ՀԵՐՄԱՆ ՀԵՍՍԵ

Երբեմն մենք այս ու այն բանն ենք ձեռնարկում, մեկնում ենք ու վերադառնում, կատարում մեկ այս, մեկ այն, և ամեն ինչ բնական ու հեշտ է թվում, ոչնչով չծառնաբեռնված ու կարծես թե ոչ պարտադիր, սակայն ամեն ինչ, ըստ երևույթին, կարող էր և այլ կերպ լինել: Երբեմն էլ, ուրիշ պահերի, թվում է, թե ոչինչ այլ կերպ չէր կարող լինել, անպարտադիր ու հեշտությամբ տրվող ոչինչ գոյություն չունի, և նույնիսկ մեր յուրաքանչյուր ներշնչում-արտաշնչումը նախասահմանված է ի վերուստ և ծանրաբեռնված ճակատագրով:
Մեր կյանքի այն արարքները, որ մենք բարի ենք համարում և որոնց մասին թեթև սրտով ու հաճույքով ենք պատմում, դրանք բոլորն էլ վերաբերում են այն առաջին` «հեշտ» համարվող տեսակին, և մենք հեշտությամբ էլ բոլորը մոռանում ենք: Ուրիշ արարքները, որոնց մասին դժվարանում ենք խոսել, մենք երբեք չենք կարողանում մոռանալ, դրանք ինչ-որ չափով ավելի շատ են մերը, քան առաջինները, և նրանց երկար ու ձիգ ստվերները փռվում են մեր կյանքի բոլոր մնացյալ օրերի վրա:

ԵԹԵՐԱՅԻՆ ԱՆԴՐԱԴԱՐՁ

VS — Երևանը` համաշխարհային ԳՐՔԻ ՄԱՅՐԱՔԱՂԱՔ, թե՞ դրա ՁԵՎԱԿԱՆ ԻՄԻՏԱՑԻԱ

2012-ին գրքի 12-րդ մայրաքաղաքը դարձավ Երևանը: Տիտղոսավորումից անցել է 5 ամիս: Այն, որ այս ընթացքում գրքի տոնը մեր մայրաքաղաքում շարունակվում է, երևանցիները մեծ հաշվով չեն նկատում: Փոխարենը` գրքի տոնի պատասխանատուները հավաստիացնում են` շատ գործ է արվել, մասնավորապես` հրատարակչական: Երևանը` համաշխարհային գրքի մայրաքաղաք, թե՞ դրա ձևական իմիտացիան:
VS-ի մի կողմում ` մշակույթի նախարարության ԺԱ բաժնի պետ Սեյրանուհի Գեղամյանն է, մյուս կողմում` գրող, գրականագետ Հովիկ Չարխչյանը:
Հաղորդման հեղինակ ու վարող` Սոնա Աբրահամյան:
Asekose.am/TV

ԼԵԳԵՆԴ ՍԻՐՈ ՄԱՍԻՆ

Շատ ժամանակներ առաջ կար մի կղզի, որի վրա ապրում էին մարդկային բոլոր զգացմունքներն ու հոգևոր արժեքները. Ուրախություն, Տխրություն, Իմացություն և այլն: Նրանց հետ միասին ապրում էր նաև Սերը: Մի անգամ զգացմունքները նկատեցին, որ կղզին կամաց-կամաց ծածկվում է ջրով և շուտով կանցնի ջրի տակ: Բոլորը նստեցին իրենց նավերն ու լքեցին կղզին: Սերը չէր շտապում և սպասում էր մինչև վերջին րոպեները: Երբ կղզին գրեթե ամբողջությամբ սուզվել էր ջրի տակ, և Սերը հասկացավ, որ այլևս հույս չկա, թե կղզին կփրկվի, սկսեց օգնության կանչել: Մոտակայքով անցնում էր Հարստության շքեղ նավը:
Սերը խնդրեց նրան վերցնել իրեն, սակայն Հարստությունն ասաց, որ իր նավի վրա այնքան թանկարժեք իրեր, ոսկի ու արծաթ կա, որ Սիրո համար տեղ չկա:
Այդժամ Սերը դիմեց Գոռոզությանը, ով նույնպես անցնում էր կղզու մոտով, բայց ի պատասխան լսեց, որ իր ներկայությունը կխախտի Գոռոզության նավի վրա տիրող կանոնակարգվածությունն ու կատարելությունը:
Այնուհետև, նկատելով Տխրության նավը, Սերն աղերսանքով դիմեց նրան:
— Օ՜, Սեր, — պատասխանեց Տխրությունը.- ես այնքան տխուր եմ, որ պետք է մենակ մնամ:
Կղզու մոտով իր նավով անցավ նաև Ուրախությունը, սակայն նա այնքան ուրախ էր, որ անգամ չլսեց Սիրո աղերսանքը:
Հանակարծ Սիրո ականջին մի ձայն հասավ. «Արի, Սեր, ես քեզ կվերցնեմ ինձ հետ»: Սերը շրջվեց և տեսավ մի ալևոր ծերունու ու այնքան ուրախացավ, որ անգամ մոռացավ հարցնել նրա անունը: Երբ նրանք հասան ցամաքին, Սերը իջավ նավից, իսկ ծերունին շարունակեց իր ճանապարհը:
Եվ երբ ծերունու նավակը անհայտացավ տեսադաշտից, Սերը հանկարծ սթափվեց. նա նույնիսկ շնորհակալություն չէր հայտնել ծերունուն: Սերը դիմեց Իմացությանը.
— Իմացություն, ասա ինձ, ո՞վ էր իմ փրկիչը:
— Դա Ժամանակն էր,- պատասխանեց Իմացությունը:
— Ժամանա՞կը,- զարմացավ Սերը,- հանուն ինչի՞ նա ինձ օգնեց:
Իմացությունը նայեց Սիրո շփոթված դեմքին և պատասխանեց.
— Միայն Ժամանակը գիտի, և միայն նա է հասկանում` որքան կարևոր է կյանքում Սերը:

ԱԼԵՔՍԻՍ ԹՈՔՎԻԼ

Կան այնպիսի ժողովուրդներ, որոնց սկզբնական դաստիարակությունն այնքան անբավարար է, և որոնց բնավորությունը` կրքերի, անգիտության ու կեղծ հասկացությունների այնպիսի տարօրինակ խառնուրդ, որ նրանք չեն կարող ինքնուրույն գտնել իրենց դժբախտությունների պատճառները: Նրանք զոհվում են իրենց կողմից չգիտակցված չարիքների ծանրությունից:

ԽԱՉԻԿ ԴԱՇՏԵՆՑ

ԱՇԽԱՐՀԻ ՀԵՔԻԱԹԸ

Աշխարհը ջրաղաց է… Դու ջրաղաց մտնողի գալը մի հարցրու, նրա գնալը հարցրու: Մեկի բերածը կորեկ է, մեկինը ցորեն, մյուսինը` գլգըլ: Բոլոր մտնողներն իրենց բերածը աղալու հերթի կսպասեն: Ջրաղացպանն էլ ասենք թե աստվածն է: Առաջին եկողին ասում է. «Պարկիդ տակը թոթվիր, խնամի Կիրակոս, քո աղունն իջավ»: Հերթը մյուսինն է: Քիչ հետո ջրաղացպանը կրիչակին նայելով գոռում է. «Խնամի Համբարձում, պարկիդ տակը թոթվիր, քո աղունն իջավ»: Սա էլ է գնում: «Քավոր Գրիգոր, թեռդ առաջ քաշիր, հերթը քոնն է»: Մի հանգ հետո դառնում է մյուսին. «Խնամի Մարկոս, քավորից հետո հերթը քոնն է, պատրաստվիր»… Ու էսպես ամեն մարդ կմտնի ջրաղաց ու իր աղունն աղալով կերթա դուրս: Բայց եթե աղացքի ջուրը կտրվի, ի՞նչ պիտի անի ջրաղացպանը: Նա պետք է վերցնի իր թիակը և գնա ջուրը կապելու: Ուրեմն աստծո մոտ էլ, երեխաներ, ամենազորավոր գործիքը դարձյալ թիակն է: Էլ է աշխարհքի հեքիաթը:

ՄԽԻԹԱՐ ԳՈՇ

Բժիշկներից շատերը շատ վնաս են գործում դեղով կամ ուրիշների վրա դեղը փորձելով. կամ չարակամությամբ սպանում են դեղով, կամ անգիտության պատճառով դեղերից վնասակարն են տալիս, կամ անվարժ լինելով` հիվանդությունը չեն կարողոնում ճանաչել և այդ պատճառով հիվանդներին մահացնում են. կամ ծուլանում են) եթե ըստ իրենց ցանկության վարձ չեն ստանում և այդպես վնասում են, կամ աշակերտներին նախանձելով` նրանց ճիշտ չեն սովորեցնում, և նրանք էլ անգիտանալով` բազում մահ են պատճառում. և կամ իրենք, կամ աշակերտների հետ միասին, ուրիշ հիվանդության պատճառ են դառնում. այս բոլոր դեպքերը դիտավորյալ սպանություն պետք է համարել:
Ուրեմն դիտավորյալ սպանողին (եթե չընդունի իր մեղքը) արյան դատաստան լինի: Իսկ եթե անզգույշ սպանություն լինի, անկախ նրանից, խոստովանում է, թե չի խոստովանում, անպարտ է և արյան դատաստանից, և ապաշխարությունից:

ՄԱՐԻԵՏԱ ՇԱՀԻՆՅԱՆ

… Երևանում խնդրեցի, որ ինձ ցույց տան Խաչատուր Աբովյանի տունը: Ասացին, որ այն գտնվում է Քանաքեռ գյուղում: Այսօրվա պես հիշում եմ, թե ինչպես անցա նեղլիկ, ծուռումուռ և գարշահոտ փողոցներով ու հասա այնտեղ, մտազբաղ կանգնեցի տան առջև: Երեկոյանում էր, և այդ երեկոյի մշուշի մեջ ես մտովի տեսնում էի պատանի Աբովյանին, որ դուրս է գալիս ցածրիկ տան դռնակից, բարձրանում տափակ տանիքն ու երազանքով նայում աստղանկար երկնակամարին… Ես հեռացել էի ինքս ինձնից ու գնում-գնում էի Աբովյանի հետ նրա տառապանքի ու մաքառումների ճանապարհով… Եվ այդ պահին ուսիս վրա զգացի ինչ-որ մեկի ձեռքը: Թեքեցի գլուխս, տեսա մի ծեր մարդու, մազակալած, կնճռոտ դեմքով: Հիմա էլ, երբ նորից հիշեցի նրա դեմքը, մարմնովս ասես մրջյուններ անցան: Նա նայում էր ինձ մռայլ աչքերով ու ռուսերեն ասում.
— Ինչու՞ եք այդպես մտահոգված նայում… Աբովյանի՞ն եք փնտրում… Ես կենդանի վկա եմ ու գիտեմ, թե ինչպես անհայտացավ նա… Եթե ուզում եք իմանալ, ես ձեզ ցույց կտամ նրա տեղը: Եկեք ինձ հետ:
Ես ցնցվեցի, ինձ թվաց, թե երազում եմ, բայց արդեն քայլում էի նրա ետևից: Մենք անցանք նեղլիկ ու ծուռտիկ մի քանի փողոց և մտանք խոնավ մի բակ: Բակի չորս կողմը հողե պատերով տներ էին: Նա բացեց այդ տներից մեկի դուռը, ինձ ներս հրավիրեց: Ես ներս մտա կիսամութ սենյակը: Բարձրահասակ, չորուկ ծերունին կանգնեց սենյակի կենտրոնում, արտակարգ երկար, չորություն արտահայտող ձեռքերով ցույց տվեց սենյակի հողե հատակն ու ասաց.
— Քանդեցեք այստեղ և դուք կգտնեք Աբովյանի դին…
Ես սարսափահար դուրս եկա, բայց մինչև հիմա հիշում եմ այդ ծեր մարդու ձեռքը` սև, ոսկրոտ…


(Շահինյանը Հայաստանում է եղել 1922 թվականին: Այս հուշը գրի է առնվել 1978-ին):

ԱԼԵՔՍԱՆԴՐ ՄԱՆԹԱՇՅԱՆՑ

Հայ վաճառականներ, ձեր փառքի տունը, ուր անմահ կմնաք` ձեր տառապյալ հայրենիքն է: Հայոց կյանքն է այն պանթեոնը, ուր ձեր բարի հիշատակը պիտի պահվի Աստծո և մարդկանց առաջ իր համակ պայծառությամբ. ուրիշ թանգարաններում ձեր համար միայն արհամարհանք, մոռացություն ու փոշի է պահված:
Հայ վաճառականներ, դուք հայ ազգի վաստակավոր ձեռքն եք, նրա հաստատություններին սնունդ մատակարարող աշխատավորը, նրա կենդանի գանձն եք ու գանձարանը: Հետևաբար նրանց վրա հսկելու, կարգադրելու, կարգի բերելու բարոյական իրավատերը: Մի լռեք, մի հեռանաք հայ վաճառականի ավանդական ճանապարհից, մի մերժեք ձեր պարտքերն առ հայրենիք, մի հրաժարվեք ձեր իրավունքներից` ազգային գործերի ղեկը ձեր ձեռքից վար թողնելով:

ՖԵՈԴՈՐ ԴՈՍՏՈԵՎՍԿԻ

Ազատություն: Ի՞նչ ազատություն: Միատեսակ ազատություն բոլորին` անելու այն, ինչ հնարավոր է անել օրենքի սահմաններում: Ե՞րբ է հնարավոր անել այն, ինչ ուզում ես: Երբ միլիոն ունես: Իսկ ազատությունը յուրաքանչյուրին միլիոն տալի՞ս է: Ոչ: Ի՞նչ է մարդն առանց միլիոնի: Առանց միլիոնի մարդը նա չէ, որն անում է այն, ինչ ուզում է, այլ նա, որի հետ անում են այն ամենը, ինչ կամենում են:

ՖԵԴԵՐԻԿՈ ՖԵԼԼԻՆԻ

Օրվա ու գիշերվա ցանկացած ժամին թերթերը, ռադիոն, հեռուստատեսությունը հետապնդում են մեզ, ուղեղներս խցկում ամեն կողմից ստացվող ամենատարբեր հաղորդագրություններ: Դա տեղեկությունների ու փաստերի իսկական հեղեղ է, և մենք այլևս ի վիճակի չենք դրանք ոչ հիշողության մեջ պահել, ոչ յուրացնել, ոչ փոխարկել ինչ-որ «կյանքի փորձի», ոչ դրանցով հարստացնել մեր գիտելիքները: Ամեն ինչ ծածկում է բառերի, պատկերների, աղմուկի մտագարային համատարած հեղեղը. ահռելի ֆետիշը, վերջնականապես աղավաղելով ու խճճելով իրական փաստերը, որ պետք է հաղորդվեին մեզ ի գիտություն, մեզ զրկում է գիտակից միջամտության բոլոր հնարավորություններից, օտարում է մեզ, ի սկզբանե խափանում որևէ բան փոխելու յուրաքանչյուր փորձ: Անհատնում, անվերջանալի երևույթ է սա` դաժան, գիտակցություն մթագնող, ամեն ինչի կատարյալ ժխտում: Ոչ միայն հոգեկան հիգիենայի նկատառումներից ելնելով, այլև հանուն բանականության փրկության թերևս լավ կլիներ, որ ժամանակ առ ժամանակ և ամեն անգամ ավելի ու ավելի երկարատև չաշխատեր հեռուստատեսությունը, լռեր ռադիոն, չհրատարակվեին լրագրերը. այնժամ ամեն ոք նորից հնարավորություն կունենար ինքն իրենով, սեփական անձով ինչպես հարկն է զբաղվելու, թեկուզև հանուն այն բանի, որ ինչ-որ ձևով կարգի բերեր իրեն, վերստեղծեր բեկորներից ու կտորտանքներից…

ՄԱՔՍԻՄ ԳՈՐԿԻ

Չէ՞ որ կան մարդիկ, որոնց համար կյանքում ամենաթանկ և ամենալավ բանը իրենց հոգու կամ մարմնի որևէ հիվանդությունն է: Նրանք իրենց ողջ կյանքի ընթացքում դրանով են զբաղվում և միայն դրանով են կենդանի. նրա պատճառով տառապանք կրելով` նրանք դրանով են սնվում, ուրիշներին գանգատվում են այդ հիվանդությունից ու դրանով մերձավորների ուշադրությունը դարձնում իրենց վրա: Դրա համար իբրև հատուցում մարդկանց կարեկցությունն են վաստակում ու դրանից բացի ոչինչ չունեն: Վերցրեք նրանցից այդ հիվանդությունը, բժշկեցեք նրանց, և նրանք կդժբախտանան, որովհետև կզրկվեն ապրելու միակ միջոցից, այն ժամանակ նրանք ներքուստ դատարկ կլինեն: Երբեմն մարդու կյանքն այնքան աղքատ է լինում, որ նա ակամայից ստիպված է լինում գնահատել իր արատը և նրանով ապրել. և կարելի է ասել, որ մարդիկ հաճախ ձանձրույթից են արատավոր դառնում:

ԿՈՄԻՏԱՍ

Լավ է այսքանով գոցեմ գիրս, սիրտս լցված է. եթե չամաչեմ լաց լինելու ցավերս շատացել են։ Տես աչքովդ, թե ինչպես մարդիկ ավերում, կործանում են պատիվ, անուն, եկեղեցի, սրբություն, ազգայնություն և գործիք են դառնում չարի ձեռքին և ապա մի լցվիր, մի լար, մի ողբա Խորենացու պես, իր իսկ ողբով, այժմ նույն պատկերն է մեր շուրջը և նորա ուրվականն է ողբում մեր անբուժելի ցավերը։
Նյարդերս թուլացել են, այլևս տոկալու հնար չունեմ։ Որոնում եմ հանգիստ՝ չեմ գտնում, ծարավի եմ ազնիվ աշխատանքի` խանգարվում եմ, փափագում եմ հեռու մնալ, խցել ականջներս՝ չլսելու համար, գոցել աչքերս՝ չտեսնելու համար, կապել ոտքերս՝ չգայթակղվելու համար, բայց զի մարդ եմ` չեմ կարողանում։ Խիղճս մեռնում է, եռանդս պաղում է, կյանքս մաշվում է և միայն վարանմունքն է բուն դնում հոգուս ու սրտիս խորքում…

ԱՂԱՍԻ ԱՅՎԱԶՅԱՆ

Կան խոշոր ու մանր ձկներ: Խոշորներն ուտում են մանրերին: Ու դա հասկանալի է: Ինձ շփոթեցնում է մի այլ հանգամանք. կան մի հատուկ տեսակի ձկներ, որոնք սնվում են միմիայն իրենց համար ի վերուստ նախատեսված մի ուրիշ հատուկ տեսակի ձկներով: Ու եթե չլինեն այդ ձկները, մյուսները կոչնչանան: Աստված, ուրեմն, ստեղծում է այդ փոքր ձկներին մասնավորաբար որպես կեր մեծերի համար: Ես թույլ եմ տալիս ինձ մտածելու, որ ձկները զգացմունք չունեն, հոգի չունեն, զուրկ են իմաստավորելու կարողությունից: Թող այդպես լինի: Բայց ինչու Աստված ստեղծում է մարդկանց մի տեսակ, որոնք կեր պիտի դառնան մարդկանց մի ուրիշ տեսակի: Եվ եթե չլինի մարդկանց առաջին տեսակը, երկրորդը կոչնչանա: Դա ևս կհասկանայի այսքան գրադարաններով առատ աշխարհում, բայց մի հասարակ բան, այնուամենայնիվ, չի դիմանում տրամաբանությանը: Այդ դեպքում ի՞նչ կարիք կար, ի՞նչ իմաստ ուներ մարդուն տալ վերլուծելու ունակություն, խիղճ, արժանապատվություն, անապակ սեր… և այսքան գրադարաններ…

ՋԱՆՆԻ ՌՈԴԱՐԻ

ԼԻՆԵԼ ԵՎ ՈՒՆԵՆԱԼ

Մի անգամ ուսուցիչ Քերականը գնում էր գնացքով և լսում էր խցիկի հարևանների խոսակցությունը: Բանվորներ էին հարավային Իտալիայից, որ արտասահման էին գնացել: Նրանք այնտեղ երկար էին աշխատել և հիմա հարազատներին տեսնելու համար ժամանակավորապես տուն էին դառնում:
-Ես 5 տարի առաջ եմ ուղևորություն ունեցել Իտալիա,- ասաց նրանցից մեկը:
– Իսկ ես Բելգիա եմ ուղևորություն ունեցել, ածխահանքում եմ աշխատել, և դա շա~տ դժվար էր:
Որոշ ժամանակ ուսուցիչ Քերականը լսում էր նրանց ու լռում: Բայց, եթե նրա դեմքին նայեիք, կնկատեիք, թե ինչպես է բարկանում և ինչքան նման է ջրով լիքը թեյնիկի, որն ուր որ է կեռա: Վերջապես ջուրը եռաց, կափարիչը թռավ, և խիստ նայելով ուղեկիցներին՝ ուսուցիչ Քերականը բացականչեց.
— «Ուղևորությո~ւն եմ ունեցել, ուղևորությո~ւն եմ ունեցել»: Էլի. «լինել» բայի փոխարեն «ունենալ» բայն օգտագործելը հարավցիներիդ սովորությունն է: Մի՞թե դպրոցում ձեզ չեն սովորեցրել, որ պետք է ասել. «Ես եղել եմ Իտալիայում», ոչ թե՝ «Ես ուղևորություն եմ ունեցել Իտալիա»:
Բանվորները լռեցին` հարգանքով լցված այդ սպիտակ մազերով, սև գլխարկով պատկառելի սինյորի նկատմամբ:
– «Ունենալ» բայը չի կարելի այդպիսի կապակցությամբ գործածել,- շարունակեց ուսուցիչ Քերականը,- դա կոպիտ սխալ է: Դա սխալ արտահայտություն է:
Բանվորները հոգոց հանեցին: Հետո նրանցից մեկը հազաց, կարծես համարձակություն էր հավաքում, և ասաց.
– Շատ հնարավոր է, սինյո´ր, որ դուք ճիշտ եք: Դուք, հավանաբար, շատ եք սովորել: Իսկ ես ընդամենը կրտսեր դպրոցն եմ ավարտել, բայց էն ժամանակ էլ ստիպված էի ավելի շատ ոչխար արածեցնել, քան դասագրքով զբաղվել: Շատ հնարավոր է, որ դա սխալ արտահայտություն է:
– Իհարկե, սխալ է:
– Հա-հա: Ու դա, երևի, շատ կարևոր է, չեմ վիճում: Բայց, ինձ թվում է, որ դա նաև շատ տխուր արտահայտություն է, շա՜տ: Ախր, մենք ստիպված ենք աշխատանք փնտրել օտար երկրներում… Ստիպված ենք լինում երկար ժամանակով լքել մեր ընտանիքները, երեխաներին:
Ուսուցիչ Քերականը շփոթվեց.
– Իհարկե…. Ընդհանրապես…Մի խոսքով… Սակայն, ինչ էլ որ լինի, ամեն դեպքում պետք է ասել «եղել եմ», ոչ թե ես «ուղևորություն եմ ունեցել»: Այդպես միայն գերմանացիներն են խոսում: Իսկ մենք պետք է գործածենք այլ բայ` ես եղել եմ, մենք եղել ենք, նա եղել է…
– Էհ,- հարգալից ժպտալով՝ ասաց բանվորը,- ես եղե´լ եմ: Մենք եղե´լ ենք… Գիտե՞ք, թե մենք ամենաշատը որտեղ կուզենայինք լինել: Մեր հայրենիքում: Չնայած մենք ուղևորություն ենք ունեցել Ֆրանսիայում էլ, Գերմանիայում էլ, բայց ամենից շատ կուզեինք այստեղ լինել` Իտալիայում, չհեռանալ այստեղից, աշխատանք, լավ տուն ունենալ և հանգիստ ապրել մեր տանը:
Եվ նա պարզ ու բարի աչքերով նայեց ուսուցիչ Քերականին: Ուսուցիչ Քերականը շատ էր ուզում բռունցքներով ծեծել իր գլուխը: Եվ ինքն իր հասցեին փնփնթում էր. «Տխմա´ր: Դու իսկական հիմար ես, ուրիշ ոչինչ: Սխալներ ես փնտրում… Սխալ արտահայտություննե~ր… Իսկ սխալը, և շատ ավելի լուրջ սխալը, ուրիշ տեղ է»:

Թարգմ. Մերի Գրիգորյան

ՀՈՒՇԵՐ ԱԶԳԱՅԻՆ ԶԱՐԹՈՆՔԻ ՕՐԵՐԻՑ

Մեր նորագույն պատմության բախտորոշ իրադարձություններն արդեն պատմություն ու տարեգրություն են դարձել: Բայց և այնպես անցած օրերի յուրաքանչյուր դրվագ իր տողատակերում միշտ էլ թաքցրած ունի մանրամասներ, որոնք առաջին հայացքից գուցե թե տեսանելի չեն մեծ ցնցումների ու շարժումների համայնապատկերի վրա, սակայն այդ վերափոխումների արդյունքը մեծապես պայմանավորված էր հենց նմանատիպ «երկրորդական» գործոններով:
Ստորև ներկայացնում ենք աշխարհագրական գիտությունների դոկտոր-պրոֆեսոր, ակադեմիկոս Գրիգոր Ավագյանի անտիպ հիշողություններից մի հատված, որտեղ պատկերված են 1989-ի ազգային զարթոնքի օրերի մասին պատմող դրվագներ:

Հ. Չարխչյան

ԴՐՎԱԳՆԵՐ ԻՄ ԿՅԱՆՔԻՑ

Ղարաբաղ կոմիտեի անդամներին, որոնց թվում նաև Բաբկեն Արարքցյանին, ձերբակալել և տարել էին Մոսկվայի Բուտիրովյան բանտը: Ցրտաշունչ ձմեռ էր: Հունվարի 14-ին ավագ թոռնիկիս՝ Աստղիկի ծննդյան օրը, վաղ առավոտյան (ժամը 7-ի սահմաններում) աղջիկս՝ Կարինեն, զանգահարում է մեր տուն և վրդովված ձայնով հայտնում, որ անծանոթ մարդիկ պահանջում են դուռը բացել, ինքը չի բացում: «Ճիշտ ես վարվում, հիմա մորդ հետ գալիս ենք»: Մենք համարյա վազելով հասանք տեղ և ի՞նչ տեսանք. Չորս թե հինգ հոգի միջանցքում կանգնած՝ անընդհատ ծեծում են դուռը՝ պահանջելով բացել այն: Տիկնոջս հետ մոտեցանք ու հայտնելով մեր ով լինելը, հարցրինք՝ ի՞նչ է պատահել, ինչու՞ են պահանջում դուռը բացել և ովքեր են իրենք: Մեկը, որ ղեկավարն էր, ասաց՝ իրենք պետանվտանգության կոմիտեից են, այսինքն ԿԳԲ-ից, իրենց հանձնարարված է խուզարկել Բաբկեն Արարքցյանի բնակարանը: Պարզվեց, որ ղեկավարը ազգությամբ մոլդովացի էր:
ԿԳԲ-ի ներկայացուցիչը պահանջելու պես խնդրեց մեզանից դուռը բացել տալ, այլապես ստիպված կլինենք լոմով ջարդել: Ես Կարինեին խնդրեցի բացել դուռը, այլապես կջարդեն այն և զոռով ներս կմտնեն: Կարինեն ներսից կրկնում էր, որ դուռը կբացի միայն տանտիրոջ՝ Բաբկենի առաջ: Բնակարանից անընդհատ լսվում էին հայրենասիրական երգեր: Բանակցությունները երկար տևեցին, Կարինեն դուռը չէր բացում: Ես ստիպված խնդրեցի երեխաներին ուղարկել քրոջ տուն: Նա ներսից պատասխանեց, այդ դեպքում թող կագեբեիստները դուրս գան շքամուտքից և ինքը միայն այդ դեպքում երեխաներին կհանի տնից: Այդպես էլ արվեց՝ նրանք հեռացան և կանգնեցին պատշգամբի դիմաց: Կարինեն բացեց դուռը, երեխաները ահաբեկված դուրս եկան, և նա իսկույն դուռը փակեց: Մորաքույրը երեխաներին տարավ իրենց տուն: Ի դեպ, երբ երեխաներին դուրս բերելու համար մտել էի բնակարան, Կարինեին հարցրի, եթե տանը կա՞ զենք կամ նման մի բան, կարող եմ հետս դուրս տանել: Նա վստահեցրեց, որ ոչինչ չկա և իզուր եմ անհանգստանում: Ես, անշուշտ, թեթևացած զգացի:
Մոլդովացին անընդհատ կրկնում էր, որ իրենք ստիպված կլինեն դուռը ջարդել: Ի դեպ, նրանք իրենց հետ բերել էին դուռը ջարդելու լոմ: Բացի այդ՝ ներքևում կային 5-6 հոգի, որոնք երբեմն-երբեմն բարձրանում էին հարկաբաժին՝ հավանաբար դուռը ջարդելու մտադրությամբ: Բայց ղեկավարը ետ էր ուղարկում: Արդեն ժամեր էին անցել, և Կարինեն դուռը չէր բացում: ԿԳԲ-ի ղեկավարը իր հետ եկած ընկերներին հանձնարարեց հրավիրել մի դեպուտատի, որպեսզի նրա ներկայությամբ և մասնակցությամբ բացել տա դուռը: Որոշ ժամանակ անց որտեղից որտեղ բերեցին միջին հասակի մի տղամարդու, որը` չիմացա տեղական իշխանությունների, թե՞ Գերագույն խորհորդի դեպուտատ էր:
Ղեկավարը լոմը տվեց դեպուտատի ձեռքը և ասաց, որ պետք է ջարդելով բացել դուռը: Դեպուտատը հանկարծակիի եկավ և իսկույն հարցրեց, թե դա ու՞մ դուռն է: «Բաբկեն Արարքցյանի»,- պատասխանեցին ԿԳԲ-ի ընկերները: Դեպուտատը իսկույն այլայլվեց և զայրացած տոնով պատասխանեց. «Այս լոմով ձեր գլուխները կջարդեմ»: Լոմը նետեց աստիճաններից ներքև և ասաց. «Խորհուրդ եմ տալիս՝ դուք էլ հեռանաք այս շքամուտքից»:Մինչև հիմա էլ հիշում եմ այդ սքանչելի հերոսական տղամարդու դեմքը: Բայց ափսոս անուն ազգանուն չիմացանք: Շատ կփափագեի թեկուզ ուշացումով իմանալ նրա ով լինելը և խորին շնորհակալությունս ու երախտագիտությունս հայտնել նրան: Թեկուզ ուշացումով խնդրում եմ ներկայանալ: Չէ՞ որ Ձեզ նման մարդիկ են պահում Ազգն ու Հայրենիքը: Ձեզ նման մարդիկ են աշխարհը առաջ մղում:
Երկար, շատ երկար ժամեր անցկացրինք շքամուտքի հարթակում: Մոլդովացու ոտքերը մրսում էին, և նա ստիպված անընդհատ քայլեր էր անում նույն տեղում:
Որտեղից որտեղ, թե ինչպես էին իմացել, մեկ էլ եկան Բաբկեն Արարքցյանի համալսարանական ընկերները և քեռին՝ Պողոսը: Մեր բոլորի խնդրանքով Կարինեն բացեց դուռը, և մտանք ներս: Մոլդովացին անցավ գործի: Նա մեկ-մեկ բացում էր պահարանի դռները և զննում թղթերը: Բաբկեն Արարքցյանի հայրը՝Գուրգեն Արարքցյանը, որը եղել է պոլիտեխնիկ ինստիտուտում ամբիոնի վարիչ, ուներ մեքենագիր հսկայական քանակությամբ թղթապանակներ: Մոլդովացին հանգամանորեն զննում էր դրանք, իսկ թիկունքում կանգնած էին երկու հայ երիտասարդներ՝ անվտանգության մարմիններից: Մոլդովացին գտավ մեքենագիր մեկ էջի վրա ազգանունների ցուցակ: Միլիմետրի ճշտությամբ չափեց թղթի երկարությունն ու լայնքը և հանձնեց թիկունքում կանգնած հայ երիտասարդին: Մտքովս անցավ, որ դա կարող է լինել «Ղարաբաղ» կոմիտեին հարողների անուն ազգանունները և հարմար պահ գտնելով՝ խնդրեցի հայ երիտասարդին ՝ցուցակը դնել պատուհանի գոգին, որպեսզի ծանոթանամ: Նա ընդառաջեց խնդրանքս, և ես կարդացի ցուցակում եղած ազգանունները: Եվ ինչ, պարզվեց, որ բոլորն էլ երևանաբնակ վանեցիներ են՝ Վարազդատ Հարությունյան, եղբայրներ Մխիթար և Էդուարդ Ջրբաշյաններ և այլոք: Հասկացա, որ ցուցակում նշված են Աշտարակ քաղաքի ծայրամասում, Թալին տանող մայրուղու աջ կողմում տեղադրված «Վասպուրականի արծիվը» հոյակերտ հուշարձանի կառուցումը նախաձեռնող վանեցիների անունները: Մտահոգությունս անցավ: Ավելին՝ մտածեցի ՝գուցե մոլդովացին բավարարվի այդ ցուցակով:
Հայ երիտասարդին ասացի.«Այնպես արա, որ շեֆը կարևորություն տա այդ ցուցակին»: Այդպես էլ եղավ. երիտասարդը ցուցակը քանիցս մոտեցրեց շեֆին ՝ ականջին ինչ-որ բան փսփսալով: Չերկարացնելու համար նշեմ, որ շեֆը, ներքին գոհունակությունը զսպելով, վերցրեց «կասկածելիների» ցուցակը և, ավարտած համարելով հետախուզությունը՝ դուրս եկավ բնակարանից:
Շատ գոհ կլինեմ, եթե ներկայանա այդ հայ երիտասարդը, որը իմ համոզմամբ նույնպես սրտանց ցանկանում էր հետախուզության նման անվտանգ ավարտ: Կարելի է եզրակացնել, որ վանեցիների ցուցակը ինչ-որ չափով օգտակար եղավ նրանցից մեկի և նույնիսկ «Ղարաբաղ» կոմիտեի տղաների համար:
Արժե անդրադառնալ նաև ղարաբաղյան շարժման հետ կապված մի փաստի ևս:
Ազատության հրապարակում բազմահազարանոց միտինգներին մասնակցողները լավ գիտեն, որ հաճախ շատ շատերը գրավոր հարցերով, առաջարկություններով դիմում էին հարթակում գտնվող «Ղարաբաղ» կոմիտեի ղեկավարներին: Գրավոր այդ հարցերն ու առաջարկությունները, որոնց տակ սովորաբար նշված էր լինում հեղինակի անուն- ազգանունը, հաճախ նաև հասցեն, հեռախոսի համարը, հավաքվում էր Բաբկեն Արարքցյանի բնակարանում: Գոյացել էր նման գրությունների մի հսկայական տոպրակ: Երբ կալանքի էին վերցրել Բաբկեն Արարքցյանին, ես տիկնոջս ասացի.« Պետք է բնակարանից հանել այդ թղթապանակ-տոպրակը, որովհետև եթե դա ընկնի անվտանգության մարմինների ձեռքը, ապա հնարավոր է՝ ոմանք նույնպես կարող են տուժել, կալանվել»:
Իմ զգուշացնելու հենց հաջորդ օրը տիկինս տան աղբի հետ միասին նշած թղթապանակ-տոպրակը տանում և գցում է աղբարկղը, որը գտնվում էր դիմացի շենքի բակում: Երբ այդ մասին տեղյակ պահեց ինձ, տագնապի մեջը ընկա՝ մտածելով, որ այն կարող է ընկնել անվտանգության մարմինների ձեռքը, և նոր բռնություններ կսկսվեն: Որոշեցինք երեկոյան ուշ ժամի գնալ և տոպրակը բերել մեր տուն: Այդպես էլ արեցինք: Բայց դա այդքան էլ դյուրին քայլ չէր, մանավանդ այդ ժամանակ Երևանում իրականացվում էր «հատուկ դրություն». մայրաքաղաքի փողոցներում, հատկապես Օպերայի շուրջ, կանգնեցված էին տանկերը, կային մեծ թվով զինվորներ և ուշ ժամին քաղաքում շրջելը վտանգավոր էր:
Երկուսով գնացինք, տիկինս աղբարկղից հանեց տոպրակը, ես դրեցի թևիս տակ և մենք շենքերի բակերով (իրարից 10-15 մետր հեռավորությամբ, որպեսզի ինձ բռնելու դեպքում գոնե տիկինս մնա ազատ), համեմատաբար անվտանգ թվացող ճանապարհով հասանք մեր տուն: Մտածելով, որ կարող են խուզարկել նաև մեր բնակարանը, հաջորդ օրը տոպրակը տեղափոխեցի քաղաքից դուրս և խորը ափսոսանքով այրեցի այն: Թող ներողամիտ լինեն գրությունների հեղինակները և մեր ժամանակների պատմությունը ուսումնասիրողները, հավանաբար այլ կերպ վարվել չէի կարող՝ զգալի թվով ազնիվ և հայրենասեր մարդկանց վտանգի չենթարկելու նպատակով: Թերևս իմ կյանքի այս դրվագը նույնպես պատմաբանների համար ինչ-որ չափով նյութ հանդիսանա:

ԳՐԻԳՈՐ ԱՎԱԳՅԱՆ
16.08.1998 Թ

ԹԵ ԻՆՉՊԵՍ ԸՆԹԵՐՑՎԵՑ ՉԱՐԵՆՑԻ ԳԱՂՏՆԱԳԻՐԸ

Հայտնի փաստ է, որ Եղիշե Չարենցի գրավոր ժառանգության մեջ քիչ չեն էջերը, որոնք գաղտնագրեր ու խորհրդանշաններ են պարունակում: Դրանց մի մասը մասնագետներին հաջողվել է բացահայտել: Սակայն դեռ մնում են այնպիսիները, որոնք առայսօր գաղտնազերծված չեն: Սովորաբար, հրապարակելով դրանք, ծանոթագրողները հարկ են համարում հետևյալ նշումն անել. «Չի հաջողվել ընթերցել»: Պատահում է նաև, որ չցանկանալով խոստովանել սեփական անկարողությունը, որոշ գրականագետներ գաղտնագրերի առիթով սկսում են զանազան հավանական ու անհավանական ենթադրություններ անել, առաջ քաշել վարկածներ, որոնք ոչ միայն սխալ են, այլև մոլորության մեջ են գցում ընթերցողին: Ահա այսպիսի մի դեպքի մասին է մեր այս պատմությունը կամ, ավելի ճիշտ կլինի ասել, այն մասին, թե ինչպես անփորձ հնարամտությունը հաղթեց փորձված կարծրամտությանը:
Ավելի քան 20 տարի առաջ ի հայտ եկան Չարենցի անծանոթ ձեռագրեր, որոնց մեծ մասը վերագրվում էր 1936 թվականին: Այդ էջերում կային նաև սևագրություններ, որոնց բովանդակությունից դատելով պետք էր կռահել, որ բանաստեղծը ցանկացել էր Ստալինին նվիրված պոեմ գրել: Հենց այդ նորահայտ թղթերից մեկի վրա էլ հանդիպեց հետևյալ անհասկանալի տառերի շղթան`
ԼԳՑԶՏ ՂԶՃԲՔՉԾՓԺՁԲՇ ՅԼԲՀ ԲՎՋԶՐ…
Ի՞նչ կարող էր սա նշանակել: Այն, որ Չարենցը հենց այնպես տառերի կուտակումներ չէր պատկերի, պարզ էր ի սկզբանե: Սակայն ի՞նչ էր ցանկացել նա ասել, ո՞րն էր գաղտնազերծման բանալին:
Տեսակետները չուշացան: Սակայն նրանցից և ոչ մեկը հարցի պատասխանը չէր: Փոխարենը հրապարակ հանվեցին արդեն հայտնի ձևակերպումներն այն մասին, թե գրվածը ոչ այլ ինչ է, եթե ոչ բաղաձայնույթ, ինչն էլ իբր թե բանաստեղծի հոգեբանական ընդվզումն է ճնշմամբ պարտադրվող երևույթի դեմ: Մի խոսքով, պնդումն այն էր, որ հնչունական աններդաշնակությունը գեղարվեստական հնարանք է և ոչ ավելին:
Այս կարծիքը գոյության իրավունք ստացավ ու մի քանի տարի շարունակ գերիշխող էր, մինչև որ մի օր արցախցի Դավիթ Շիրինյանը, ի գիտություն ընդունելով հեղինակավոր գրականագետների պնդումները, այնուամենայնիվ որոշեց ինքն էլ փորձել: Եվ… գաղտնազերծեց:
Շիրինյանի «մեթոդը» որքան որ պարզ, նույնքան էլ հնարամիտ էր ու անսխալ: Նա բացահայտեց չարենցյան բանալին` նախ կռահելով, որ տողը սոսկ բաղաձայների կուտակում չէ, այլ բառերի շարք, իսկ այնուհետև ընթեցեց այդ բառերը: Ինչպես պարզաբանում է Դավիթը, գաղտնագիրը հնարավոր է կարդալ` առաջնորդվելով նախորդ տառի վերծանման եղանակով: Սա նշանակում է, որ եթե Չարենցը գրել է, ասենք, Լ տառը, ապա այն անհրաժեշտ է փոխարինել այբուբենում դրա նախորդ տառով, այսինքն Ի-ով: Գ-ի պարագայում կլինի Բ-ն, Ց-ի դեպքում` Ր-ն և այսպես շարունակ: Արդյունքում ստացվեց, որ Չարենցի գրած տողը`ԼԳՑԶՏ ՂԶՃԲՔՉԾՓԺՁԲՇ ՅԼԲՀ ԲՎՋԶՐ, գաղտնազերծման դեպքում դարձավ`
ԻԲՐԵՎ ՀԵՂԱՓՈԽՈՒԹՅԱՆ ՄԻԱԿ ԱՍՊԵՏ:
(Հավելենք, որ վերծանման պարագայում կհանդիպեք աննշան շեղումների: Այդ շեղումները Չարենցինն են և դրանք որևէ կերպ կասկածի տակ չեն դնում գաղտնազերծման հավաստիությունը):
Հարկ է արժանին մատուցել Շիրինյանին ոչ միայն այս տողի ընթերցման, այլև այն բանի համար, որ նրա օգտագործած եղանակը կիրառելի կդառնա այլ «սպիտակ կետեր» վերծանելիս: Առաջին հայացքից սա գուցե թե աննշան թվացող, սակայն կարևոր քայլ է մեծ գրողի ձեռագրերի ուսումնասիրման գործում: Իսկ այս պատմությունը ես շարադրեցի նաև այն պատճառով, որ վաղը որևէ ինքնակոչ իրեն չվերագրի Դավիթ Շիրինյանի բացահայտումը:

Հովիկ ՉԱՐԽՉՅԱՆ

ԿՐԿԵՍԻ 100 ՏԱՐՎԱ ԵՐԱԶԸ

Այսօր պայթեցրին կրկեսի շենքը: Հիմա երևանցիները երազում են նորի մասին: Ճիշտ այսպես շուրջ մեկ դար առաջ մեր քաղաքում կային մարդիկ, ովքեր ցանկանում էին, որ Երևանն ունենար իր կրկեսը: Բարեբախտաբար, վավերագրերի մեջ պահպանվել են գծագրեր, որոնք թույլ են տալիս պատկերացում կազմել այն մասին, թե ինչպիսին էր մեր պապերի երազը 100 տարի առաջ:

ԻՆՉԻՑ Է ՍԿՍՎՈՒՄ ՀԱՅՐԵՆԻՔԻ ԿՈՐՈՒՍՏԸ

Ծանոթ եմ Կարսի անկման պատմությանը: Բազմաթիվ գրքեր ու փաստաթղթեր եմ կարդացել այդ մասին: Գիտեմ, որ նման իրադարձությունները պայմանավորված են լինում բազում հանգամանքներով` քաղաքական, ռազմական, տնտեսական, բարոյահոգեբանական… Գիտեմ, որ 1920 թ. հոկտեմբերի 30-ին մեր բանակը, ունենալով ռազմական ակնհայտ գերազանցություն, համարյա առանց կռվի քաղաքը հանձնեց թշնամուն:
Հակված չեմ անհարկի խտացնել գույները: Բայց երբ ընթերցեցի նույն տարվա փետրվարի 29-ին, այսինքն Կարսի կորստից ճիշտ 8 ամիս առաջ գրված այս նամակը, առաջին բանը, որ անցավ մտքովս, սա էր. «Ահա թե ինչից է սկսվում հայրենիքի կորուստը»:

ԿԱՐՍԻ ՆԱՀԱՆԳԱՊԵՏ Ս. ՂՈՐՂԱՆՅԱՆԻ ՆԱՄԱԿԸ ՀՀ ՎԱՐՉԱՊԵՏԻՆ

«29 փետրվարի 1920թ.
Կարս
Նահանգական բժշկի օգնական Քալանթարյանը թողեց պաշտոնը և անցավ ամերիկացիների մոտ: Բժիշկ Քալանթարյանը մեր բազմաթիվ բժիշկների շարքում աչքի ընկնող դեմք է, իր կրթությամբ և գաղափարական ուղղությամբ: Նա թողեց մեր առանց այն էլ նոսր շարքերը նյութական միտումներով, որովհետև կիսակուշտ փորով ազգասիրությունն էլ չափ պետք է ունենա:
Նահանգի 22 բժիշկի պաշտոններից տասն ու մեկը արձակ են և բոլոր տվյալները գալիս են վկայելու, որ այս վերջին թիվը պետք է մեծանա և ոչ պակսի: Ես հանձնարարել էի նահանգական բժիշկ հրավիրել Արդահանի համար, մի գաղափարական հայ բժիշկ, որ օգներ հայրենի կառավարությանը մեր պետական սաղմի կազմման գործում, բայց մեր դիպլոմավոր ոսկեզօծ երիտասարդությունը գերադասում է հեռվից դիտելու պատմությունը: Հրավերին արձագանք էր տվել մի ռուս բժիշկ միայն, բայց ես ոչ մի կերպ չհամաձայնվեցի ընդունել այդ թեկնածությունը, շատ հասկանալի է քաղաքական և պետական միտումներով:
Թափուր են ծայրագավառներում և մեր մյուս պաշտոնները: Մեր կարող և ինտելիգենտ երիտասարդությունը, որ երբեմն կազմում էր մեր երազների կորիզը, խմբվել է կենտրոններում, իսկ գավառ գալիս են միայն արկածախնդիրները և միայն գիշատիչ տարրը: Իմ բոլոր դիմումները, թե մամուլի միջոցով և թե մեր ականավոր հասարակական գործիչներին` գաղափարական աշխատողներ տալ ինձ, մնում են առանց նույնիսկ արձագանքի:
Ոմանք առարկում են, թե աշխատանքը հայրենիքում չի վարձատրվում, մյուսները փախչում են զինվորակոչությունից, գուցե և շատ իրավացի կերպով նկատելով, թե չի կարելի ամբողջ երկիրը զենքի կոչել: Այդ դրությունը, ասում են վերջինները, ստեղծում է կենտրոնախույս հոսանք և օրենքը հետևաբար մնում է միայն օրենքի համար և ոչ կյանքի:
Ես չեմ ուզում վերլուծել առարկությունները, բայց կուզեի արձանագրել իրողությունը և հրավիրել կառավարության բարձր ուշադրությունը այդ մեծ և մտախոհ խնդրի վրա: Գուցե տարօրինակ համարվի իմ այդ առիթով դիմումը այսօր, երբ դեռ երեկ լուծվել է ռոճիկների խնդիրները: Բայց ինձ չի վերապահված օրինադիր ֆունկցիաները կյանքի կենտրոնում լինելով և գուցե ավելի քան որևիցէ միջոց ունենալով, անմիջապես դիտելու այդ կյանքը: Ես սրբազան պարտք եմ համարում հրավիրելու կառավարության առանձին ուշադրությունը այս նշանավոր պետական հարցի վրա: Չի կարելի գավառը կառավարել պատահական մարդկանց միջոցով և չի կարելի մինիմալ միջոցների վրա
կառուցանել քաղաքացիությունը: Կյանքը, իրականությունը հրամայաբար պահանջում են պետական աշխատավորների խիստ ընտրություն, իսկ այդ հնարավոր է միայն այն ժամանակ, եnբ այդ գործիչը ապահովված կլինի: Այդ խոհրդակցությունը շատ տարրական է, իհարկե, բայց ես թույլ եմ տալիս ավելորդ անգամ կրկնելու այդ բոլորը, որովհետև մենք կանգնած ենք պետական կատաստրոֆայի մեծ անդունդի առաջ:
Եթե շարունակվի այդպես, եթե մեր գավառական պետական գործիչների շարքերը լցվեն միայն թերուսներով, միայն այն մարդկանցով, որոնք ուզում են միայն ապահովել իրանց և հեռանալ, մենք կմոտենանք այն պետական սնանկության, եnբ ընդհանուր պայթումն անխուսափելի կլինի:
Բոլորը խոսում են «սիրելի հայրենիքի» անունից, բոլորը քննադատում են, ոչ ոք ոչ կարողություն և ոչ տրամադրություն ունի աշխատելու և բոլորը… կեղեքում և ստանում են …
Այդպես է մեր օրերի դառն իրականությունը, և ես պետական պարտք համարելով զեկուցանելու Ձեզ այս մասին, թախանձանոք խնդրում եմ և այս զեկուցումն առաջարկել օրենսդիր մարմինների առանձին հոգացողության: Եվ ես չեմ չափազանցնում:
Նահանգապետ Ղորղանյան»:

Ֆ. 199, ց. 1, գ. 126, թ. 5: Բնագիր: Ձեռագիր:

ԺԱՆ ՊՈԼ ՄԱՐԱՏ

Քաղաքականությունը նույնպիսի գիտություն է, ինչպես մյուսները. այն ճանաչում է որոշակի դրույթներ, օրենքներ, կանոններ, ինչպես նաև անսահման քանակությամբ բազմապիսի զուգորդումներ: Այն նաև պահանջում է մշտական ուսումնասիրություն, խորը և երկարատև խորհրդածություն: Սակայն ցանկացած քաղաքական խմբավորման միակ օրինական նպատակը հանդիսանում է համընդհանուր երջանկությունը: Ինչպիսին էլ որ լինեն վերնախավի իշխանության ձգտելու հավակնությունները, յուրաքանչյուր դատողություն պետք է նահանջի այդ բարձրագույն օրենքի առաջ:
Ոսկու ծարավը ցամաքեցնում է սիրտը, և այն փակվում է կարեկցանքի առաջ, չի արձագանքում բարեկամության ձայնին, արյունակցական կապերը խզվում են, մարդիկ տոչորվում են սոսկ հարստության համար և պատրաստ են վաճառել ամեն բան` ընդհուպ մինչև մարդկությունը:
Ձեր տառապանքներին վերջ կգա, եթե դուք դադարեք դա հանդուրժել: Դուք ազատ եք, եթե քաջություն ունեք լինել ազատ: Ճշմարտություն և արդարություն. ահա միակ բաները, ինչի առաջ ես խոնարհվում եմ այս աշխարհում:

ՅՈՀԱՆ ՎՈԼՖԳԱՆԳ ԳՅՈԹԵ

Երախտագիտությունը և ապերախտությունը բարոյական աշխարհին պատկանող այն երևույթներից են, որոնց մենք հանդիպում ենք յուրաքանչյուր ակնթարթում և որոնք մեզ հանգիստ չեն տալիս: Ըստ իս, երախտագիտության զգացումի բացակայությունը պիտի տարբերել ապերախտությունից և երախտապարտ լինել չցանկանալուց: Առաջինը մարդու բնածին հատկանիշ է, այն առաջացել է ինչպես անհաճոն, այնպես էլ հաճելին թեթևամտորեն մոռացության տալու ունակությունից, իսկ դա կյանքի գոյացման միակ հնարավորությունն է: Մարդը, որպեսզի կարողանա ինչ-որ չափով տանելի կյանքվ ապրել, կարիք ունի այնքան շատ ներքին և արտաքին նախադրյալների, որ եթե նա ուզենար միշտ պատշաճ ձևով փոխհատույց լինել արևին և երկրին, Աստծուն և բնությանը, իր նախնիներին և ծնողներին, բարեկամներին և ընկերներին, ապա նա նոր բարերարություններ ընդունելու և վայելելու համար ոչ ժամանակ կունենար և ոչ զգացմունք: Իսկ եթե մարդը չափից ավելի ազատություն տար իր թեթևամտությանը, այն ժամանակ ձեռք կբերեր սառը անտարբերություն և ի վերջո իր բարերարին կնայեր որպես օտարի, որին կարելի էր նաև վնաս պատճառել, եթե դա կարող էր օգուտ բերել իրեն: Ահա այն միակ դեպքը, որ կարելի է բառիս ուղղակի իմաստով ապերախտություն կոչել, և դա առաջանում է զգացմունքների գռեհկությունից, որ միշտ իշխող է դառնում անկիրթ բնավորության մեջ: