ՎԱՍԻԼԻ ՇՈՒԿՇԻՆ

ԻՆՉՊԵՍ ԵՄ ԵՍ ՀԱՍԿԱՆՈՒՄ ՊԱՏՄՎԱԾՔԸ

Սկսեմ կինոյից, որքան էլ տարօրինակ է:
Հանուն գեղագիտական հաճույքի արվեստագետի կողմից ստեղծված յուրաքանչյուր պատկերում կա գույների, գծերի, լույսերի, շարժման ներդաշնակություն: Գլխավորը` շարժման: Մեռած արվեստ չի լինում: Իսկ շարժումը չի լինում կողը ծուռ, թեք, քանզի դա արդեն ոչ թե շարժում է, այլ փլուզում ընթացքի մեջ:
Կինո: Պատկերը մի փոքր կոպիտ է, քանի որ այնտեղ առկա է հոգեկան խանգարմունքը մասսայական ընկալման մեջ: Բնավ միևնույն բանը չէ, երբ դահլիճում նստած են տասը մարդ կամ հինգ հարյուրը: Սակայն ոչ մեկին դա չի ահաբեկում: Մարդը կինո է գնում և հաճույքով տրվում է այդ տիրական արվեստի հափշտակիչ ուժին, և իրեն մասնակիցն է զգում ինչ-որ մասսայական «ծիկրակումի», և նրան ամենևին չի խանգարում հարևանը, որը կողքին արտասվում է կամ ծիծաղում: Նրանք նույնիսկ հարազատանում են նրանից, որ մեկտեղ են ապրում միևնույն բանը:
Բայց ահա` անխախտելի օրենք: Հենց որ ֆիլմում սկսվում է դուրս նետվել նրա ինչ-որ մի բաղկացուցիչ մասը, հենց որ հայտնաբերվում է, որ տեսարանը շարժում է ծախսել, մի կողմ է ծռվել կամ դոփել է տեղում, կինոն միանգամից կորցնում է իր մոգական ուժն ու սկսում է զայրացնել: Զայրացնում է կեղծ նշանակությունը, հերոսների բնավորության բացակայությունը, նրանց տխուր անզորությունը դահլիճում նստածների առաջ, սուտը, հնարովի հոգեբանությունը իրավիճակների առանձնասենյակներում,- ամեն բան, ինչը կյանք չէ իր սրընթաց, անշրջելի շարժմամբ: Այնպիսի զգացողություն է առաջանում, ասես քո ներկայությամբ ծեծում են ինչ-որ թույլի, իսկ դու կապկպված ես գոտիներով: Եվ դառն է, և ցավալի, և ամոթալի:
Արվեստի ստեղծագործություններում ամեն բան իր տեղում է, ամեն բան չափավոր և կարծես նույնիսկ մի փոքր քիչ: Ամեն անգամ, երբ ես սկսում եմ դիտել «Չապաևը», ես կարծես թե սկսում եմ վազել (ուղղակի մինչև զգայախաբություն): Եվ զարմանալիորեն հաճույք եմ զգում այդ արբեցուցիչ զգացմունքից: Եվ ամեն անգամ, երբ ֆիլմը մոտենում է ավարտին, ես տխրությամբ պարզում եմ, որ վազել եմ չափազանց արագ, երջանկությունը ավարտվել է, իմ շարժումն ընդհատվել է:
Իսկ հիմա պատմվածքի մասին:
Բոլորովին տարբեր երևույթներ են կինոն ու պատմվածքը: Իսկ օրենքները, որոնցով առաջնորդվում են լավ ֆիլմերն ու պատմվածքը, նույնն են: Լավ պատմվածքում ինձ դուր է գալիս գործնականությունը, մտազգաստությունը: Քանզի ի՞նչ բան է, ըստ իս, պատմվածքը: Քայլում էր մարդը փողոցով, տեսավ իր ծանոթին ու պատմեց, օրինակ, այն մասին, թե ինչպես հենց նոր անկյունում սալահատակի վրա մի պառավ թրմփաց, իսկ ինչ-որ մի լողլող բեռնասայլորդ հռհռաց: Իսկ հետո նույն պահին էլ ամաչեց իր հիմար ծիծաղի համար, մոտեցավ, բարձրացրեց պառավին: Դեռ մի հայացք էլ նետեց փողոցին,- հո ոչ ոք չի՞ տեսել, թե ինչպես ինքը ծիծաղեց: Ահա և ամբողջը: «Գնում էի հենց նոր փողոցով,- սկսում է պատմել մարդը,- տեսնեմ` գալիս է մի պառավ: Սահեց` թրըմփ: Իսկ ինչ-որ լողլող… հռհռում է»: Այսպես երևի նա պիտի պատմի: Իսկ եթե նա սկսի այսպես. «Ես արթնացա այսօր մի տեսակ ճնշված վիճակում: Գիշերն ինչ-որ մղձավանջներ էի տենում երազում, ինչ-որ գազաններ…»- «Խմե՞լ ես երեկ»,- հետաքրքրվում է պատմողի ծանոթը: Ի՞նչ պիտի նա պատասխանի: «Ես նրան պառավի մասին եմ ասում, իսկ նա ինձ խմելու: Ի՞նչ գործ ունեմ այստեղ ես: Պառավը անկյունում ընկավ»: Դե ի՞նչ, այսպե՞ս: Թե՞ ոնց: Ամենավատն այն է, երբ ահա այսպիսի հարց է ծագում. դու ինչի՞ մասին ես ասում: Չգիտես ինչու, երբ ոմն գրող-ասացող նստում է գրելու «պառավի» մասին, նա, անշուշտ, կպատմի, թե ով է նա եղել մինչև տասնյոթ թիվը: Իսկ ընթերցողին առանց դրա էլ պարզ է` աղջնակ կամ երիտասարդ կին: Կամ նա երկու էջով կպատմի, թե ինչպես այն օրը, երբ ընկավ պառավը, եղել է գեղեցիկ առավոտ: Իսկ եթե նա ասի. «Առավոտը գեղեցիկ էր, տաք: Աշուն էր», ընթերցողը հավանաբար կհիշի իր կյանքում այդպիսի առավոտ` տաք, աշնանային: Չէ՞որ թերևս չի կարելի գրել, եթե նկատի չունենաս, որ ընթերցողն ինքը էլ շատ բան «կհորինի» մինչև վերջ:
Տվյալ դեպքում ես խոսում եմ ոչ թե երկարաբանության մասին, որը կարող է չլինել երկարաբանություն, այլ նորից այն նույն շարժման օրենքի մասին: Պատմվածը նույնպես պետք է հրապուրի ընթերցողին, նրա հոգում ծնի երջանիկ զգացումը կյանքի սլացքին հետամուտ լինելու կամ կյանքին համընթաց քայլելու հանդեպ, ինչպես կուզեք: Իսկ մեր կյանքի ռիթմը (20-րդ դար) բավականին աշխույժ է: Այստեղ քեզ հենց այդպես էլ կհարցնեն. «Դու ինչի՞ մասին ես ասում»: Ես չգիտեմ` ինչ բան է «հեռագրային ոճը», փոխարենը գիտեմ, թե ինչ բան է ձանձրալի պատմվածքը: Իսկ պիտի լինի հետաքրքիր, ահա և ամբողջը:
Եթե հանդիսասրահում նստած են հինգ հարյուր մարդ, նրանք իսկույն կնկատեն, որ ձանձրալի է: Պատմվածքի դեպքում դժվար է: Միշտ կգտնվի մեկը մի ակնթարթ տարակուսելու համար. «Գուցե ես չհասկացա՞»: Երբեմն իրոք չի հասկանում: Բայց, ըստ իս, հաճախ չի հասկացվում, որ գրողը (ասացողը) սովորական մարդ է, հենց նա, ով հանդիպեց փողոցում ծանոթին և ցանկացավ պատմել կյանքից այս կամ այն դեպքը: (Դա այլ բան է, թե ինչպիսի դեպք է նրան ապշեցրել): Ամեն բան պարզ է: Բայց հենց որ բանը հասնում է գրասեղանին կամ գրամեքենային, ամբողջը ընկնում է այն փոսը, որն անվանվում է «ստեղծագործական տառապանք»: Փնտրվում է սկիզբ, ավարտներ, հանգույցներ, հանգուցալուծումներ, կապեր… Կարելի է այսպես անել, իսկ կարելի է բոլորովին այլ կերպ: Բայց ինչպե՞ս կարելի է այդպես: Չէ՞ որ եթե պառավն ընկավ սալահատակին, չի նշանակում, որ նա կարող է պատմվածքում մի փոքր վերև թռչել: Ոչ լուսանկարչություն, ոչ նատուրալիզմ, ոչ կենցաղագրություն, ոչ գռեհկացում, բայց առօրյա կյանքի ճշմարտացի երևույթ. պառավն ընկնում է ներքև, այլ ոչ թե վերև: Վերևը յուրօրինակ է, այդպիսին դեռ չի եղել, բայց հորինված է: Սեղանի մոտ: «Ստեղծագործական տառապանքներում»: Իսկ հորինել պատմվածք դժվար է: Եվ գլխավորը` պետք չէ: Դե իսկ հեղինակային եզրահանգու՞մը: Իսկ վերաբերմու՞նքը: Իսկ հեղինակի ո՞ճը: Բայց ոչ ոք ոտնձգության փորձ չի էլ կատարում ոչ եզրահանգման, ոչ իմաստի, ոչ ոճի դեմ: Փորձեք առանց որևէ վերաբերմունքի պատմել ցանկացած պատմություն: Չի ստացվի: Իսկ եթե կստացվի առանց վերաբերմունքի, ապա դա նույնպես կլինի վերաբերմունք և դա նույնպես կգտնի մի ինչ-որ ձևակերպում, մի ինչ-որ «անտարբեր ռեալիզմ», քանիզի հայտնի է, որ նույնիսկ երկու լուսանկարիչ չեն կարող դրոշմել միևնույն առարկան միանման, էլ չենք խոսում գրողի մասին, որի տնօրինության տակ են կենդանի կյանքի բոլոր միջոցները: Այլ բան է, որ չկա գրող առանց բարու, չարի, գեղեցկության մասին անկեղծորեն տառապող խոհերով մարդու: Դա այդպես է: Այդ պատճառով էլ թերևս չի կարելի, որ գրող-ասացողը շեղվի իր կյանքի փորձից դեպի «մաքուր» կողմը: «Մաքուր» վարպետության կողմում հեշտ է խճճել հետքերը, թաքցնել, որ դու, ըստ էության, պատմելու ոչինչ չունես: Ու նորից պառավը կարող է վերև թռչել:
Վարպետությունը վարպետություն է, և այդ բանը ձեռքբերովի է: Ու եթե հանկարծ գրող-ասացողը ոչ միանգամից դարձրեց (ջանաց դարձնել) դա գլխավորն իր աշխատանքում, և եթե գլխավորը մնաց իր կյանքը, այն, ինչ նա տեսել ու մտապահել է, լավն ու վատը, իսկ վապետությունը հետո կմիջադրի դրան, կստացվի անկրկնելի մի գրող` իր նմանը չունեցող:
Ես երբեմն պատմվածք կարդալուց հետո հասկանում եմ, որ դա նրա համար է գրվել, որպեսզի պատմվածք գրվի: Եվ ուրախացել է մարդը, և տագնապել, և «բառ է փնտրել», և խնդրել է, որ բնակարանում լռություն լինի, իսկ ինչու՞: Պառավն ընկել է, իսկ նրա համար` թքած, նա արդեն մոռացել է, որ պառավն ընկել է, այստեղ արդեն գնացին` ղողանջող կաթոց, արևը միրաժի մեջ, ցրվող մշուշ: Եվ այս բոլորն` ինքն իր համար: Մինչդեռ ամբողջը պիտի ծառայեր պառավին, նրա «գործին», և դրա համար բնավ էլ շատ բան պետք չէր: Նա հո վայր ընկավ, խեղճը, իսկ զամբյուղով միգուցե ձվեր էր տանում և ջարդեց, իսկ տանը որդին ձվածեղին է սպասում, աշխատանքի է շտապում, սկանդալ կլինի…
Մարդկային գործը պիտի լինի պատմվածքի ուշադրության կենտրոնում: Սա վեպ չէ, տեղը քիչ է, ժամանակը քիչ է, ընթերցում են ոտքի վրա: Բացի դա, մարդկային գործը սեղանի առաջ չես հորինի: Իսկ երբ դրանք վերջապես արդեն ընկած են սեղանիդ որպես նյութ, այս դեպքում թերևս պետք է թրծվել արիությամբ և քշել ամեն բան, ինչը կարող է շեղել ընթերցողի ուշադրությունը այնտեղ եղած էակներից: Մարդկային գործերն էլ, եթե դրանք հնարովի չեն, հավերժ շարժման մեջ են, անընկալելի հավերժ վերակենդանացման մեջ: Եվ ստացվում է, որ լավն է այն պատմվածքը, որը հրաշքով պահպանել է այդ շարժումը, չի մեռցրել կյանքերը, այլ կարծես թե չվնասելով «վերապատվաստել է» այն մեր մարդկային գիտակցությանը: