգայականի բնագավառում ցանկացած խիզախում հակում ունի արագ նորաձեւության վերածվելու: Նորաձեւությանը չհետեւողը հասարակական տեսակետից անընդունելի արարք է կատարում: Այն, ինչ ընդունված չէ` ամոթալի է: Եվ ահա ծնվում է այլոց նման անամոթ շարժումներ չանելու ամոթը: Ահա այն հոգեբանական ոլորքը, որով պայմանավորված է հագուստի ծնունդը:
Հագուստի ողջ պատմությունը մարդկային զգացմունքայնության պատմությունն է: Սքողելով ուշադրություն հրավիրել, քողարկելով` ցուցադրել, թաքցնելով` ի հայտ բերել. ահա հագուստի զգայական գեղագիտությունը կառավարող հիմնական մոտիվները:
Ողջ արվեստն ընդհանրապես, իսկ գեղակերպայինը (պլաստիկ) և զարդանախշայինը (դեկորատիվ)` հատկապես զգայականության բազմազան կերպափոխություններն են ներկայացնում: Ժամանակակից ողջ մշակույթն է հիմնված զգայականության վրա: Արվեստն այլ կերպ չի կարող լինել, քան աշխարհի հանդեպ մեր զգայական վերաբերմունքի բյուրեղացում:

Թարգմ. Վարդան ՖԵՐԵՇԵԹՅԱՆ

ՕԳ ՄԱՆԴԻՆՈ

…Բոլոր աշխարհիկ բաներն ու ճշմարտությունները անցողիկ են: Երբ մեծ վիշտ ունենամ, կմխիթարվեմ նրանով, որ դա անցնելու է, իսկ երբ հաջողությունից գլուխս պտտվի, ինձ կհիշեցնեմ, որ դա էլ է անցնելու… Երբ աղքատությունը ինձ վշտացնի, ինքս ինձ կշշնջամ `դա էլ կանցնի, իսկ երբ կքվեմ հարստության առատ բերքի տակ, կրկին կհիշեմ`կանցնի և սա:
Ես կծիծաղեմ աշխարհի վրա: Եվ ամենից շատ կծիծաղեմ ինքս ինձ վրա, քանզի մարդն առավել ծիծաղելի տեսք է ստանում, երբ ինքն իրեն չափից ավելի լուրջ է ընդունում: Երբեք չեմ ընկնի մտքի այդ ծուղակը: Թեև ես բնության հրաշափառ կերտվածք եմ, այնուամենայնիվ մի՞թե ընդամենը հյուլե չեմ: Մի՞թե իրականում գիտեմ` ով եմ և ուր եմ գնում: Այսօրվա նկատմամբ անհանգստությունս արդյո՞ք աչքիս հիմարություն չի երևա մեկ տասնամյակ անց…

ԱՎԵՏԻՔ ԻՍԱՀԱԿՅԱՆ

Հիշատակարան

1942թ մայիսի 7
Փողոցում մի սրճագույն շուն, այս տարվա ծնունդ, նիհար, խեղճ, կարծես անտեր, թափառում է սոված. գլուխը միշտ կախ, գետինը հոտոտելով, ուտելիք է գտնում, ինչ ուտելիք կարող է գտնել այս կիսասով քաղաքում. թերևս ոսկորի կտորները, հացի փշրանքները, ձկան ոսկորները… Խե˜ղճ շուն. ցեխոտ, հողոտ, քաղցած: Ինչու է ծնվել, եկել այս չար աշխարհը, մի ոճրագործ բնության կամքով: Ստեղծում է
բնությունը` առանց մտածելու նրանց կերակրելու մասին, անհաշիվ քանակությամբ ստեղծում է և իրար վրա բաց թողնում այս խեղճ արարածներին: Եվ դարձնում է նրանց գազան. անգութ. այնինչ կենդանիները բարի են հոգով. մարդն է չար, մարդն է բնության արժանի որդին- չարագործ բնության չարագործ զավակներ: Այս խեղճ շունը, որ շփոթված քաշ է գալիս` գալարվելով սովի ձեռքից, փողոցի
տղաները քարով զարկում են, ցավ են պատճառում. վնգստում է խեղճ շունը, և, հաշտված իր վիճակի հետ, նորից թափառում է: Բարի են կենդանիները, ազնիվ են – շունը, ոչխարը, այծը, եզը, գոմեշը, ձին,
ուղտը: Չար են մարդիկ… Պատերազմը մարդկության պատիժն է իր չար սրտի համար:

1954թ ապրիլ
Գյումրեցին ասում է- մարդու պակասություն:
Այսինքն` հաց, հարստություն կա, բայց մարդ չկա, խելոք, ազնիվ, մարդասեր, քաջ մարդ չկա…
— Ի՞նչ կա, ի՞նչ չկա:
— Մարդու պակասություն, ուրիշ ոչինչ:
Բացել եմ ռադիոն և լսում եմ երաժշտություն աշխարհի զանազան վայրերից — Հինդ, Արաբ, Իրան, Բաքու, Հայաստան… Լսում եմ և երազում, բաց աչքերով…
Թափառում եմ երկրե-երկիր, սեր եմ որոնում, սիրածի եմ որոնում… Կարոտ, լաց, մայր, հայրենիք, մանկություն, երիտասարդություն, անցյալ… Երազներ, երազանք, վերացում, սլացում, եսազրկում. անուրջներում ապրում. գոյությունդ մոռանալ, ես-դ մոռանալ, ինքնամոռացում…
Առանց մարդու տիեզերքն ի՞նչ արժեք ունի, ո՞վ է հաստատողը նրա գոյության. նրան բացատրելու…
Ու՞մ համար է նա` տիեզերքը, երբ իրեն պես բոլորը` տարրերը, անզգա են: Ի՞նչ իմաստ ունի, ի՞նչ է:
Ոչինչ է նա, պարզապես մի անսահման ունայնություն, անմտություն, աննպատակություն:
Բնությունը ամենամեծ հանճարն է: Վարդը, եղնիկը, նժույգը, կարապը, դրախտահավը, քնարահավը… Նրա հանճարագեղ, հանճարեղ գործերն են:

1955թ հուլիս
Մարդը իր ինտելեկտով հիբերֆիզիկ է, նյութականից բարձր, վեր: Նա կենդանական (անասնական), բնական աշխարհի վրա իր աշխարհն է բարձրացրել` կուլտուրան, հոգեկանը: Եվ նա դրա շնորհիվ գոյության կռիվը տանում է ոչ թե մարդու դեմ, մարդը մարդու դեմ, ոչ` մարդը բնության դեմ: Մարդը նվաճում է բնության ուժերը, վերջիններին տիրում է և ծառայեցնում իր շահերի համար. և նա կռվում
է` իր վրա բնազդների դեմ ինքնիշխանության և ինքնատիրապետության համար:

1956թ դեկտեմբերի 27
Մոռանալ և խաբվել: Ուզում եմ մոռանալ անցյալս, բոլոր վատ, տխուր դեպքերը, աղետները: Չհիշեմ, այնպես լինի, որ զգամ` որ բնավ չի եղել: Խաբվել…
Խաբեցե’ք ինձ, բժիշկնե’ր, խաբեցեք, դեղագործնե’ր, խաբեցեք` մինչև վերջին րոպեն, մինչև վերջին շունչս խաբեցեք ինձ.- չիմանամ, որ հիվանդ եմ, որ ծանր հիվանդ եմ, որ չունիմ մռայլ հեռանկար, այլ պայծառ, ուրախ, արևոտ…

ԻՎԱՆ ԻԼՅԻՆ

Մեր խնդիրները

Մարդը ծարավի է ազատության, քանզի նա կենդանի մարմին է և կենդանի ոգի: Ցանկացած կենդանի մարմին (բույսից մինչև մարդը) ինքնուրույն էակ է` ներքին խորհրդավոր ինքնագործունեությամբ և յուրահատուկ կենսական բնազդով: Նման բնազդային ինքնագործունեության վրա հնարավոր է որոշակի ազդեցություն գործել դրսից, սակայն անկարելի է զսպել կամ արգելել այն:
Մարմինն ապրում է ինքնուրույն, իր ներքին օրենքներով: Ուսումնասիրելով վերջինները, ներհյուսվելով դրանց ու զուգակցելով դրանք` կարելի է որոշ ուղղություն տալ մարմնի գործունեությանը, սակայն մարել նման ինքնագործունեությունը հնարավոր է միայն ընդհատելով նրա գոյությունը: Մարդն ի բնե ինքնագործ է. ինքն է իրեն կերտում` առողջության և հիվանդության պահանջմունքների և նողկանքների, սնվելու և աշխատանքի, սիրո և բազմացման պարագաներում: Մարդու բնազդին հատուկ է ներքին նպատակահարմարությունը: Մարմնի ինքնագործունեությունն անկարելի է փոխարինել որևէ մեխանիզմով, ազդել նրա վրա հիպնոսով, հրամանով կամ սարսափով: Այդպիսի փորձերը դատապարտված են անհաջողության, մարմնի խեղման, նրա գործունեության թուլացման, հոգու և ոգու նսեմացման:
Սակայն մարդը միայն կենդանի մարմին չէ. նա նաև կենդանի ոգի է: Իսկ ոգուն վայել է հավատքի, սիրո, հայեցողության, համոզմունքների և ստեղծագործության ազատություն: Ոգին կենդանի անհատականություն է` պատասխանատու Աստծո և մարդկանց առաջ հավատամքների, մտածելակերպի, արածի ու չարածի համար: Սակայն պատասխանատվությունը ենթադրում է ազատություն: Խոսքը ոչ թե «կամքի մետաֆիզիկական ազատության», օրենքների բացակայության, մարդու սանձարձակման, իրավունքների և առավելությունների չարաշահման, այլ հոգևոր ինքնորոշման մեջ հասարակական- քաղաքական հարկադրանքի բացառման, մարդու ներքնաշխարհի օրինապաշտպանության մասին է:
Պետք է ըմբռնել նաև, որ սիրել, հայել, ուսումնասիրել և ստեղծագործել մարդը կարող է միայն բնատուր օժտվածությամբ և մղումներով, սրտի ներշնչանքի ու խղճի պահանջարկով: Անհնար է սիրել կամ դադարել սիրելուց հրամանով: Հարկ չէ սպասել արվեստի գործի` սովի և սարսափի ուժով ամրապանդված սոցիալական պատվերներից, քանզի ստեղծագործությունն ազատության և առարկայական ներշնչանքի պտուղ է:

ՀԵՆՐԻԿ ՄԱԼՅԱՆ

«Երկխոսությունը երրորդի համար»

Ֆիզիկայի, քիմիայի, հանրահաշվի, երկրաչափության բարդ ու բարդ հարցերից մինչև կենցաղային, ամենապարզ հարցերը ես գլուխ չեմ հանում: Այսպես, երբեք չընկալեցի տասնորդական կոտորակները, գլուխ չհանեցի սինուսից ու կոսինուսից, Մենդելեևի աղյուսակից, էլեկտրականությունից, Նյուտոնի օրենքից, ինչպես նաև հայերենի քերականական շատ ու շատ օրենքներից, հեռուստացույցի անտենայից, շրջսովետի ու քաղսովետի տարբերությունից, բողոքականներից ու գրիգորյանականներից, ուղեցույցից օգտվելու եղանակից, լոգարիթմների աղյուսակից, խակ ու հասուն ձմերուկից և այլն, և այլն…
Այսքան համեստ նախաբանից հետո թույլ տուր հայտարարել հավանաբար ամենաանհամեստ իմ համոզմունքը.
Ես գիտեմ մարդուն:
Ես գիտեմ մարդու բոլոր թուլությունները և նրա ուժը նույնպես:
Գիտեմ նրա բոլոր ձգտումները:
Գիտեմ այդ ձգտումների բոլոր շարժառիթները:
Գիտեմ նրա խոսքը ու խոսքի տակ թաքնված լռությունը:
Գիտեմ նրա լռությունը և լռության տակ թաքնված խոսքը:
Գիտեմ նրա բոլոր, բոլոր գաղտնիքները:
Գիտեմ, և գուցե, հենց այդ պատճառով էլ սիրում եմ, հարգում եմ, աստվածացնում եմ նրան և խոնարհվում նրա առջև:
Ես արվեստում ոչնչով չեմ ուզում զբաղվել, բացի մարդուց:
Ես ոչ ոքի համար չեմ ստեղծագործում, բացի մարդուց:
Եվ եթե կինոյում կամ թատրոնում ինձ հաջողվել է հուզել թեկուզ մի մարդու, միմիայն մի հանդիսատեսի, եթե ես իսկապես բարկացրել եմ մեկին, իսկապես ուրախացրել եմ, իսկապես մաքրել ու ազնվացրել եմ ՄԻՄԻԱՅՆ ՄԵԿԻՆ, ուրեմն հանգիստ խղճով իրավունք ունեմ ինձ անվանելու արվեստի գործիչ:
Ինձ համար մեկ հանդիսատեսը հավասար է, ՉԱՓԱԶԱՆՑ ՀԱՎԱՍԱՐ Է միլիոնին: Աշխարհը, լիքը դահլիճները, որոտընդոստ ծափահարությունները, պատվո երկաթեղենները ուրիշներին…
Ինձ` միմիայն մի հոգի, մի մարդ, մի հանդիսատես…

ՖՐԻԴՐԻԽ ՇԻԼԼԵՐ

… Բնությունն սկզբնապես ավելի լավ չի վարվում մարդու, քան իր կերտած մնացյալ արարածների հետ. նա մարդու փոխարեն է գործում այնտեղ, որտեղ վերջինս դեռևս ի վիճակի չէ գործել ինքնուրույնաբար` որպես ազատ բանականություն: Բայց մարդուն մարդ է դարձնում հենց այն հանգամանքը, որ նա չի մնում այնպիսին, ինչպիսին իրեն ստեղծել է բնությունը, այլ ձեռք է բերում վերջինիս` մարդու համար ուրվագծված քայլերը հակառակ հաջորդականությամբ բանականորեն կատարելու, կարիքի գործը ազատ ընտրության գործի տեսքով վերստեղծելու և բանական- ֆիզիկական անհրաժեշտությունը բարոյական անհրաժեշտության աստիճանի բարձրացնելու ընդունակություն:
Նա սթափվում է իր զգայական նիրհից, ինքն իրեն ճանաչում որպես մարդ, շուրջը նայում և… իրեն հայտնաբերում պետության մեջ: Պահանջմունքների հարկադրանքով նա այդտեղ է հայտնվում նախքան այն պահը, երբ կարող կլիներ ազատորեն ընտրել ադ վիճակը. կարիքը ըստ բնության պարզ օրենքի պետություն է ստեղծել ավելի վաղ, քան այդ կարող էր անել մարդը` հիմնվելով բանականության օրենքի վրա: Սակայն որպես բարոյական անձ, մարդը չէր կարող (և այժմ էլ չի կարող) գոհանալ կարիքի ծնունդ հանդիսացող այդ պետությունով, որը ստեղծվել էր լոկ բնական կանխասահմանվածությունից և վերջինիս նկատմամաբ. և վայ մարդուն, եթե նա բավարարվի այդպիսինով: Ուստի մարդ լինելու այդ նույն իրավունքով նա լքում է կույր անհրաժեշտության տիրույթը ճիշտ այնպես, ինչպես ձեռք բերած ազատության շնորհիվ մի կողմ է նետում անհրաժեշտությունը բազում այլ պահերի: Բավարարվենք միայն մեկ օրինակով. մարդը բարոյականությամբ վերացնում և գեղեցկությամբ ազնվացնում է ստորության այն կնիքը, որ տենչանքը դրոշմում է սեռական սիրուն: Այսպիսով, նա հասուն տարիներին ասես արհեստականորեն ինքն իրեն փոխհատուցում է մանկության օրոք ձեռքից բաց թողածը, իդեականորեն ստեղծում է բնական վիճակի մի այնպիսի պատկեր, որը թեև նրան տրված չէ որևէ փորձառությամբ, բայց և այնպես անհրաժեշտ է ըստ բանականության սահմանման. այդ իդեալական վիճակում նա իր համար կերտում է վերջնային նպատակ, որն իրեն անմատչելի էր բուն բնական դրության մեջ, կատարում է մի այնպիսի ընտրություն, որին նա այնժամ ընդունակ չէր` վարվելով այնպես, ասես պետք է ամեն բան վերսկսեր սկզբից, ասես անկախության վիճակը ներքին լուսավորման ու ազատ որոշման դրդմամբ փոխում է պայմանագրով սահմանված վիճակի…

ՊԻՏԵՐ ՆԱԴԱՇ

ՎԱՅՐԻ ՄԱՐԴԸ

Անտառում գյուղացիք բռնեցին մի վայրի մարդու: Նա համարյա մերկ էր եւ արմտիքով էր սնվում: Պարզվեց, որ նա պատկերացում չուներ կոմունիստական իշխանության անկման մասին, որից էլ նա թաքնվել էր անտառում:
— Իսկ հիմա ի՞նչ իշխանություն է,- հարցրեց նա գեղջուկներից մեկին:
Տղամարդը վիզը քորեց.
— Էհ, ինչ-որ…
— Ասում են՝ դեմոկրատական,- ասաց մյուսը, ավելի գրագետը: -Դե ինչ, գալի՞ս ես:
— Հա, գալիս եմ, միայն թե ինձ ինչ-որ հագուստ տվեք:
— Էհ, պետք չի: Ողջ ժողովուրդը կիսամերկ է շրջում, այնպես որ, մյուսներից չես տարբերվի:
— Արմտիքն էլ հետդ վերցրու, պետք կգա:
— Դե ուրեմն գալիս եմ: Կուղևորվեմ մայրաքաղաք, կնայեմ, թե ինչ կա և ոնց է: Գուցե նույնիսկ նախագահ դառնամ, եթե կարիք լինի:
Եվ նա գնաց, իսկ տղամարդիկ գործի անցան։ Որոշ ժամանակ անցավ, եւ ահա նրանցից մեկը, արևից աչքերը ծածկելով, նայեց ճանապարհին և ասաց.
— Նա, ոնց որ թե, վերադառնում է:
Եվ իրոք, նրանց էր մոտենում վայրի մարդը:
— Ինչ-որ բա՞ն ես մոռացել:
— Ոչ:
— Ուրեմն ինչո՞ւ ես վերադարձել: Նոր իշխանությունը դուրդ չեկա՞վ:
— Դե չէ, այն նույնիսկ գեղեցիկ է, միայն թե, ես, ոնց որ թե, վարժվել եմ անտառին, ավելի լավ է էնտեղ մնամ: Իսկ ո՞ւր է այն կորել, անտառն այն:
— Չկա այլեւս, մենք կտրել ենք:
— Բա հիմա ո՞ւր գնամ:
Վայրի մարդն այդ գեղջուկներից մեկի մեղքն եկավ:
— Ես մի դատարկ խցիկ ունեմ, հարդ կփռենք, այնտեղ էլ կսպասես:
Վայրի մարդը շնորհակալ եղավ եւ ապրեց գեղջուկի խցում: Առանց հարմարությունների, բայց փոխարենը՝ կտուրի տակ, նույնիսկ ավելի լավ է, քան անտառում:
Եվ դարձյալ սպասում է, բայց հիմա ինքն էլ չգիտի՝ թե ինչի:

Թարգմ. Վարդան Ֆերեշեթյան

ԿՈՒՐՏ ՏՈՒԽՈԼՍԿԻ

ՄԱՐԴԸ
Մարդը ունի երկու ոտք և երկու համոզմունք. մեկը այն դեպքի համար, երբ նա իրեն լավ է զգում, և մյուսը` երբ նա իրեն լավ չի զգում: Վերջինը կոչվում է կրոն:
Մարդը ողնաշարավոր կենդանի է և ունի անմահ հոգի, ինչպես նաև հայրենիք, որպեսզի քիթը շատ վեր չցցի:Մարդը բազմանում է բնական ճանապարհով, բայց նա ինքը այդ ճանապարհն ընկալում է որպես հակաբնական և այդ մասին այնքան էլ չի տարածվում:
Մարդը օգտակար էակ է, քազի ծառայում է այն բանի համար, որպեսզի իր զինվորական մահով բարձրացնի նավթային բաժնետոմսերի գինը, իր հանքափորային մահով ավելացնի ձեռնարկատերերի շահույթը, ինչպես նաև մշակույթի, արվեստի և գիտության արժեքը:
Բազմանալու բնազդի, ուտելու և խմելու ձգտումների հետ մեկտեղ մարդն ունի երկու հակում` վիճաբանել և չլսել: Մարդուն կարելի է բնորոշել որպես մի էակի, որը երբեք չի լսում: Եթե նա իմաստուն է, ապա իրավացի է, որովհետև խելացի բաներ շատ հազվադեպ կարելի է լսել: Մարդիկ շատ են սիրում խոստումներ, շողոքորթություններ, խոստովանություններ ունկնդրել:
Խորհուրդ է տրվում, որ շողոքորթությունը մի երեք անգամ ավելի կոպիտ լինի, քան հնարավոր է համարվում:
Իր նմաններին մարդը ոչ մի բան թույլ չի տալիս, դրա համար նա օրենքներ է հնարել: Իրեն չի կարելի, ուրեմն ուրիշներինել է արգելված…
Մարդը քաղաքական էակ է. նա առանձնակի մեծ հաճույքով իր կյանքն անց է կացնում նախրակույտերում: Ամեն մի կույտ ատում է մյուս կույտերին, որովհետև նրանք ուրիշ են, և ատում է իր կույտերին, որովհետև դրանք յուրային են: Վերջին ատելությունը կոչվում է հայրենասիրություն: Յուրաքանչյուր մարդ ունի փայծաղ, լյարդ, թոքեր և դրոշ. այդ չորս օրգանները կենսականորեն անհրաժեշտ են. գոյություն չունեն անդրոշ մարդիկ…