ԳՈՒՐԳԵՆ ՄԱՀԱՐԻ

Դաշտերում սեզ ու ծաղիկ,
Գյուղերում որքան մանուկ…
Գալիք իմ, լուսե գալիք,
Երկիր իմ, երգ իմ անուշ…

Փռվում է իրիկունը,
Նման է գորշ մի վարդի,
Արևը կրակում է
Մոխիրն սարերից անդին:

Իմ երկրի աստղերի տակ
Դեռ ծնվող որքան մանուկ…
Օ, երկունք խոր ու հստակ,
Երկիր իմ, երգ իմ անուշ…

1926

ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ ՇԻՐԱԶ

***
Այս գիշեր, քույր իմ, մինչև լուսաբաց
Ես քեզ հետ էի երազներիս մեջ,
Հեկեկում էիր, գլուխս գրկած,
Քեզ ներում էի երազներս մեջ:
Դու դարձել էիր իմ գիրկը նորից,
Ու ես քոնն էի երազներիս մեջ:
Դու լալիս էիր զղջումով անբիծ,
Ես ժպտում էի, ես ցնծում էի,
Մենք ծաղկում էինք երազներիս մեջ,
Ես մեր բաժանումն անիծում էի
Ու ցնծում… բայց, ա՜խ, երազներիս մեջ:

ԴԵՐԵՆԻԿ ԴԵՄԻՐՃՅԱՆ

***
Մի լար, մի թացիր աչքերդ:
Աչքիդ լույսն ափսոս է, կանցնի:
Մի տխրիր, վարդ գարուն հասակդ մի օր է,
Վառ մայիս կանցնի:

Ի՞նչ ես, ջան, էդ դարդին գերվել,
Դա էլ մի գիշեր է, կանցնի,
Էս կյանքն էլ հեքիաթ է էսպես,
Մի՛ շտապիր, մի տանջվիր, կանցնի…

ԱՐՓԵՆԻԿԻ ԵՍԵՆԻՆԸ

Եղիշե Չարենցի առաջին կնոջ` Արփենիկ Տեր-Աստվածատրյանի մասին հուշագիրները բազում ջերմ տողեր են թողել` նրան ներկայացնելով ոչ միայն իբրև անմնացորդ նվիրումով և հավատարիմ կին, այլ գեղեցիկ, կիրթ, լայն մտահորիզոնի տեր անձնավորություն: Շատերն են ընդգծել, որ Արփիկը նաև օժտված էր արվեստի ընկալման բարձր հատկանիշներով: Մի քանի աղբյուրներում հիշատակություններ կան այն մասին, որ նա հրաշալի գիտեր հայ և համաշխարհային գրականությունը ու նույնիսկ թարգմանել է Սերգեյ Եսենինի բանաստեղծություններից մի քանիսը:
Առ այսօր այդ թարգմանությունները մնում էին անհայտ: Այժմ, բարեբախտաբար, մենք հնարավորություն ունենք ծանոթանալու դրանցից մեկին: Խոսքը Եսենինի « Клён ты мой опавший…» ստեղծագործության մասին է: Արփենիկն այն թարգմանել է 1926 թ. սկզբին: Պետք է ենթադրել, որ Եսենինի ողբերգական մահից կարճ ժամանակ անց նրա բանաստեղծության թարգմանությունը յուրօրինակ հարգանքի տուրք է եղել ռուս գրողի հիշտակին ու տաղանդին:

© Հովիկ Չարխչյան

* * *
Տերևաթափ իմ թխկի, օ, իմ թխկի ձյունածածկ,
Ի՞նչ ես կանգնել դու ճերմակ` մրրիկի դեմ կորացած,

Գուցե բան ես լսել դու կամ լսել ես դու մի ձայն,
Ոնց որ ելել ես ահա դու պտույտի գյուղից ցած:

Ու ոնց հարբած դռնապան` ելած ուղի հողմածեծ`
Խեղդվել ես ձյուներում ու փետացած մնացել:

Ախ, ես ինքս հենց հիմա ինչ-որ դարձել եմ տարտամ,
Ընկերական քեֆերից էլ չեմ գտնում տան ճամփան:

Նայես` ուռի հանդիպեց կամ թե սոճի մի բարակ,
Երգում էի ես նրան գարնան երգեր բքի տակ:

Ուզում էի ինքս ինձ հենց այդպիսի թխկի ծառ,
Միայն ոչ թե ձյունածածկ, այլ կանաչած ու պայծառ:

Եվ ամոթս կորցրած` խենթացնող երազում,
Ոնց որ կնոջն ուրիշի գրկում էի ցարասուն:

 

ՊԱՐՈՒՅՐ ՍԵՎԱԿ

ՀՊԱՆՑԻԿՈՒԹՅՈՒՆ

Երբ վերջալույսն է մխրճվում ամպերի մեջ` սանրի նման,
Ու հոտոտող բարակ քամին շնիկի պես կանգ է առնում
Ամեն թփի, ծառի, գուղձի և ամեն մի մարդու առաջ.
Ու երբ ցուրտը երիտասարդ ցույց է տալիս իր ուժն արդեն`
Ստիպելով շապիկ կոճկել ու մրմնջալ խոսքեր դժգոհ.
Ու երբ մթան թավշի վրա օրվա հաչոցն է խլանում,
Իսկ հատ ու կենտ լույսերն ասես դառնում են հին զարդանկար,-
Միամի՜տ եմ դառնում նորից,
Հավատում եմ արդարությա՛ն,
Ու թվում է, թե ես պիտի իմ… բնական մահով մեռնեմ…

ԱԼԻՍԱ ԿԻՐԱԿՈՍՅԱՆ

Քո աչքերի հետ
Ես հավերժաբար զրույց եմ արել,
Սակայն եղել եմ ուրիշ մաշկի մեջ,
Ուրիշ երկրի մեջ,
Ուրիշ մի վայրում…
Բայց իմ զրույցը քեզ հետ է եղել,
Քո աչքերի հետ:
Դու նա ես, որն իր բացակայությամբ
Դատարկ է թողնում իմ էությունը:
Նա, ով արարվեց,
Որ ունայնության այս մթնոլորտում
Մենակ չմնամ:
Դու նա ես,
Ով ինձ ուրիշ մի դարում
Ասաց` սպասիր…
Սակայն այս դարում,
Ների’ր, չեմ կարող
Արդեն սպասել:

Թարգմ․ Վահագն Դավթյանի

ԵՂԻՇԵ ՉԱՐԵՆՑ

Դեռ չի եղել հացն աշխարհում գերագույն կուռք մարդկային.
Հանուն սիրո շատ են եղել հարստություն տվողներ.
Բայց չեն եղել հանուն հացի սիրո վրա թքողներ,
Որ գեթ իրենց աչքին իրենք մեծագործներ թվային…

1936. XI. 23

ՆԱԻՐԻ ԶԱՐՅԱՆ

Ծիծաղեցեք, մենք լավ գիտենք, թե ինչ
Անպատմելի քավարանով անցանք,
Ինչպես մենք համր, խուլ ու կույր էինք,
Ինչպես կռանալով կուզիկ դարձանք:

Ծիծաղեցեք, բայց մի ծաղրեք երազը,
Մի անգոսնեք ազնիվ երազողին:
Թողեք ընդմիշտ, ինչ որ արդեն մեռած է
Եվ անբասիր անցեք դուք ձեր ուղին:

ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ ՀՈՎՀԱՆՆԻՍՅԱՆ

ՀԱՅ ԶԻՆՎՈՐԻՆ
Թառլանի պես թառել ես
Էդ սև մռայլ քարափին,
Աչքդ հեռուն հառել ես,
Որ մոտ չգա հարամին:

Սարերը բուք ու բորան,
Կուրծքդ մի սար անառիկ,
Հայրենիքիդ պահապան
Կանգնած ես լուռ, հայ մարտիկ:

Ուշ չես դնում թշնամու
Գնդակների տարափին,
Պարտքիդ ձայնին դու հլու
Մնում ես էդ քարափին:

Աստված թևիդ հովանի,
Սարի թառլան անվեհեր,
Քեզ հետ, կտրիճ, թող լինի
Մեր օրհնությունն ու մեր սեր:

1919

ՄԱԿԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆ ԼՈՒՍԱՆԿԱՐԻ ՏԱԿ

Բանաստեղծուհի Սիլվա Կապուտիկյանի կյանքի մի տևական ժամանակահատված կապված է մայրաքաղաքի Ամիրյան փողոցի հետ: Այստեղ էր նրա հայրական տունը: Բայց 1992 թվականին, համաձայն շինարարական նախագծերի, այդ տունը քանդեցին: Կապուտիկյանը լուսանկարվեց կիսավեր շինության մոտ, իսկ հետո գրեց այս բանաստեղծությունը:

ՄԱԿԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆ ԼՈՒՍԱՆԿԱՐԻ ՏԱԿ

Իմ մանկության տնակ Ամիրյանի վրա,
Հիմա քարուքանդված, խեղճ ու անօգ.
Քեզ չփրկեց ոչինչ, քեզ չփրկեց ոչ ոք,
Ոչ էլ երգս` հարկիդ ներքո գրված:
Հիմա կանգնած եմ ես` ավերակիդ կքած,
Հոգուս մեջ էլ` փլված պատ ու տանիք,
Ավեր տուն չես միայն, այլ ավերված մի կյանք,
Ավերակված հողիս խորհրդանիշ:
Տունս` ոչինչ, հողս ոտքի կանգնի միայն,
Տանս մոխրի վրա լույս եղիցի,
Ինչպես ատրուշանի աճյունների վրա
Կանգնեց մի օր հայոց եկեղեցին:
28 հունիսի, 1992 թ.

ՍՅՈՒԼԼԻ-ՊՐՅՈՒԴՈՄ

Օհ, եթե դուք իմանաք, թե ինչպես են լալիս
Մարդիկ, որ մենակ են, աչք ունեն կարոտող,
Գոնե կարեկցանքից մի օր դուք կանցնեիք
Իմ խրճիթի մոտով:

Օհ, եթե դուք իմանայիք, որ մի հայացքը ջինջ
Ծնում է մարդու մեջ վառ երազներ, խոհեր,
Ապա կնայեիք լուսամուտին դուք իմ
Պատահաբար գուցե:

Եվ եթե դուք իմանայիք, որ ձեր սիրտը ջերմին
Ինչպես կամոքեր իմ սիրտը որբ ու տխուր,
Կնստեիք իմ տան դռան շեմին
Որպես քնքուշ մի քույր:

Օ, եթե դուք իմանայիք, որ սիրում եմ ձեզ,
Պատրաստ եմ կյանքս էլ տալ առանց մնացորդի,
Գուցե մի օր հանկարծ դռնից մտնեիք ներս`
Նման մի անցորդի:

Թարգմ. Ռ. Ավետիսյան

ԾԱՂԿԱԴՈՒԼ

Աշխարհում առաջինը Կարաբալան իմացավ, որ դու ինձ այլևս չես սիրում:
Ծաղկավաճառ Կարաբալան,
Խենթ Կարաբալան,
Սիրահար Կարաբալան,
Նա,
Որից դու ծաղիկներ էիր գնում ինձ համար:
Գարնանը` ձնծաղիկ ու մանուշակ, ամռանը` վարդ ու մեխակ, իսկ աշնանը…
Աշնանն արդեն դու ինձ չէիր սիրում:
Բայց այդ ինչպե՞ս իմացավ Կարաբալան,
Ծաղկավաճառ Կարաբալան,
Խենթ Կարաբալան,
Սիրահար Կարաբալան:
Աշնանը դու նրանից ծաղիկներ չգնեցիր:
Եվ տխրեց Կարաբալան, իր բոլոր ծաղիկները ձրի բաժանեց սիրահարներին, Աբովյանի մայթին ջարդեց խարխլված զամբյուղը և…
Ծաղկադուլ հայտարարեց:
Նա`
Ծաղկավաճառ Կարաբալան,
Խենթ Կարաբալան,
Սիրահար Կարաբալան…

ՇՈՂԻԿ ՍԱՖՅԱՆ

ԳՈՒՐԳԵՆ ՄԱՀԱՐԻ

Ձյուն նազուն, մեղմօրոր ու խաղաղ՝
Երկնքում մահացած թռչունի
Փետուրներ, փետուրնե՜ր նրբամաղ,
Ու կարծես սկիզբ ու վերջ չունի:

Ինձ տիրել է հիմա մի անուժ,
Մի անզոր, ամոքող մաքառում…
-Կանցնի այս ձմեռը վաղ թե ուշ,
Ու կգա արևոտ նոր գարուն:

…Երկնքում թռչուններ են մեռել,
Մաղում են փետուրներ հեռավոր,
Սուզվում են մշուշում դաշտ, լեռներ.
Ձյուն նազուն, ձյուն խաղաղ, մեղմօրոր…

ԱՎԵՏԻՔ ԻՍԱՀԱԿՅԱՆ

Մեկը չեղավ, որ իմանար վշտերս,
Քնքուշ ձեռքով դարման աներ վերքերիս.
Մեկը չեղավ, որ գուրգուրեր վարդերս,
Անուշ բույր տար, վարդի գույն տար երգերիս:

Կյանքս կտամ սրտից բխած համբույրին,
Ա՜խ, թէ մեկը ինձ հասկանա՜ր ու սիրե՜ր:
Ի՞նչ կա երկրում և՛ սրբազան, և՛ անգին,
Քան թե զոհվել, քան թե լինել անձնվեր:

Բայց ես կյանքում շա՛տ սիրեցի ու լացի, —
Մեկը չեղավ, որ ամոքեր վշտերս,
Սիրող սրտի ծարավ, ծարավ մնացի,
Մեկը չեղավ, որ գուրգուրեր վարդերս…

ՎԱՀԱԳՆ ԴԱՎԹՅԱՆ

Ժամն է արդեն, սիրելիս, եկ բաժանվենք մենք անձայն,
Ամեն մեկս մեր բախտին ու կորստին մեր հլու…
Ամառային խելահեղ այն ամպրոպները անցան,
Սիրտս խաղաղ է հիմա և ուժ ունի ներելու…

Աշնան հավքերը չվել, կարկաչել են երկնքով,
Եվ հոգնաբեկ ծառերից քամին տերև է տանում,
Համբուրելով է տանում ու տանում է քնքշանքով
Ու տանում է նա այնպես, ասես շնորհ է անում:

Այս կորստի ցավի հետ ես մտերիմ եմ վաղուց,
Ծանոթ ու լավ եմ ծանոթ աշնան քամու արածին…
Ինչ տխո՜ւր է, երբ բարակ, անգույն անձրև է մաղում,
Երբ խանդի շանթը չկա, ու ներում են սիրածին…

ՀԵՌԱՎՈՐ ԱՍՏՂ

Աղաղակում են
Հայացքները պաղ հայելիներում.
— Փրկեք մեզ ոսկյա շրջանակներից,
Չէ՞ որ երբեմնի եղել ենք ազատ:

Աղաղակում են պատերը խարխուլ.
-Ազատեք մեզ այս մեռյալ ծեփերից,
Հում աղյուսներն էլ բավական են մեզ:

Երկնքում ցրված խոնավ աչքերով
Աստղերը մոլոր
Կախվել են անքուն քամու փոշերից.
— Քամի, ով քամի,
Մենք այսպես չէինք մեր ծնված օրից,
Մենք արտասուքի կաթիլներ էինք
Ճիչերից հետո:

***
Ոչ, քամի չեմ ես,
Բայց միշտ կարոտ եմ եղել ճչալու:
Պատ չեմ հիրավի,
Բայց միշտ ինձանից կառչած են եղել
Ծեփերը մեռյալ:
Ոչ, հայացք չեմ ես պաղ հայելու մեջ,
Բայց տեսեք վիշտն ինձ ինչպես է մաշել:

***
Վերջապես ես այն աստղն եմ հեռու,
Որ խմում է իմ արցունքները ջինջ
Ու չի հագենում…

ՆԱԴԵՐ ՆԱԴԵՐՓՈՒՐ
Թարգմ. Համո Սահյանի

ՍԵՐԳԵՅ ԵՍԵՆԻՆ

* * *
Չեմ ցավում ,լալիս, չեմ կանչում խոսքով,-
Ողջը ծխի պես քամին կտանի:
Ես՝ արդեն պատված խամրումի ոսկով,
Էլ չե՜մ լինելու երբեք պատանի:

Հիմա այլևս այնպես չես խփի,
Այնպես չես զարկի, սիրտ իմ ցրտահար,
Կեչու շոր հագած հողն էլ չի խաբի,
Որ ոտաբոբիկ շրջեմ անդադար:

Թափառման ոգի, բոցով քո, նայի՜ր,
Գնալով շուրթըս սակավ ես վառում:
Օ, իմ թարմությո՜ւն, առավոտային,
Աչքերի մոլուցք, հույզի վարարում:

Իմ իղձերի մեջ ժլատ եմ դարձել,
Թե՞ եղել ես, կյանք, դու միայն երազ:
Գարնան մի զնգուն առավոտ կարծես
Կարմիր նժույգով սլացա վռազ:

Կյանքում բոլորս, բոլո՜րըս ենք անցվոր,
Պղինձ սաղարթն է թխկուց վար ընկնում…
Թող օրհնյալ լինի այն ամենը, որ
Գալիս է, ծաղկում ու մեռնում գնում:
Թարգմանիչ՝ Պարույր Սևակ

ՍԻՐԱՀԱՐԸ

Իմ կոպերի վրա կանգնած
Ու մազերը մազերիս մեջ՝
Նա ձևն ունի իմ ձեռքերի,
Նա գույնն ունի իմ աչքերի,
Նա սուզվում է իմ ստվերում,
Ինչպես քարը երկնքի մեջ:

Բաց են նրա աչքերը միշտ
Եվ չեն թողնում, որ ես ննջեմ,
Նրա կիզիչ երազները
Արևներ են շոգիացնում,
Ստիպում են, որ ես խնդամ, լամ ու խնդամ,
Խոսեմ՝ առանց իմանալու ինչի մասին:

ՊՈԼ ԷԼՅՈՒԱՐ

Սևակի անծանոթ բանաստեղծությունը

Հունիսի 17-ը բանաստեղծ Պարույր Սեւակի մահվան օրն է: Այս առիթով «Ժողովուրդ»-ը ընթերցողներին է ներկայացնում նրա անծանոթ բանաստեղծությունը, որը տրամադրել է գրող, գրականագետ Հովիկ Չարխչյանը: Վերջինս մեզ հետ զրույցում, խոսելով այս ստեղծագործության մասին, նախ նշեց, որ ըստ ժամանակակիցների վկայությունների` Սեւակը միշտ խուսափել է գրել մանկական գործեր: Եվ երբ նրան հարցրել են, թե որն է դրա պատճառը, բանաստեղծը պատասխանել է, որ մանկական գրականությամբ զբաղվելը շատ լուրջ գործ է, եւ ինքը չի պատրաստվում «խաբել» երեխաներին` անելով մի բան, որն իրեն կոչումով տրված չէ: Եվ, այնուամենայնիվ, իր կյանքի վերջին տարիներին` 1969-70 թթ., Սեւակն, այսպես ասած, դեմ է գնում ինքն իրեն: Բանն այն է, որ այդ ժամանակ «Պիոներ» ամսագիրը սովորաբար դիմում էր նշանավոր գրողներին, խնդրում, որ մանկական ստեղծագործություններ հանձնեն խմբագրությանը: Ելնելով այն հանգամանքից, որ այդ տարիներին ամսագրի գրեթե բոլոր համարներում մեկը մյուսի ետեւից տպագրվել են Սեւակի մանկական բանաստեղծությունները, կարելի է ենթադրել, որ ամսագրին հաջողվել էր համոզել նաեւ բանաստեղծին: Դրանք հետագայում պետք է ամփոփվեին փոքրիկ գրքույկում` «Մեր ծանոթները» վերնագրով, որն, ի դեպ, լույս է տեսել Սեւակի մահվանից հաշված օրեր անց: Ու թեեւ գրողն ինքը գիրքը չտեսավ, դա չի նշանակում, որ նա դրա խմբագրման աշխատանքներին չէր մասնակցել: Ի վերջո, գիրքը կազմվում էր դեռեւս Սեւակի կենդանության օրոք: Եվ հետաքրքիր է, որ նրա անծանոթ այս բանաստեղծությունը տեղ չի գտել ժողովածուում ինչ-ինչ պատճառներով: Դրանք, ըստ գրականագետի, կարող են մի քանիսը լինել: Օրինակ` գրքույկը կարող էր ծավալային առումով սահմանափակ լինել, ու որոշ բանաստեղծություններ պարզապես դուրս մնային, կամ, հնարավոր է, այս գործը Սեւակին այնքան էլ դուր չի եկել, եւ նա այն համոզման է եղել, որ դա դեռ ենթակա է մշակման: Ամեն դեպքում, հաշվի առնելով, որ Սեւակը շատ քիչ մանկական ստեղծագործություններ ունի, այս բանաստեղծությունը, որը ներկայացնում ենք ստորեւ, կարելի է բավական արժեքավոր համարել:

ՎԱՐԴՆ ՈՒ ՄԱՆՈՒՇԱԿԸ

Վարդն ու Մանուշակը քույր- եղբայր են եղել,
Միշտ իրար հետ կռվել, միշտ իրար են նեղել,
Վարդը եղունգներով ճանկռտել է նրան,
Նա էլ պոկոտել է շեկ մազերը սրա:

Մայրը շատ է նրանց խելք ու խրատ տվել,
Նրանք էլ` էլ չենք անի` ասել են ու երդվել,
Ասել են, բայց հետո էլի կռիվ ու լաց,
Էլի ճանկռտած ձեռքեր, էլի կռիվ ու լաց:

Երբ չի օգնել նույնիսկ պաչելն ու ծեծելը,
Մայրիկը բարկացել է, մի օր անիծել է,
Որ իրար հետ անվերջ կռվող եղբայր ու քույր
Մեկը մեկից միշտ էլ կարոտ մնան կյանքում:

Ինչպես ասաց մայրը, եղավ հենց այդպես էլ,
Այդ օրվանից նրանք իրար էլ չեն տեսել,
Որովհետև արդեն իրենց ամբողջ կյանքում
Տարբեր ժամանակ են միշտ էլ նրանք ծաղկում:

Աննա Բանաջանյան

ՊԱՐՈՒՅՐ ՍԵՎԱԿԻ ԱՂԲՅՈՒՐԸ

Ծաղկաձորում կա մի ճամբար
Անունով հին լեգենդի,
Ուր բխում է աղբյուր մի պաղ
Հավերժական կարոտի:

Դա աղբյուրն է բանաստեղծի,
Մանուկների ձեքի գործ,
Դու կկարդաս` «Լույս եղիցի»,
Քարի վրա ոսկեբոց….

Դա հենց աղբյուրն է ճամբարի
«Պարույր Սևակ» անունով,
Քեզ պոետն է ժպտում բարի
Իր երգերի անհունով:

Ժպտում է նա կակաչներից
Լեռնային պաղ գետակի,
Սարալանջի կակաչներից,
Գմբեթներից հին վանքի:

Դու լսում ես նրան կարծես
Կաղնիների խշշոցից,
Կարծես պատգամ է կարդում քեզ
Իր վերջին երգ- երգոցից:

-Մաքուր պահենք անտառը այս,
Այս գետակը զրնգուն,
Որ միշտ լինի լույս ու երազ
Ձեր աչքերում, ձեր հոգում:

ՎԱՀԱԳՆ ԿԱՐԵՆՑ