ՄԻ ԲԱԺԱԿ ԹԵՅ

Եղիշե Չարենցը Վահան Տերյանի հետ առաջին և միակ հանդիպումն այսպես է ներկայացրել իր օրագրային գրառումներում. «Տերյանին ես տեսել եմ միայն մի անգամ, Թիֆլիսում, կարծեմ 1917 թվին․- Գալավինյան պրոսպեկտի վրա այն ժամանակ գոյություն ունեցող “Чашка чаю” բարեգործական թեյատան մեջ։ Նա ինչ-որ մեկի հետ նստած թեյ էր խմում և թերթ կարդում… Շատ շուտով նա բարձրացավ, մոտեցավ կախարանին, որ գտնվում էր դռան մոտ, հագավ վերարկուն (մկան գույնի․ այդպիսի վերարկուներ այն ժամանակ հագնում էին կոմիվոյաժորները), թերթերը խոթեց գրպանը և գնաց…»:

Ներկայացնեմ մի բացառիկ լուսանկար. սա է հենց Թիֆլիսի «Մի բաժակ թեյ» հանրահայտ թեյատունը, որ ոչ միայն Չարենցի ու Տերյանի, այլ բազում հայ մտավորականների ու նշանավոր դեմքերի հանդիպումների վայրն էր:

Հ. Չարխչյան

ՏԵՐՅԱՆԻ «ԹՈՒԼՈՒԹՅՈՒՆԸ»

Վահան Տերյանի համար իր գեղեցիկ բանաստեղծությունները գրելու չափ կարևոր էր գործածելիք թուղթը: Գրելը ինքնին Վ. Տերյանի համար մի սրբազան արարողություն էր, որի առաջին և կարևորագույն մասը թղթի, գրչի և թանաքի ընտրությունն էր: Նյութական համեստ միջոցներով ապրող ուսանող Վ. Տերյանը Մոսկվայում թղթավաճառից թղթավաճառի էր գնում իր փնտրած ընտիր թուղթը գտնելու համար:
Չափազանցություն չի լինի ասել, թե արտաքին ձևին այնքան կարևորություն տվող Տերյանը ավելի շուտ կհրաժարվեր գրել իր բանաստեղծությունները, քան կհամաձայներ այդ բանաստեղծությունները գրի առնել խանութպանի հին հաշվետետրից փրցված և մեկ էջը գրոտված թերթերի վրա…

ՎԱՐԴԳԵՍ ԱՀԱՐՈՆՅԱՆ

ՏԵՐՅԱՆԻ ՁԵՌԱԳԻՐԸ

ԵՐԱԺՇՏՈՒԹՅՈՒՆԸ ԿՅԱՆՔԻՑ ԼԱՎ Է

… Ես սարսափելի հոգնել եմ, ահա թե ինչ, իմ սիրելիս, իմ լավ, իմ բարի բարեկամ: Վերջին ժամանակներս հաճախում էի համերգների և համոզվեցի, որ երաժշտությունը կյանքից լավ է: Երաժշտություն լսելիս ես զգում եմ այն, ինչը երբեք ի վիճակի չեմ ոչ մի խոսքերով արտահայտել: Դա օրհնյալ արվեստ է, և երջանիկ են նրանք, ովքեր հաղորդակից են նրան: Վայելեք երաժշտությունը…

 ՎԱՀԱՆ ՏԵՐՅԱՆ

Ա. Միսկարյանին հասցեագրած նամակից

ՏԵՐՅԱՆԻ ՈՒ ՉԱՐԵՆՑԻ ԱՐԽԻՎՆԵՐԻ ՃԱԿԱՏԱԳԻՐԸ

Գրողները Հայաստանի Կենտկոմի քարտուղար Գրիգոր Հարությունյանի հետ հերթական հանդիպումներից մեկի ժամանակ հայտնեցին, թե իրենք ենթադրում են, որ մի շարք գրողների ու գիտնականների արխիվն ու անձնական գրադարանները գտնվում են ՆԳԺԿ-ում և հնարավոր է, որ դրանք ոչնչացվեն: Գ. Հարությունյանն անմիջապես հետաքրքրվեց դրանով: Պարզվեց, որ գրողների անհանգստությունը տեղին էր:  ՆԳԺԿ-ում էին գտնվում շատ գործիչների անձնական գրադարանները: Եվ 1939 թ. հունիսի 26-ին Հարությունյանի առաջարկությամբ ընդունվեց հետևյալ որոշումը. «Հանձնարարել ՆԳԺԿ-ին Վահան Տերյանի ամբողջ գրական արխիվն ու աշխատությունները, ինչպես նաև Անուշավան Վարդանյանի բնակարանից բռնագրաված Եղիշե Չարենցի գրադարանը հանձնել գրականության պետական թանգարանին»:

Ավելի վաղ Գ. Հարությունյանի առաջարկով ոչնչացումից փրկվել և ճարտարապետների միության գրադարանին էին հանձնվել ճարտարապետներ Գ. Քոչարի, Մ. Մազմանյանի, Հ. Քաջազնունու, Ն. Բունիաթյանի, Կարապետյանի գրադարանները, որոնք բռնագրավել էր ՆԳԺԿ-ն: Եթե մյուս գործիչների գրադարանների հայտնվելը ՆԳԺԿ-ի նկուղներում հայտնի էր, ապա պարզ չէր, թե Վահան Տերյանի արխիվն ինչպես էր ընկել ՆԳԺԿ:

 

Վլադիմիր Պետրոսյան

«Գրիգոր Հարությունյանի ժամանակը» գրքից

 

 

ՎԱՀԱՆ ՏԵՐՅԱՆ

ԻՆՔՆԱԿՈՉ ՓՐԿԻՉՆԵՐ

Ռուս-թուրքական պատերազմի սկսված oրից ամն տեղ, ուր քիչ թե շատ գիտակից հայություն կար, ձգտում աոաջացավ կազմակերպելու հասարակությունը, միացնելու նրա անջատ ուժերը, որովհետև ամենքն զգում էն, թե որպիսի ճակատագրական անակնկալների աոաջ ենք կանգնած մենք. բոլոր բանիմաց տարրերը գիտակցում էին, թե որքան անգոր պիտի լինի գալիք ահավոր դեպքերի հանդեպ մի անկազմակերպ հանրություն: Ամենքն զգում էին, որ գումարված ուժերով և կուռ կազմակերպությամբ միայն կարելի կլինի որևէ ներգործական դեր կատարել այս ահեղ ժամանակներում:
Եվ ինչպես չգիտակցեին ու չզգային, երբ բիրտ ուժը տապալում էր պետական ամուր կազմակերպության մեջ ձուլված ազգերին: Մեր աչքի աոջևն էր արյունաներկ Բելգիան: Ի՞նչ կարող էր անել այսպիսի պարագաներում մի ազգ, որի միակ ազգային կազմակերպությունը եկեղեցին է, մի ազգ, որի քաղաքական հասունությունը ավելի քան կասկածելի է, մի ազգ, որ իր տառապանքն է միայն վահան դարձրել իր համար, վերջապես մի ազգ, որ հոգեկան սնանկության դուռն է հասել, որի կուլտուրական տարրերը կատարելապես ապազգայնացել են: Անշուշտ այդպիսի մի ազգ չպիտի դիմանար զալիք դեպքերի նույնիսկ առաջին հարվածներին, եթե չստեղծեր մի կուռ կազմակերպություն և ի մի ձուլվեր այդ կազմակերպության մեջ: Այդ կազմակերպության կարիքը պիտի զգար ամենից շատ, իհարկե, այն ինտելիգենցիան, որ դեռ չէր հրաժարվել ազգային արժեքներից: Այդ ինտելիգենցիան պիտի ձզտեր անհետաձգելի կերպով կազմակերպելու հասարակությունը, ոչ մի ջանք չպիտի խնայեր համերաշխության հող ստեղծելու հասարակության տարբեր խավերի մեջ, որպեսզի հնարավոր լինի միաձույլ ուժերով գործելու: Պետք էր, որ մեր ինտելիգենցիայի լավագույն տարրերը ազգային անդառնալի աղետների հանդեպ կարողանային սնել իրանց մեշ վեհոգի պատրաստակամություն՝ ազգովին գործելու, և այն՝ ոչ ձևականորեն միայն և թղթի վրա, այլ անկեղծ կերպով:
Պատերազմի սկզբից իսկ մեր մամուլը կոչ արեց այդպիսի համերաշխության և միության, բայց բոլորն ընդունելով այդ կոչը՝ շարունակում էին գործել հին եղանակով, և այդպիսով չկայացավ այն համազգային կազմակերպությունը, որին ձգտում էր հայության անկեղծ և գիտակից մասը: Մենք կարծում էինք, որ անհրաժեշտ և անհետաձգելի է ստեղծել մի համազգային ընդհանուր ընտրված մարմին, որը պիտի հայության գլուխն անցներ այս արհավրալից ժամանակներում:
Նրանք, nրnնք չէին կամենում (բայց կեղծավորաբար պնդում էին, որ կամենում են) այդպիսի մի հիմնարկություն տեսնել, շարունակ ակնարկում էին քաղաքական պայմանները և այդպիսի համազգային հիմնարկություն ստեղծելու անհնարությունը: Եվ դա անում և ասում էին նրանք , որ սովորաբար իրանց արմատական են հորջորջում: Մինչդեռ մի՞թե պարզ չէր, որ երբ մի ամբողջ ազգ վտանգի է ենթարկում անգամ իր ֆիզիկական գոյությունը, երբ մի ամբողջ ազգ վկայում է պետության (վկայում է արյունով ու տանջանքով) իր համակրությունը, այդ ազգն իրավունք ունի բացարձակորեն պահանջելու, որ թույլ տրվի իրան ազզովին կազմակերպվելու:
Բայց նրանք, որ արմատական են ձևանում, իսկ իրոք զանազան եպիսկոպոսների փեշերի հովանին են որոնում, բնական է՝ չպիտի բռնեին այդ ճանապարհը: Եվ նրանք գերադասեցին գնալ հին, ծեծված, անօգուտ ուղիներով՝ ողորմություն խնդրելու, պետական բարձրաստիճան աղվեսների շեմքերը  մաշելու, նրանց թակարդ-սալոններում ճեմելու ճանապարհը: Այդ մարդիկ կռվի դաշտ ուղարկեցին ազնվագույն ուժեր, բայց մի՞թե այդ ազնվագույնների առաքինությունը պիտի լվա նրանց քաղաքական վատոգի, վախլիկ և ազգակործան գործունեության արատները: Բնավ:

Պետրոգրադ
(«Մշակ» , 1915, 15 հոկտեմբերի)

ՎԱՀԱՆ ՏԵՐՅԱՆԻ ԱՆԾԱՆՈԹ ՆԱՄԱԿԸ

(Հատված 1915 թ. սեպտեմբերի 13-ին Պետրոգրադից Ցոլակ Խանզադյանին հասցեագրված նամակից)

… Ռուսների (ոչ միայն Ռուսիայի) նկատմամբ ես բավականաչափ հիասթափված եմ. մինչդեռ ես չէի՞ այն ռուսոֆիլն արդյոք (այս գաղափարի համար նույնիսկ տուժեցի դաշնակների կեղմից). իհարկե, սա դեռ նահանջ չէ, բայց ստիպում է սա շատ ավելի լուրջ մտածելու, ռուս պետության չեմ ասում, ռուս ժողովրդի «միսսիայի» նկատմամբ: Իմ տարակուսանքների աճման և զարգացման մեծ զարկ տվեց Գորկին, որի մոտ նորերս մի շաբաթ ապրեցի և շատ ու շատ զրուցեցի ամեն տեսակ հարցերի մասին: Նա ասում է (կարդա և զարմացիր):
1. Ռուս ժողովուրդն անգութ ու չոր, դատողական ժողովուրդ է, բայց զգայնական (ոչ թե զգացմունք, այլ սլավոնական զգայնություն):
2. Դաժան է, ինչպես ոչ մեկ այլ ժողովուրդ, և կյանքից այլ օրինակների շարքում (ամբողջ կույտ օրինակներ բերեց) հետևյալ օրինակը: Սիբիրում գողեր կան, որոնք թեյաբեռներից թեյ են գողանում: Եվ երբ բռնում են, գիտե՞ս ինչ են անում նրանց: Հետանցքից ցցափայտ են մտցնում այնպես, որ մյուս ծայրը բերանից դուրս գա, և ձեռքերը հետևից կապում են այդ փայտին…
— Գողերի նկատմամբ որտե՞ղ են վարվում այդպես,- հարցնում է նա: Ես հիշեցի, որ ախր մեզ մոտ էլ դուխոբորները (տոլստոյականները) արոտախախտման (ապօրինի արածեցման) համար մինչ ի մահ ծեծում են դագանակներով:
Բայց թողնենք, իհարկե, ես այժմ չեմ կարող ամենը պատմել քեզ, և այս ամենը չափազանց մերկապարանոց կթվա քեզ: Այս ամենը, ինչ խոսք, ինձ խելահեղ որոշման չի մղում, սակայն ստիպում է խորհել այն ստրկամտորեն հիացական վերաբերմունքի վրա, որը պաշտամունքայնության է հասել մեր մեջ և մեզ սարքել մոլի սլավոնաֆիլներ: Ռուսական տխրահռչակ անկեղծության առթիվ գիտե՞ս ինչ ասաց Գորկին:
— Այդ խոսքերը գործերի ստորությունն արդարացնելու անզուսպ մղումից են, և դրանք՝ այդ խոսքերը նրան (Գորկուն) վրդովմունք են պատճառում:
Տոլստոյն, ասում է,- չոր, անգութ, եսամոլ մարդ էր, ընսմին չափազանց զգայնամոլ (նա շատ բան պատմեց, բայց շատ երկար կլինի գրել): Նրա վերաբերմունքը Տոլստոյի նկատմամբ գրեթե նույնն է, ինչ Պառլոյինը (իհարկե, որպես գրողի, նա բարձր է գնահատում և սիրում նրան):
Երևակայիր, նույնիսկ Չեխովին է նա անվանում անգութ և ասում է, թե նա բարեկամության զգացմունք չուներ և ընդհանրապես իր մեջ ամփոփված մի ծերուկ ամուրի էր…

ՄԱԹԵՎՈՍՅԱՆԸ ՏԵՐՅԱՆԻ ՄԱՍԻՆ

ԳԵՂԵՑԿՈՒԹՅՈՒՆ ԱՍՎԱԾ ԱՍՏԾՈՒ ԼՈՒՅՍԸ

Շատ տարիներ առաջ այնպես եղավ, որ Վահան Տերյանի մասին կինոպատմություն գրելու ցանկություն ունեցա, և Հայկինոյի իրավասուներն իսկույն պայմանագրեցին: Ինչ լավ է, որ այդ սցենարը չգրվեց և չնկարահանվեց, այլապես աղարտված էր լինելու մեր մշակույթի նաև այդ սրբապատկերը, իսկ այսպես անաղարտ- մեզանից յուրաքանչյուրը ինչ-որ չափով բեմադրիչ է, բանաստեղծի կյանքի ու գործի ընթերցմանը զուգընթաց ծավալում ու ծածանում է պատկերներ, որոնք ամենևին էլ պակաս չեն այն պատկերներից, որ պիտի լինեին, բայց բարեբախտաբար չեղան: Չգրված այդ կինոպատմության մեջ և գեղջկական ծանր աշխատանքը կար, և նախնիների համառ մղումը դեպի Եվրոպա ու լույս, և վանքը շինելու դրվագները, և տեր Սուքիասի «Տոլստովը», և Բրեստ- Լիտովսկի կործանարար պայմանագիրը, և գնացքի նույն վագոնում ու թերևս նույն խցում թուրք քոքված դիվանագետի ու Վահանի ճամփորդությունը, որ Թումանյանի կյանքից էր առնվում, և Օրենբուրգի սառը տափաստաններն ու մահը: Մի խոսքով, դա հայ մեծ բանաստեղծ Վահան Տերյանի ողբերգական կյանքն էր և ոչ թե մեկ ուրիշինը:
Չեմ պնդում, թե երբևէ այլևս չեմ դառնալու Տերյանին ու իր ժամանակին: Աշխարհի քար անտարբերությունը հայ ժողովրդի բախտին, տիրակալությունների ու կառավարությունների թվում է դավադիր ու դաշնակից լռությունը մեր ողբերգության առաջ` մի կողմից և մյուս կողմից մեր ճիգերի պոետական խեղճությունը, որը հար և նման է Տերյանի անզորությանը, մեր հայացքներն ամեն անգամ դարձնում են Տերյանի ճակատագրական օրերին, երբ դավն ավելի քան բաց էր և մեր ճիգերն` ավելի քան հավատավոր ու մաքուր: Երևի թե երբևէ իմ ցավն ու սերը բաժանող, իմացությունների պաշարն իմ պաշարներից հարուստ ու նյարդերն իմոնցից կայուն մի համախոհ գտնեմ և միասին գուրգուրենք «Որպես առաջին քրիստոնյաները» այդ կինոպատմությունը:
Այդ ժամանակ, գիտեմ, իմ վերաբերմունքի մեջ շատ բան փոխված, փոփոխված ու ժխտված կլինի, մասնավորապես` հրապարակայնության պայմաններում հնարավոր կլինի ավելի մոտիկից տեսնել Բրեստ-Լիտովսկի մասին ճշմարտությունը, որ հայ ժողովրդի ապագան, հիմա` ներկան ջլատեց ու մաշեց, և փոխված ու փոփոխված չի լինի մի դրվագ. սպիտակ պաստառի ֆոնին կանգնած` բանաստեղծն արտասանում է.
…Արևավոր իմ պատանի, կարմիր է քո հարսնացուն,
Սիրտս քո մոր, սիրտս քո մոր հեկեկանքով է լեցուն:

…Մենք բոլորս, բոլորս մանուկներ ենք որբ,
Մանուկներ ենք` աշխարհում հավիտյան կորած…

…Մեզ չի հասկանա օտարերկրացին,
Մեզ չի հասկանա սառն օտարուհին:

Գարնան ամպին լույս ոլորտում ասում եմ ես մնաս բարով…

Եվ այսպես` գուցե տասնհինգ, գուցե քսան լիքը րոպե: Իսկ կինոյի րոպեն իսկապես լեցուն է, որպես զտված մաքրության միտող ոսկի: Արտասանում է, ժուժկալ գոհությամբ տեղում շտկում (և այդ լռությունը մի բանաստեղծության վերջն է լինում և մյուսի սկիզբը), արտասանում: Եվ միայն այդ թաքուն ժպիտն է մատնում, որ ժողովրդի առջև դահլիճում է, որ ժողովուրդն ու իր մարգարեն իրարու գտել են:
Այդ կինոպատմությունը ե՞ս կգրեմ, թե մեկ ուրիշը, անհայտ է, բայց դրվագը չի փոխվի: Այդպես եմ կարծում, որովհետև այդ բանաստեղծությունները, մեր ազնվական հոգու, մեր բախտի ամենախորերից գտնված այդ ճշմարիտ վկայությունները, եզակի են և գտնված են մեկ և ընդմիշտ: Եվ Սարյանի կտավները, Խաչատրյանի «Տոկատա», Թումանյանի «Բարձրից» հյուսած, Չարենցի «Շավարշը» կռանած մեր մշակույթի մեջ Տերյանի այդ բանաստեղծությունների, այդ «Գազել հրաժեշտիի», այդ «Նաիրիի» համարժեքն ստեղծելու մասին խոսք լինել չի կարող, իրենց մասին այդ բանաստեղծությունները պետք է միայն իրենք խոսեն:
Լև Տոլստոյը մարդկանց համար հացի պես ապրողների և մարդկանց հաշվին իրենց համար ապրողների մասին մի գրվածք ունի: Տեր Սուքիասի «խավար» ժամանակներում Տոլստոյը Ջավախք գոնե մի ընտանիքում հայտի գրող ու հեղինակավոր մտածող էր, համտարած գրագիտության մեր ժամանակներում այդ վիթխարին որևէ սրտում տեսնես խոկում ու տառապու՞մ է- կասկածում եմ: Նա, ով մարդկանց հաշվին միայն իր համար ապրեց` լակեց ու լափեց, զվարճացավ ու փչացավ` մտավ քրոմե սապոգների ու կաղնե դագաղի մեջ, քրոմե հատուկ սապոգների ու հատկապես կաղնե դագաղի, և լավ կերած- խմած իր մարմինը որդերին տարավ, նրա ոչ կաշին, ոչ միսը ոչ մեկին այս աշխարհում պետք չեկավ, և նա` Խոլստամեր ձին, որ իր կենդանի գնացքը մարդկանց տվեց, կյանքին թողեց նաև իր միսն ու ոսկորը, կաշին ու արյունը. կաշին կաշեգործին գնաց, ոսկորը` կոճագործին, արյունը` ձիապահ շանը գնաց, միսը` սովահար մայր գայլին ու գայլուկներին:
Կյանքում ու գրականության մեջ ես մի ուրիշ օրինակ չգիտեմ, որ այդպես էապես ցուցադրեր Տերյանի կյանքի ու գործի այդ անմնացորդ նվիրումը կյանքին. նրա գործն ու փորձը , նրա ձախողումն ու հաջողումը, նրա պոեզիայի միսն ու ոսկորը ամբողջովին ներկալվեց իր ժամանակի ու հետագա հայ կյանքից ու գրականությունից: Նա չարտագրված բառ չունեցավ, չքաղաբերված տող չունեցավ: Նա լեզու դրեց հայ գրականության բերանը, բնազադային անորոշ թրթիռները, որ անգամ Թումանյանից ճանաչվելուց էին խուսափում, Տերյանից անուն ու նշանակություն առան և իրենից հետո եկողի համար արդեն կայուն բառամթերք էին, իրենից հետո եկողն արդեն կարող էր հայոց լեզու հրավիրել նաև այնպիսի գրողների ու մտածողների, ում համար մինչև Տերյանի հայտնությունը մեր լեզուն տեղ չուներ: Արդյո՞ք այս նույն երևույթը ի նկատի չունի Աստվածաշունչը խոսքի մասին իր առակում. «Ի սկզբանե էր բանն…»: Միայն:
Տերյանն, այո, հայոց լեզվին բան տվեց, և լեզուն, որ ամբողջ մշակույթի հիմքն ու հենքն է, յուրացնել սկսեց երևույթներ, որ մինչև Տերյանը միայն ուրվագծել էր զորում: Սա զուտ Տերյանի վաստակն է, թե՞ նաև իր ժամանակի: Իր գործի նշանակությունը ոչ ավելացնելով և ոչ էլ նվազեցնելով` ասենք, որ նաև ինքը` Տերյանն էր բազում ժամանակների ու սերունդների համառ աշխատանքի արդյունք, բայց ասենք նաև, որ իրենից հետո հայ նկարչությունն սկսեց այլ կերպ տեսնել ու նկարել, քան մինչև Տերյանն էր նկարում. իրենից հետո հայ ճարտարապետությունը սկսեց նկարել ու կառուցել այլ կերպ, քան մինչև Տերյանը. և երաժշտությունը, և բուն բանարվեստը: Այլապես հնադավաններ կլինեին և ժամանակավրեպ կկոչվեին:
Նկատված երևույթ է, որ գաղթածները նոր վայրերում փնտրում ու գտնում են իրենց հին հայրենիքին հնարավորինս նման հայրենիք և հին տունը նոր գյուղում նույնությամբ վերականգնում են. առջևները հեռվում սար են եղել` նոր վայրերում սար են փնտրում, գյուղը գետի ակունքներում է եղել` այստեղ են ակունք գտնում, դուռն արևելք է նայել` դարձյալ արևելք է նայում: Մեր խոսքը հիմա, սակայն, Բյուրակն և Ջավախք աշխարհների անվերապահ նմանության մասին չէ- միմյանց նույնությամբ կրկնելու մասին է երկու, թվում է, հեռավոր աշխարհների` Ջավախք աշխարհի և Տերյանի բանաստեղծության: Ժողովրդի և բնության այս գեղեցկապաշտությունը փոխկանչի մեջ են և իրարու գտնում են: Եթե աչքերս կապած ինձ պտտեին հայրենի երկրում և միայն մի փոքրիկ պատկեր տեսնեի, որ տեսա- սիրունիկ հագնված աղջնակը ինքն իրեն չափ էր տալիս և ուլի ու հորթի առջև պարում,- կամ հեռվի գետակից մի ոլորան տեսնեի, կամ վանքի մի պատը, կամ հացի ու կարտոլի խնամված ցանքերից մի գորգաչափ տեղ, պիտի ասեի. դուք ինձ բերել եք Տերյանի Ջավախք, այսքան գեղեցիկ միայն Տերյանի պոեզիան է:
Ամենամյա մեր այս ուխտագնացությունը, որ մեր հայրենակիցների համար ամառվա այս հոգսերի մեջ թերևս նոր հոգս է դառնում, և մեզ է հարկավոր, և իրեն պոետին. մենք նրա անմահությունն ենք, ինքը մեր կարիքն ունի, առանց մեզ` նաև իր ղողանջն էր մարելու, ինչպես որ մարել է, ասենք, Ախթամարի ղողանջը. և մեծից փոքր ու ղեկավարից հասարակ մենք բոլորս իր կարիքն ունենք, քանի որ մարդու նպատակը վեհ ու վեր մի գեղեցիկ բանի առնչվելն է: Դեպի ինքը ձգտելով` մենք այդ վեհին ու վերին ենք ձգտում:

ՎԱՀԱՆ ՏԵՐՅԱՆԻ ՎԵՐՋԻՆ ԺԱՄԵՐԸ

«… Հունվարի 6-ին առբաժնի միջոցով հրավիրվեց կոնսիլիում` բաղկացած 3 բժշկից: Բժիշկներն ասացին, որ ոչինչ անել հնարավոր չէ և պետք է րոպե առ րոպե սպասել վախճանին: Լույս 7-ի ամբողջ գիշերը չքնեց, մի քանի անգամ խնդրեց իրեն հագցնել և նստեցնել բազկաթոռին: Բայց 5 րոպե անգամ չէր կարողանում նստել: Ձեռքերն ու ոտքերը սառչում էին, և խնդրում էր դրանք շփել, իսկ ինքը հանգիստ էր: Հարցնում էր` ի՞նչ եմ ես կարծում, ու՞մ համար է ավելի դժվար` նրա՞, որ մեռնում է, թե՞ հարազատների, որ մնում են… Միայն ասում էր` որքան հնարավոր է շուտ գնանք Մոսկվա…
… Առավոտյան ես գնացի հաջողացնելու մեր մեկնումը: Վերադարձա, նա խնդրեց բժիշկ հրավիրել… Գնացի այն ռազմա-սանիտարական գնացքի բժիշկին բերելու, որով մենք Սամարայից եկել էինք (գնացքը դեռ կանգնած էր Օրենբուրգ-1-ում, 9 վերստ հեռու): Երբ մենք մեկ ժամից հետո եկանք, նրա զարկերակը գրեթե չէր խփում, սակայն ֆելդշերին նա ճանաչեց և շատ ուրախացավ: Երբ սրսկում էինք, նա խոսում էր ու հարցնում. «Կարելի՞ է անվերջ սրսկել և այդպիսով կյանքը երկարացնել դարձյալ մեկ շաբաթով…
…Կամֆորայից հետո երկու ժամ դեռ գիտակցությունը տեղն էր: Խնդրեց հանգիստ նստել իր մոտ և լաց չլինել ու չվազվզել: Այն ժամանակ ես դեռ չէի հասկանում, որ դա մահ է…»:
Անահիտ Շահիջանյան

«Տերյանի վերջին խոսքերը.
— Ու՞ր է իմ պայուսակը: Ես ընկնում եմ…»
Սաքո Սուքիասյան

«… Թաղեցին Տերյանին այնպես, ինպես խնդրել էր նա իր բանաստեղծության մեջ` «Ինձ թաղեք, երբ վերջին վերջալույսն է մարում», հունվարյան կարճ օրվա վերջում, երեկոն իջնելուց առաջ: Շատ հայեր էին եկել, նրանք ծաղիկներ էին բերել` այն ամենը, ինչ կարելի էր ճարել ձմեռային քաղաքում: Հավաքվել էին նաև ինձ անծանոթ մարդիկ. բանակի շտաբից, նահանգգործկոմից, հարևան տների բնակիչները` ռուսներ, թաթարներ, լեհեր: Ես գերեզմանոց չգնացի. հոգեհացի էր պետք պատրաստվել, իսկ առանց տանտիրուհու այդպիսի գործերում յոլա չես գնա: Բայց ինձ հետո պատմեցին, որ այնտեղ էլ ամեն ինչ այնպես էր եղել, ինչպես կտակել էր ժամանակին բանաստեղծը. «Ինձ անխոս թաղեցեք…»:
Մարգարիտ Վեքիլյան

ՀՈՂՄԵՐՆ ՈՒ ՈՂՈՐՄԵԼԻՆ

Պատմության մեջ քիչ չեն դեպքերը, երբ իրավիճակային ցնցումների, հանգամանքների «բարենպաստ» ընթացքի կամ անհատական արկածախնդրության շնորհիվ տեսանելի բարձունքներում են հայտնվել մարդիկ, ովքեր, մեղմ ասած, ունեցել են խիստ համեստ ընդունակություններ ու կասկածելի հեղինակություն: Եվ միայն ամենազոր ժամանակն է, որ դեռ ի զորու է եղել սրբագրել պատեհապաշտության սայթաքումները, տարանջատել արժեքն անարժեքից, վերջին դարձնել երեկվա առաջինը։ Այդ երևույթն իր առավել ցցուն արտահայտությունն է գտնում հատկապես քաղաքական կյանքում և գրական միջավայրում: Իսկ դրսևորման վայրի նմանօրինակ ընտրությունը բացատրվում է սոսկ այն հանգամանքով, որ այս ոլորտներում են առավելագույնս բացահայտվում մարդու անհատական ես-ի ճշմարիտ նկարագիրը, նրա հավակնությունների ու մտասևեռումների իրական սահմանը։
Հայ գրականության մեջ ասվածի ամենատիպիկ ու ամենավառ ներկայացուցիչներից է եղել Հակոբ Հակոբյանը (1866-1935 թթ): Չարենցի դիպուկ բնորոշմամբ` բանաստեղծ դարձած այդ «մեծ հաշվապահը» մի օր հանկարծ հռչակվեց պրոլետարական գրականության հիմանդիր ու նահապետ, նրա գործերին դասագրքային արժեք վերագրվեց, մեծարումների ու փառաբանումների ալիքն այնպիսի ծայրահեղ արտահայտումներ ունեցավ, որ այն խառնակ օրերին քիչ չէին նրանք, ովքեր Ազատ Վշունու ոգով Հակոբյանի մասին կարող էին ասել.
«Մի Դանթե՞ կամ թե Պուշկի՞ն ես դու,-
Չէ, իմ ընկեր
Ավելի ուժգին ես դու…»:
Սակայն դա մոլորության ընդամենը մի երեսն էր: Հաջորդը պիտի լիներ այն, որ նորահայտ «ուժգինը» ինքն էլ հավատաց և խորապես ներշնչվեց այն համոզմամբ, թե իրոք, սեփական գրիչը համաշխարհային դասականներին գերազանցող արվեստ էր արարում, իսկ այդ արարչագործությունը պիտի փոխհատուցվեր ըստ արժանվույն: Նման անձնահաճության ներքո էլ Հակոբյանն ապրեց իր կյանքի մնացյալ տարիները` դրանց ուղեկից հետևանքներով։
Հայաստանի ազգային արխիվում պահպանվել է Հ. Հակոբյանի ոչ այնքան գրագետ մի նամակը` հասցեագրված այն տարիներին ՀՍՍՀ լուսավորության ժողովրդական կոմիսար Ասքանազ Մռավյանին: Բացի այն, որ այս վավերագիրն իր բովանդակությամբ և ոճով չափազանց հատկանշական է տվյալ ժամանակաշրջանի ու գրական միջավայրի ոգուն, սրա հետ մեկտեղ այն մի իսկական հայելի է Հակոբյանի մարդկային էությունն իր ողջ զավեշտականությամբ ու մոլորություններով արտացոլված տեսնելու համար։ Նամականը միևնույն ժամանակ վկայությունն է այն բանի, թե մարտնչող միջակությունն իր նպատակին հասնելու ինչպիսի զարտուղիներ, այլոց վաստակի նկատմամբ վերաբերմունքի ինչպիսի քամահրանք կարող է որդեգրել։
«Մեր Վերհարենը,- նայիր, հրեն- Քաշում է փառքը իր պարանով»,- հերթական անգամ Հակոբյանին պիտի հեգներ Չարենցը: Իսկ թե ինչպես էր իր փառքը քաշում Հակոբյանը` համոզվեք ինքներդ` ընթերցելով ստորև ներկայացվող նամակը, որ մեջբերվում է ամբողջությամբ:

«15. 10. 25
Թիֆլիս 1
Թանկագին ընկեր Ասքանազ Մռավյան,
Անհամբեր սպասում եմ, թե ե՞րբ պիտի գրես, որ գամ Երևան լիակատար ժողովածուիս հրատարակման մասին բանակցելու:
Ես վախենում եմ, թե իմ «Ստեփան Շահումյանը որպես գրական քննադատ» հոդվածիս պատճառով, ուր, ինչպես քեզ հայտնի է, շոշափվում է Բախշի Իշխանյանի2 չունեցած «պատիվը»- նրա հոգևոր լակոտները խանգարեցին ժողովածուի լույս տեսնելը:
Եվ սակայն ինչպես քանիցս գրել եմ, ոչ միայն հերթական պահանջ ու անհրաժեշտություն է այդ, այլև Զակկրայկոմին3 կից հոբելյանական հանձնաժողովի որորշումն` վավերացրած կուսակցական բարձրագույն օրգանի (ЗККОМ-ի) կողմից:
Ոչ ոք ինձ այնպես չի վիրավորած, որքան Խ. Հայաստանի մի քանի նախկին սպեցիֆիկ պատասխանատու աշխատավորները, որոնց ձեռքումն է այժմ գտնվում և մուրճը, և զնդանը, և փողը, և իրավունքը այդ փողի գործադրման, սկսած հանգուցյալ Մյասնիկյանից4, վերջացած նրա աջ թև համարյալ Աշոտ Հովհաննիսյանից5:
Այդ նորակոչ, իրենց «հին» համարող ընկերները հրատարակեցին Վահան Տերյան զտարյուն սպեցիֆիկի լիակատար ժողովածուն` ծախսելով 10 հազարներ, հոնորարներ տալով հանգուցյալի կնոջ և նրա հրատարակող- խմբագիր Պ. Մակինցյանին6, բայց որոշումն իմ ժողովածուի մասին հայտարարած` զլացան ի կատար ածել կամ գոնե հերթական համարել:
Ո՞ւմ էր պետք չորս մեծ հատորները «այդ աշնան թախծի», «աշնան տերևաթափի» և «մեռնող հոգու» հեծեծանքները… Արթնացո՞ղ, դասակարգային կռվի ելած բանվորությա՞ն, թե՞ սոցիալիստական կարգերը հիմնադրող այսօրվա շինարար բանվորագյուղացիության: Ի՞նչ կարող են տալ այսօր և վաղը մեր աշխատանքի հերոսներին, հեղափոխության կամ սոցիալիստական շենքի կառուցողներին Վահան Տերյանի ողբերը, հեծեծանքները, վշտերը և նման ապրումները…
— Ոգևորությո՞ւն, հրահրո՞ւմն, խթանու՞մն մեր միջին և ստորին աշխատավորական մասսաներին մասնակցել ընդհանուր կռվին բոլոր ֆրոնտներո՞ւմ:
Կամ` Հովհ. Թումանյանի լիակատար ժողովածուն, որի համար հատկացված է մոտ չորս տասնյակ հազար ռուբլի նույն Պողոս Մակինցյանի հորդորներով և անմիջական մասնակցության…
Ինձ թվում է, որ մեր արթնացող գյուղը կամ մեր սովետական գյուղացիությունը և բանվորությունը այսօր կարոտ ու ծարավի չի Հովհ. Թումանյանի գործերին: Եվ սակայն նա հրատարակվում է 2-րդ հերթին:
Ոչ պակաս խնամք ու նյութական աջակցություն են ցուցադրում հիշյալ մեկենաս- սպեցիֆիկները իրենց ինտելիգենտական տենչերի պոետ լեֆիստ- ֆուտուրիստ, եթե կուզես` անգամ երես առած ֆաշիստ Եղ. Չարենցին` հրատարակման օժանդակություն տալով նրա «Ռոմանս անսեր»-ներին, «Ասպետական» ու «Երկիր-նաիրյան»-ներին «կոնքի», «մեզի» և «նստուկների» պոետին` պրոլետարական անունը շռայլելով:
Ես ուղղակի մնացել եմ զարմացած, թե որքան նահանջներ ենք թույլատրում մեզ գրականության մեջ, փոխարեն աճում- նվաճումների…
Եթե այն, ինչ կատարվում է այսօր, տեղի ունենար փառավոր անցյալում, բոլշևիզմի փառավոր տրադիցիաների օրոք, ամեն մեկը իրավունք կունենար դավաճան անվանելու մեզ, ինչպես մենք էինք և ենք անվանում մենշևիկներին:
Դու կարող ես համաձայն չլինել իմ կարծիքներիս մի քանի կետերի հետ, բայց հոգուդ խորքում, որպես հին կուսակցական, որպես բոլշևիզմի տրադիցիաների պաշտպան և նրա դրոշի տակ գործողներից մինը` չես կարող հերքել, չհամակրել:
Վերջ տանք այս բոլոր խոսակցություններին և միանգամից մոտենանք հարցին:
Ես պահանջում եմ և իրավունք ունեմ պահանջելու Խորհրդ. Հայաստանի ղեկավարությունից, որ նրանք հրատարակեն իրենց ավագագույն պրոլետ պոետ Հակոբ Հակոբյանին` դրա համար չխնայելով նյութական անհրաժեշտ միջոցներ, ինչպես չխնայեցին այնպիսի վերը հիշածս հեղինակների համար, որոնց կարելի էր հետաձգել:
Բայց չհետաձգեցին, որովհետև պաշտպաններ և խնամիներ ունեցան, մեջի մարդիկ- մեկենասներ…
Ես քեզ խոստանում եմ այս հարցը վերջնականապես դնել այն կոմիսսիայում, ուր որոշման է սպասում իմ լիակատար ժողովածուիս հրապարակումը:
Ես այլևս սպասել չեմ կարող. գարնանը խոստանալ աշնան համար, աշնանը` գարունքի ձգել… Իսկ ով գիտի, գուցե մինչև գարունքը սիրտս պայթի հիվանդությունից, և ես իմ սրտի մուրազը հետս տանեմ գերեզման:
Ես շատ եմ խնդրում այս նամակաբերով վերջապես ինձ հայտնես` տպվելու՞ է ժողովածուս այդտեղ, այս տարի, թե՞ նա ինչ-ինչ հաշիվներից դրդված հետաձգվելու է նորից:
Եթե Խ. Հայաստանը չի կամենում հին բոլշևիկ կոմմունիստ պոետի գործերը երևան հանելու` ի՞նչ է մտածում այդ ավագ բոլշևիկ պոետի подполь- ընկեր Ա. Մռավյանը7…
Բոլշևիկ պոետը շատ լավ գիտի, որ բոլշևիկ ընկեր Մռավյանը մեծ տակտիկայի և համբերության մարդ է. տասը չափող` մին կտրող: Բայց բոլշևիկ պոետը այլևս, 1923 թվից- ուղիղ երկու տարի- չի կարող սպասել, թե երբ կբարեհաջի հոգու ներսում ատող Աշոտ Հովհաննիսյանը հին բոլշևիկի գործերին ուշադրություն դարձնել:
Ես այլևս չեմ կամենում ծաղրանքի առարկա դառնալ… Ես խնդրում եմ պարզ խոսել. ճշմարիտն երեսիս ասել և ինձ հույս ու խոստումներով չկերակրել… Կամենու՞մ եք խոստումներդ կատարել, մանավանդ Աշոտը, որ ձեռքը կրծքին տանելով` մի քանի շաբաթ սրանից առաջ խոստացավ իր ձայնը տալ հօգուտ լիակատար ժողովածուիս:
Ծաղրանք եմ համարում այդ լռությունը նրա համար, որ որոշակի ձեր ծանրակշիռ խոսքին կարոտ մնացի, մեկ` ու երկրորդ էլ` անկարող ինքս իմ գլխի ճարն անել այն միջոցներով, քանի շունչս բերանումս է:
Ոչ դուք եք մի հույսատեղի առիթ դառնում և ոչ ինձ եք ազատում, որ կարողանամ դիմել մի ուրիշ աղբյուրի, որի հաջողությանը չեմ կասկածում, որովհետև չէ՞ որ Վրաստանը ինձ պակաս չի սիրում Հայաստանի ժողովրդական մասսաներից:
Մյուս տարի մայիսի 29-ին լրանում է իմ ծննդյան 60 տարին և թող պատմությունը մի անգամ էլ թքի հայ սպեցիֆիկների երեսին, ասելով` Ամոթ ! Հ. Հակոբյանին հրատարակեցին վրացիները, կամ ռուսները, իսկ հայերը` ոչ: Նրանք կարողացան գնահատել «կոնքի ու մեզի» պոետին, «երազներ թքող», «Նոսկեների նստուկները»8 նկարող հիվանդներին, սիֆիլիտիկ կանանց երգող- սիրողին, բայց պրոլետ պոեզիայի հիմնադրին Հայաստանում` Հակոբ Հակոբյանին` ոչ:
Կամ Վահան Տերյաններին ու նմաններին:
Բոլորովին էլ չեմ վշտանա, եթե մարդ [ անընթեռն.] վեր կենաք ինձ գրեք, թե թող հույս չունենամ լիակատար ժողովոծուիս երես տեսնել Հայաստանում, հայաստանցիների կողմից, Հայաստանի տպարանում տպված…
Թող այդպես լինի, միայն թե լսեմ որոշում, լսեմ կենդանի խոսք, թեկուզ նա մեռելաթաղի նոտաներով լինի հնչելիս…
Տպվում է, թե ոչ! Ե՞րբ ու էլի երբ: Մտադիր եմ, եթե հրավիրի տեղական ասոցիացիան (պրոլետ-գրողների) անցնեմ Հայաստան9 և հավատացած եղիր, ընկեր Ասքանազ, որ եթե պատահենք էլ` թոբա թե մի խոսք հարուցանեմ ժողովածուիս տպել- չտպվելու մասին, միայն թե մինչև այդտեղ գալս նեղություն քաշես նամակաբերովս մի վճռական պատասխան տալ ինձ, որ ես էլ իմ անելիքն անեմ: Լռությունը համարում եմ շատ անքաղաքավարի ձևով մերժումի տեղ: Մերժում եք, մերժեք նամակով:
Կոմողջույններով` Հակոբ Հակոբյան»:

Պետք է ասել, որ ի պատիվ Հայաստանի այն օրերի պատասխանատուների, Հակոբյանի բացահայտ շանտաժը որևէ ազդեցություն չունեցավ: Լիակատար ժողովածուն չտպագրվեց ոչ այդ, ոչ էլ հաջորդ տարի: Նա ստիպված էր կրկին Թիֆլիսում լույս ընծայել բանաստեղծությունների իր գրքույկը: Փոխարենը Երևանում մեկը մյուսի ետևից հրատարակվեցին Տերյանի, Թումանյանի, Շիրվանզադեի, Դեմիրճյանի, Պարոնյանի, Նար-Դոսի հատորները: Իսկ Հ. Հակոբյանի քառահատոր երկերի ժողովածուն Երևանում սկսեցին տպագրել միայն… 30 տարի անց, երբ ուրիշ էր ժամանակը և ուրիշ էին մարդիկ։
Առաջներում և հետո շատերն են իրենց սրամիտ էպիգրամներով ու ասույթներով ձաղկել Հակոբյանին, սակայն դրանցից ամենահիշարժանը դարձյալ մնում է Չարենցի «Գրական նահապետին» վերնագրով երկտողը, որն իր սեղմ բովանդակության մեջ ամփոփում էր հարաբերությունների ամբողջ ողբերգությունն ու զավեշտը.
«Սանձել է ուզում հողմերին
Այս… ողորմելին»:

1. Նամակի առաջին էջի գլխամասում հեղինակի ձեռքով գրված է. «Վերջին նամակս ժողովածուիս առթիվ: Հ. Հ.»:
2. Զակկրայկոմ- Անդրկովկասի երկրամասային կոմիտե
3. Բախշի Իշխանյան- Սոցիալ-դեմոկրատական բանվորական հայկական կազմակերպության հիմնադիրներից, դրա այսպես կոչված «սպեցիֆիկ» անջատողական թևի ներկայացուցիչ:
4. Ալեքսանդր Մյասնիկյան- (1886- 1925), հայ պետական գործիչ, Խորհրդային Հայաստանի կառավարության առաջին նախագահը, զոհվել է ինքնաթիռային աղետից 1925 թ. մարտի 22-ին։
5. Աշոտ Հովհաննիսյան (1887-1972), պատմաբան, պետական և կուսակցական գործիչ:
6. Պողոս Մակինցյան- (1884- 1938), հայ գրականագետ, հրապարակախոս, պետական գործիչ, 1920-ականներին դիվանագիտական աշխատանքով գործուղված էր Եվրոպա։
7. Подполь- ընդհատակ (ռուս.)
8. Նոսկե- Գուստավ Նոսկե (1868- 1946), Գերմանիայի ռազմական մինիստր, աջ սոցիալիստ: Ակնարկում է Չարենցի «Տիրապետողների կամքը» ստեղծագործությունը, որտեղ հիշատակված է այս անունը:
9. 1925 թ. նոյեմբերի 4-ին Հ. Հակոբյանը մասնակցել է Հայաստանի պրոլետ գրողների ասոցիացիայի առաջին համագումարին, հանդես է եկել բացման և եզրափակիչ ելույթներով:

Հովիկ ՉԱՐԽՉՅԱՆ

ՎԱՀԱՆ ՏԵՐՅԱՆ. ԱՆԾԱՆՈԹ ՆԱՄԱԿՆԵՐ

ՀԱՏՎԱԾՆԵՐ

Ցոլակ Խանզադյանին
1915, 13 սեպտեմբերի, Պետրոգրադ
«Սիրելի Ցել։
… Տրամադրությունս շատ ճնշված է և ընկած։ Կովկասից եկող լուրերը հոգեհան տխրություն են լցնում մարդու սիրտը։ Ռուսների (ոչ միայն Ռուսիայի) նկատմամբ ես բավականաչափ հիասթափված եմ. մինչդեռ ես չէի՞ այն ռուսոֆիլն արդյոք (այդ գաղափարի համար նույնիսկ տուժեցի դաշնակների կողմից). իհարկե, սա դեռ նահանջ չէ, բայց ստիպում է սա շատ ավելի լուրջ մտածելու, ռուս պետության չեմ ասում, ռուս ժողովրդի «միսսիայի» նկատմամբ։ Իմ այս տարակուսանքների աճման և զարգացման մեծ զարկ տվեց Գորկին, որի մոտ նորերս մի շաբաթ ապրեցի և շատ ու շատ զրուցեցի ամեն տեսակ հարցերի մասին։
Նա ասում է (կարդա և զարմացի՛ր)։
1. Ռուս ժողովուրդն անգութ ու չոր, դատողական ժողովուրդ է, բայց զգայնական (ոչ թե զգացմունք, այլ սլավոնական զգայնություն)
2. Դաժան է, ինչպես ոչ մեկ այլ ժողովուրդ, և կյանքից այլ օրինակների շարքում (ամբողջ կույտ օրինակներ բերեց) բերեց հետ(ևյալ) օրինակը։ Սիբիրում գողեր կան, որոնք թեյաբեռներից թեյ են գողանում։
Եվ երբ բռնում են, գիտե՞ս ինչ են անում նրանց։ Հետանցքից ցցափայտ են մտցնում այնպես, որ մյուս ծայրը բերանից դուրս գա, և ձեռքերը հետևից կապում են այդ փայտին… Գողերի նկատմամբ որտե՞ղ են վարվում այդպես,¬ հարցնում է նա։ Ես հիշեցի, որ ախր մեզ մոտ էլ դուխոբորները (տոլստոյականնե՜րը) արոտախախտման (ապօրինի արածեցման) համար մինչ ի մահ ծեծում են դագանակներով։
Բայց թողնենք. իհարկե ես այժմ չեմ կարող ամենը պատմել քեզ, և այս ամենը չափազանց մերկապարանոց կթվա քեզ։ Այս ամենը, ինչ խոսք, ինձ խելահեղ որոշման չի մղում, սակայն ստիպում է խորհել այն ստրկամտորեն հիացական վերաբերմունքի վրա, որը պաշտամունքայնության է հասել մեր մեջ և մեզ սարքել մոլի սլավոնաֆիլներ։ Ռուսական տխրահռչակ անկեղծության առթիվ գիտե՞ս ինչ ասաց Գորկին։
— Այդ խոսքերը գործերի ստորությունն արդարացնելու անզուսպ մղումից են, և դրանք՝ այդ խոսքերը նրան վրդովմունք են պատճառում։
Տոլստոյն ասում է.- չոր, անգութ, եսամոլ մարդ էր, ընդսմին չափազանց զգայնամոլ (նա շատ բան պատմեց, բայց շատ երկար կլինի գրել)։ Նրա վերաբերմունքը Տոլստոյի նկատմամբ գրեթե նույնն է, ինչ Պառլոյինը (իհարկե, որպես գրողի, նա բարձր է գնահատում և սիրում նրան)։
Երևակայիր, նույնիսկ Չեխովին է նա անվանում անգութ և ասում է, թե նա բարեկամության զգացմունք չուներ և ընդհանրապես իր մեջ ամփոփված մի ծերուկ ամուրի էր։
(Ի միջի այլոց պատմեց այն պատմությունը, թե ինչպես Շալյապինը «ծունկ է չոքել թագավորի առաջ»։ Պարզվում է, որ ոչ մի նման բան չի եղել։ Եվ երբ այդ լուրերը տարածվել են և Փարիզում սուլելով խայտառակել են նրան, նա քիչ է մնացել ինքնասպանություն գործի։ Գորկին նույնիսկ մտքովն էլ չի անցկացրել, թե Շալյապինը կարող էր այդ բանն անել։ Երևում է, որ նրան շատ է սիրում։ Ի դեպ, նա Շալյապինին ճանաչում է 17¬18 տարի, այսինքն՝ երբեք նրա հետ չի թափառել, այլ ճանաչել է, երբ նա արդեն Շալյապին է եղել)։
Ինքը՝ Գորկին, շատ ազնվական մարդ է և շատ սիրելի- այնքան սրտով ու պարզ, որ երևակայել չես կարող և միևնույն ժամանակ օտար և ոչ համակրելի մարդկանց նկատմամբ խիստ ու կծու։ Ինձ երեկոներին պատմում էր և իր կյանքից, պատմեց մի քանի սրտաշարժ և գեղեցիկ էպիզոդ։ Մի օր էլ վեճ ունեցանք (անիծյալ հարցերի մասին, ըստ որում՝ շոշափեցինք նաև Դոստոևսկուն (որին նա չի սիրում, իսկ ես սիրում եմ)։ Հետաքրքիր էր, բայց գրելը երկար կլինի և ժամանակ չունեմ)։
Ինձ գրել էին, որ «собрат по перу» Գ. Հայկունին լուրեր է տարածել, իբր ես Գորկու մոտ ինձ մարքսիստ եմ ցույց տալիս և կարճ ասած шантажирую его։ Բանն այն է, որ երբ ես այստեղ Արտաշես Գաբրիելյանին և այլոց միամտաբար պատմեցի Գորկու ինձ հրավիրելը և այլն, այդ Հայկունին էլ եկել էր Պետրոգրադ և մի ուսանողի հետ գնացել Գորկու մոտ (որը չի էլ հիշում, որ այդպիսի դեպք եղել է. դրանից եզրակացրու, թե որքա՜ն խոր տպավորություն է գործել նրա վրա այդ «ուսանողական» դեպուտացիան), և իբր թե Գորկին պատմել է ինձ հանձնած ժողովածուի մասին ու ասել՝ (մի՞թե Տերյանը Ձեզ դեռ չի հրավիրել ժողովածուի խմբագրություն)։ Դրանից հետո տեղիս մարքսիստ- ս-դ-ները (սոցիալ դեմոկրատները) (ի միջի այլոց անկուսակցական, (ռուս), այդ պատճառով էլ ես նրանց ս-դ-ներ չեմ համարում, այլ ընդամենը «տնային» ս-դ-ներ) ժողով են գումարում և որոշում, որ իմ դեմ ոչինչ չանեն։
(Ինչպիսի՜ քնքշություն), բայց «ընկերաբար» առաջարկեն (ես նրանց ի՞նչ ընկեր), որ ես իրանց հրավիրեմ, ընդ որում սպառնալով (նույնպես «ընկերաբար») հակառակ դեպքում Գորկուն հասցնել, որ ես մարքսիստ չեմ և որ ես նրան մոլորեցնում եմ։ Ես, իհարկե, վճռականորեն հայտարարեցի, որ նրանց հայտարարությունը համարում եմ անպատկառություն, իսկ գործը, որի մասին նրանք խոսում են, Գորկու հետ իմ անձնական գործն եմ համարում և այդ առիթով ոչ մի բանակցություն էլ թույլ չեմ տալիս։
Ուզում էի այն ժամանակ ասել Գորկուն, բայց այդ «ազգային» կեղտը չուզեցի նրա առաջ բանալ, ամաչեցի։ Բայց երբ ասին, որ Հայկունին այդպիսի լուրեր է տարածում, ես վերջին անգամ, երբ Գորկու մոտ էի, ասի այդ բոլորը, և նա մնաց շշմած։
(Ես չեմ բերի նրա գովասանական կարծիքները իմ մասին, թեև քո առաջ դա պարծենկոտություն չէր լինի։ Բայց նա ասաց՝ նկատի ունենալով, որ մեզ հետ վերջին անգամը չենք աշխատում, ես նամակ կգրեմ թերթերին (հայկական), որպեսզի ցրեմ ամեն մի կասկած և վերջ տամ զրպարտության հնարավորությանը։ Ես հրաժարվեցի, բայց նա պնդեց և այդպես էլ համաձայնության չեկանք։ Հնարավոր է, որ ես համաձայնեմ։ Իմ չուզենալու պատճառը (որի մասին, իհարկե, նրան չասացի) այն է, որ դա կարծես թե ռեկլամ կլիներ ինձ համար, իսկ ես չեմ ուզում դա»։ Դրա հետ մեկտեղ ինձ շատ վշտացրեց Գ. Հայկունու ստորությունը, որը, ի դեպ, բոլորովին չի ճանաչում ինձ։
Ես, ճիշտ է, համակրել եմ միշտ բանվորական գործին և եղած կուսակցությանց մեջ քաղաքական և տնտեսական ծրագրներից ամենից շատ համակիր եմ եղել ս-դ-ի ծրագրներին, բայց մարքսիստ չեմ բնավ աշխարհայացքի մտքով, և դա շատ լավ գիտեցել է Գորկին, երբ ինձ հրավիրել է, նա ճանաչել է ինձ իբր պոետի («միստիկայի և սիմվոլիզմի թեքումով» (սա այն մարդու խոսքերն են, որը Գորկու անունից ինձ հրավիրել է նրա մոտ)։ Իսկ Գորկին ասաց, որ նա երբեք չի էլ որոնել մարքսիստ, այլ որոշ գրական ցենզ ունեցող մարդ և իմ ցենզը նա միանգամայն բավարար է համարում։ Այսպես, սիրելիդ իմ Ցել… Եվ երբ ես ասացի պ. Արտաշեսին, թե «ընկեր» Հայկունին այդպիսի լուրեր է տարածում իմ մասին և հարցում արի, թե- նրանք ի՞նչ են մտադիր ձեռնարկելու որպես իմ «ընկերներ», նա հայտարարեց, որ դա իրենց չի վերաբերում։ -Բայց ես կուզեի, որ դու Դավիթ Անանունին ասես (կարծեմ նրանից է սկսել իր ագիտացիան նրանց «ընկեր» Հայկունին), որ սուտ է ասում նրա «ընկեր» Հայկունին, և որ ես շատ ափսոսում եմ, տեսնելով, թե ինչպես Հայկունիները ուզում են (ապարդյուն) կարիերա անել բանվորական գործի վրա, և իրենք ստոր ու բթամիտ լինելով, ուզում են ուրիշներին արատավորելով առաջ գնալ։ Ասում եմ՝ ասա Դավիթին, վասնզի նրան չէի կամենա սխալմունքի մեջ տեսնել իմ նկատմամբ և կարգին սկզբունքով մարդ եմ համարում և «ընկեր» չլինելով հանդերձ միշտ հնարավոր եմ համարել աշխատել նրա հետ միասին։ Իհարկե, չեմ կասկածում, որ դու երբեք չես հավատա այդպիսի կեղտոտ ինսինուացիաների և իմ անունը կպաշտպանես, բայց գրում եմ այս բոլորը «ի գիտություն» և սիրտս թեթևացնելու համար։ Ինձ այն է զայրացնում, որ այդ մարդիկ կուսակցությունից դուրս գտնվելով, մեծամտորեն պարծենում են, թե իրենք մարքսիստներ են, կարծես թե դա արժանիք է (և այդ այն ժամանակ, երբ նրանց կյանքը ոչնչով չի տարբերվում ցանկացած գյադա¬քաղքենու կյանքից)։ Մարքսիզմը նրանց բառացիորեն տրված է միայն այն բանի համար, որպեսզի հնարավորություն ունենան բոլոր գործերից խուսափելու՝ պատրվակ բռնելով, թե ախր իրենք չեն կարող (սկզբունքորեն, օ՜, իհարկե, սկզբունքորեն) մասնակցություն ունենալ բուրժուազիայի և նրա ներկայացուցիչների գործերին։ Այդ դեպքում, շա՛ն որդի, մտի՛ր կուսակցության մեջ և աշխատի՛ր քո «սկզբունքներին» համապատասխան։ Ո՛չ, նա նախընտրում է լինել «տնային» մարքսիստ (բայց սա դեռ ամբողջ դժբախտությունը չէ, սակայն ինչպիսի՜ գոռոզամտություն, ինչպիսի՜ մեծամիտ արհամարհանք ամենքի ու ամեն ինչի հանդեպ)։ Մի խոսքով, նողկալի է։ Հիշում եմ քո խոսքերը նրանց մասին։ Որքան տարօրինակ է, այնպես չէ՞. մարդիկ, որոնք մշտապես գրականությունից պահանջում են «մոտիկություն կյանքին»՝ իրենք ավելի հեռու են կանգնում, քան երկնային հրեշտակները, և այդպես «պահպանում իրենց մաքրությունը»։ Դե թողնենք այս — Էս փլավը շատ ջուր կվերցնե, և ես տարվելով մոռացա, որ գնալու եմ…

Ցոլակ Խանզադյանին
1916, հուլիս II կես -օգոստոս, Պետրոգրադ
Սիրելիդ Ցել։
… Թշվառ ու դժբախտ ժողովուրդ ենք մենք և այդ չգիտենք ու չենք ուզում ընդունել, եթե գիտենք կամ եթե ընդունում ենք, ցավող սրտով չենք ընդունում, այլ տանջանքից փախչելու և մեր ապիկարությունն արդարացնելու համար ենք ընդունում։
Մեռած և արդեն ծիծաղելի կուռքերի համառ ճանաչմամբ այդպիսին չե՞ն, ասիր, արդյոք, այդ Փափազյանները, Ահարոնյանները, Նար-Դոսները ուզում ենք մեզ ազատել գալիքի ստեղծման նեղությունից։ Ահա թե ինչու մեզանում այդպես վախենում են քննադատությունից։ Ահա թե ինչու հարձակվեցին քեզ վրա, երբ դու համարձակվեցիր ասել ամենատարրական ճշմարտությունը ոչ մի աղոթաբանություն չառաջացնող այդպիսի կուռքերից մեկի (Ահարոնյանի) մասին։ Անցյալում մարդկանց վաստակի և դերի ճանաչումը չպետք է արգելակ դառնա գալիքի համար, և ի սեր այդ վաստակի ու դերի ճանաչման չպետք է կանգ առնել և տեղում դոփդոփել։ Ընդունելով վաստակն ու դերը, պետք է առավել ևս խիստ քննադատել։ Ես երբեք չեմ վախենում խիստ քննադատելուց (ինձ և ուրիշներին), բայց շատ եմ վախենում քչով բավարարվող ճանաչումից, ճանաչում, որը բավարար հիմքեր չունի։ Ահա թե ինչու ես միշտ գնահատում եմ մեր Պաոլոյին նրա սուբյեկտիվ կրիտիցիզմով հանդերձ։ Հենց դրա համար էլ նրան ատում են բոլոր քարացածները։ Ես շատ լավ գիտեմ նրա սարսափելի բնավորությունը, երբեմն նրա անտանելի արարքները, բայց նա Սիմ. Հակոբյանների և նման ուրիշների թայը չէ, որոնք հայրենասիրական սվսվոցով գովերգում են ամեն զիբիլ միմիայն նրա համար, որ դա «մերն» է, հայկական։ Մենք պետք է վախենանք այդ քարացած սեթևեթումից և ոչ թե մեր սխալներից ու խստությունից- չէ՞ որ մենք գիտենք, որ սիրում ենք մեր ժողովուրդը և նրա լեզուն, և նրա ցավը մեզ օտար չէ, բայց վա՜յ մեզ, եթե սկսենք ստրկամտորեն ծափահարել հին վետերաններին սոսկ նրա համար, որ նրանք «վաստակավոր» «վետերաններ» են։ Այստեղ ես կասեի հակառակը այն բանի, ինչ, կարծեմ, ասել է Ալեքսանդր Երկրորդը հանցագործների մասին. «Ավելի լավ է անիրավացի կերպով վիրավորվեն և դատապարտվեն հարյուրավոր վետերաններ, միայն թե չկործանենք թեկուզ մի ծիլ, որը զարդարելու է գալիքի այգին»։ Բայց ես տարվեցի և շատ շատախոսեցի։ Վերջակետ եմ դնում…

ՎԱՀԱՆ ՏԵՐՅԱՆ

ՀՈԳԵՎՈՐ ՀԱՅԱՍՏԱՆ

Ա

Հայաստանի վիճակն այսօր զբաղեցնում է ոչ միայն հայերին, այլեւ օտարներին: Հայկական հարցը նորից վիճաբանությունների առարկա է դարձել, նորից ամբողջապես կլանել է հայ հասարակության բոլոր խավերի լարված ուշադրությունը, միեւնույն ժամանակ քննության առարկա է դարձել օտար, մանավանդ ռուս մամուլի մեջ: Ամեն մի հայ ներկա տագնապալի ու աղետավոր ժամին բնականաբար ջանում է թափանցել մշուշոտ ու անհայտ ապագայի խորքը՝ իր հիվանդագին տարակուսանքների լուծումը որոնելով: Այո՛, հիվանդագին են այդ մտորումները, պետք է խոստովանել, չնայած ընդհանուր ոգեւորությանը: Հայության համար չափազանց կարեւոր, կյանքի եւ մահու խնդրի բնավորություն ստացած այդ տարաբախտ հարցն իրերի ներկա դասավորությամբ դրված է հրապարակի վրա իր ամբողջ ծանրությամբ՝ անթիվ հույսերի, ցնորքների, մտահոգությունների, գուշակությունների եւ դատողությունների ժխոր ստեղծելով:
Բավական է թռուցիկ մի ակնարկ նետել մեր ազգի մերձակա պատմության վրա, որպեսզի համոզվես, թե որքա՜ն կարեւոր ու վճռական դեր է հատկացրել մեր մտավորականությունն այդ չարաբախտ խնդրին: Բավական է թերթել մեր գրականության լավագույն ներկայացուցիչների երկերը՝ համոզվելու համար, թե ի՛նչ նշանակություն է ստացել այդ հարցը մեր կյանքում, որպիսի անմոռանալի ոգեւորությունների, զոհաբերումների, որպիսի ծանր հիասթափումների ու լքումի աղբյուր է եղել մեր ոչ միայն մտավորականության, այլ նաեւ ժողովրդի ամենալայն խավերի համար: Արդեն թվում է, որ եթե անգամ այդ Հայաստան կոչված դժբախտ երկրում ոչ մի հայ չմնա, մենք դարձյալ պիտի այրվենք նույն իղձերով, նույն ցավագին, մեզ համար մի տեսակ կրոնական գունավորում ստացած այդ խնդրով:
Այդ հարցի այս կամ այն լուծման ծանր տարակուսանքներով եւ ոսկե երազներով սերունդներ են կրթվել, այդ հարցի շուրջը պտտվող գրականությամբ սնվել են սերունդներ: Հայության համար մի ցավոտ ցնորք է դարձել այդ «Հայաստանը», մի ավետյաց երկիր, դյութական մի անուն:
Բնական է դրա համար, որ մենք անկարող ենք այդ խնդրի մասին սառնասիրտ խոսել, հանգիստ մտածել: Ավելին կասեմ, մեզ մի տեսակ սրբապղծություն է թվում, երբ մարդիկ մեր ազգի՝ տարիներով ու տասնյակ տարիներով փայփայած գաղափարին մոտենում են սառը մտքով, անտարբեր գիտնականի ոճով: Մենք ուզում ենք ճչալ, որովհետեւ երբ ցավ ես զգում, խոհեմ լինել չես ուզում. մենք ուզում ենք աղաղակել, որովհետեւ երբ սիրելին տանջվում է, խոհեմության խորհուրդներն անզոր են, իսկ այդ աղաղակի ապարդյուն լինելու մասին չեն մտածում: Օտարներն անգամ վարակվել են հաճախ եւ վարակվում են մեր օրերում մեր այդ հիվանդագին զգացումներով եւ սառը դատողի եւ տրամաբանորեն մտածողի փոխարեն՝ դառնում են մասնակից այդ տարերային բաղձանքներին:
Թվում է, թե ո՛չ դիվանագիտական խուճուճ հարաբերությունները, ո՛չ տնտեսական-հասարակական անսասան օրենքները, ո՛չ բնական անկարելիությունը չեն կարող դեմ կանգնել այդ միահոգի, միահամուռ ու բորբոքուն տենչանքին, այդ տարերային հեղեղի բնույթ կրող, ճակատագրական դրոշմով կնքված ընթացքին:
Այդ հոսանքի լոզունգը բացարձակ ու վճռական է, նրա դրոշակի վրա գրված է՝ «դեպի Հայաստան»:
Ինչպես էլ լինի, ինչ գնով էլ լինի, ինչ հետեւանք էլ ունենա՝ միեւնույն է -«դեպի Հայաստան»: «Հայաստանը պետք է ազատվի». անդրդվելի մի պնդում է սա, որի հանդեպ ոչ մի ուժ չի կարող կանգնել, որին ոչ մի արգելք չի կարող կասեցնել:
Եվ հասկանալի է դա:
Չէ՞ որ ամեն մի հայ մտավորականի, ոչ միայն մտավորականի, այլեւ ամեն մի հայ մարդու համար այդ հարցը սրբազան մի ավանդ է դարձել, նվիրական մի տվայտանք, ամեն մի հայ մարդու առջեւ ծառացել է իր եղերական, արյունաներկ պատկերով:
Մի՞թե կարող ենք սառնասիրտ լինել մենք, երբ այժմ դրված է այդ հարցը, երբ կանգնած ենք նրա այս կամ այն լուծման հանդեպ:
Մի՞թե իրավունք ունենք մենք տարակուսելու կամ տատանվելու. պետք է հավատալ, պետք է հուսալ լիասիրտ, պետք է տենչալ սրտի բոլոր զորությամբ եւ մեր բոլոր կարողությամբ ձգտել, որ այժմ վերջնական կերպով լուծվի այդ արյունլվիկ հարցը:
Սակայն դրանով չի վերջանում մեր անելիքը. դա միայն նախադուռն է մեր ապագա հայրենաշեն, ազգակառույց գործի…

Բ

Մեր մտավորականության մեջ մի խոշոր ու այժմ իշխող հոսանք մշակել է մի տեսակետ, ըստ որի թուրքահայ խնդրի լուծման հետ է կապված հայության ամբողջ ապագայի հարցը: Ճիշտ է՝ կան որոշ վերապահումներ, սակայն ներկա դեպքում նրանք կարեւոր չեն, էական դեր չեն կատարում:
Այդ հասարակական հոսանքի թեորիան գրեթե համատարած ու իշխող է հանդիսանում մեր երկրում. այդպես է եղել գրեթե միշտ, չնայած արտաքին խանգարիչ զորություններին, չնայած ներքին՝ մեր երկրում ծագած հակամարտ հասարակական հոսանքներին: Այդ ուղղությունը այսպես թե այնպես գրավել է մեր ոչ միայն միջին հասարակական խավերի համակրությունը, այլեւ ներքին՝ ժողովրդական, դեմոկրատ դասերի համակրությունն ու գործակցությունը: Ներկա դեպքում ինձ հետաքրքրողն այդ ուղղության թեորիաների մանրամասները չեն, ոչ էլ նրանց մտածողության ամբողջական կոնցեպցիան: Ինձ զբաղեցնողն այժմ միայն մի հիմնական կետ է, որ շատ կարեւոր դեր է կատարում նրանց ամբողջ հասարակական աշխարհայացքի նկատմամբ: Հայություն եւ Հայաստան ասելով՝ այդ ուղղության ներկայացուցիչները գրեթե միշտ թուրքահայությունն են ըմբռնում եւ Թուրքաց Հայաստանը:
Մտածողության այդ ձեւը շատ բնորոշ արտահայտություն էր գտել դեռ անցյալ տարի կարդացված մի դասախոսության մեջ, որ վերաբերում էր հայ գրականությանը, եւ մի այլ դասախոսության մեջ, որ վերաբերում էր հայ կուլտուրայի ապագային: Այդտեղ շատ պարզ ցոլանում էր այն գերագույն հավատը, որ տածում էին դասախոսները դեպի թուրքահայերի կուլտուրական վճռական դերը հայության կյանքում: Հայության գլխավոր կուլտուրական կենտրոնը ներկայանում է, ըստ այդ տեսակետի, Էրզրումը, Վանը, Մուշը, մի խոսքով՝ Թուրքաց Հայաստանի կենտրոնները:
Ընդհանուր առմամբ՝ դասախոսները լավատեսությամբ էին տոգորված հայության կուլտուրական ապագայի վերաբերմամբ: Սակայն, երբ ես կարդացի լրագրում այդ դասախոսությունների բովանդակությունը, չտոգորվեցի նույն լավատեսությամբ, որովհետեւ նրանց լավատեսությունը հիմնված էր թուրքահայ խնդրի լուծման վրա եւ այն հավատի վրա, որ տածում էին նրանք դեպի թուրքահայերի կուլտուրական ապագան, մինչդեռ ինձ զբաղեցնում էր ամբողջ հայության կուլտուրական ապագայի խնդիրը:
Մինչդեռ ինձ համար միանգամայն անընդունելի էր այդ կոնցեպցիան՝ ոչ միայն իբրեւ մտածողություն, այլեւ իբրեւ զգացողություն: Բայց դա կարեւոր չէ, որովհետեւ ուղիղ թե սխալ՝ վերը հիշածս իդեոլոգիայի ներկայացուցիչներն այնուամենայնիվ ունեին իրենց առջեւ մի ուղեցույց աստղ՝ հայության ապագան, որ ինձ համար էլ կենսական ու կարեւոր, այժմեական ու հրատապ էր թվում, ինչպես թվում է եւ այժմ: Դրա համար ես հասկանում եմ, երբ այդ ուղղության մարդիկ զայրույթ են զգում կարդալով այն հոդվածները, որոնց հեղինակները մտահոգվում են թուրքահայերի եւ առհասարակ հայերիֆիզիկական գոյությունը ապահովելու մասին: Ո՛չ, ասում են նրանք, հարցը հայության ֆիզիկականի մասին չէ, այլ նրա ամբողջ ապագայի, նրա կուլտուրական ստացվածքների, նրա հոգեկան ինքնության մասին: Պետք է միջանկյալ նկատեմ, որ հայ ժողովրդի ֆիզիկական ապահովության մասին խոսողները, իհարկե, պակաս չեն շահագրգռված հայության կուլտուրական եւ հոգեկան ստացվածքների վերաբերմամբ, միայն այս անգամ եւս տարբերությունն այլ տեղ պետք է որոնել: Բանն այն է, որ ֆիզիկականի մասին մտահոգվողներն այնպիսի գերագույն ու վճռական հույսեր չունեն ներկայիս հայության ապագայի նկատմամբ, ինչ հույսեր անտարակույս տածում են նրանք, որոնք ամբողջ հայության ապագայի հարցը կապում են թուրքահայերի հետ:
Չընծայելով թուրքահայությանն այդպիսի վճռական դեր, այնուամենայնիվ, բնականաբար, ամեն մի հայ պիտի շահագրգռված լինի թուրքահայերի ազատագրումով, ինչ ձեւով էլ լինի այդ ազատագրումը: Ուրեմն պարզ է, որ հակադրություն չկա այստեղ, այլ ընդհակառակը՝ համադրություն կա, քանի որ ֆիզիկականի մասին հոգացողները եւս հայության ապագայի խնդրով են զբաղված: Ուրեմն էական խնդիրը մեկ է՝ հայության կուլտուրայի ապագայի ապահովումը: Վերը հիշածս ուղղության մարդիկ ազգի այդ կուլտուրական ապագայի հարցի լուծումը որոնում են թուրքահայկական հարցի լուծման սահմաններում:

Գ

Սակայն կա մի ավելի տարօրինակ թյուրիմացություն: Դա հայ բուրժուազիայի եւ մանավանդ բուրժուական ինտելիգենցիայի բռնած դիրքն է: Այսպես թե այնպես՝ վերը հիշածս ուղղության իդեոլոգները (որոնց օտար չեն որոշ դեմոկրատական սկզբունքներ ու համակրություններ) հանուն ազգային ապագայի ուզում են հայության ճակատագիրը միանգամից լուծել, մի հարվածով կտրել այդ գորդյան հանգույցը, մի հերոսական ճիգով վերջ դնել ծանր ու տարտամ վիճակին. հայ բուրժուական ինտելիգենցիան, ինչպես եւ հայ բուրժուազիան չգիտես՝ ի՛նչ են կամենում:
Ազգային ինտելիգենցիան պարզ կերպով առաջադրել է ազգային կուլտուրական ապագայի հեռանկարը: Բուրժուական ինտելիգենցիան, որ սովորաբար հարում է քաղաքական լիբերալ ուղղություններին, այս դեպքում մի տարօրինակ համերաշխություն է ցույց տալիս ազգային մտավորականներին: Այն ազգայիններին, որոնցից դեռ երեկ այնպիսի ահաբեկ սրտով ու անկեղծ դժգոհությամբ հրաժարվում էր: Այժմ մի զարմանալի մետամորֆոզ է կատարվել: Ես ասացի, որ ազգային ինտելիգենցիան ունի իր որոշ հեռանկարը, որոշ նպատակը (որի ներքին պարունակությունը գուցե եւ պարզ չի պատկերացնում). իսկ ի՞նչ նպատակով, ի՞նչ հեռանկարով է ղեկավարվում հայ բուրժուական ինտելիգենցիան:
Ի՞նչ է կամենում նա «Հայաստան» ասելով: Ի՞նչ է նշանակում այդ բառը նրա շուրթերին:
Եթե ենթադրելու լինենք նույն «ազգի կուլտուրական ապագան», պետք է ենթադրենք այդ բուրժուական ինտելիգենցիայի մեջ որոշ ազգային կուլտուրական գունավորում, ազգային կուլտուրական որոշ գաղափարներ, որոշ ձգտում, մինչդեռ ամենից առաջ եւ վճռական կերպով փաստերը ժխտում են մի այսպիսի ազգային ոգու գոյությունը մեր բուրժուական ինտելիգենցիայի ծոցում:
Ընդհակառակը, ինչպես հայ բուրժուազիան, այնպես եւ նրան մշտապես հարազատ, ավելի լավ է ասել՝ հոգեհարազատ հայազգի ինտելիգենցիան իր ամենախոշոր ու ամենագործոն մասով ապազգայնացած է:
Դա մի անժխտելի փաստ է:
Նրա՝ այդ ինտելիգենցիայի համար բնավ գոյություն չունի հայ կուլտուրա ասածդ: Նա միանգամայն անտեղյակ է այդ կուլտուրայի գլխավոր գործոններին — լեզվին, գրականությանը, արվեստին — այն ամենին, ինչ մի ազգի կուլտուրան բնորոշող հատկանիշներն են կազմում:
Նա ոչ միայն անտեղյակ է, այլ կամք անգամ չունի տեղյակ լինելու, ավելին կասեմ, արհամարհում է այդ ամենը:
Ամեն անգամ, երբ դրա եւ նման հարցերի մասին խոսք է բացվում, մեր ինտելիգենցիայի որոշ մասը մատնանիշ է անում այն, որ մենք «փոքր ազգ ենք», երեւի ենթադրելով, որ բոլոր «փոքր» ազգերի ինտելիգենցիան այդպես կլինի… Սակայն, իհարկե, դա սխալ է:
Ո՛չ լեհ, ո՛չ ֆինն, ո՛չ մալոռուս, ո՛չ նույնիսկ վրացի ինտելիգենցիան այդպես չէ:
Ուրեմն ի՞նչ է այդ բուրժուական, ապազգայնացած ինտելիգենցիայի բաղձանքը Հայաստանի վերաբերմամբ:
Դեռ սրանից մի երկու տարի առաջ ես մի անգամ զրույց ունեցա մի այդպիսի հայ ինտելիգենտի հետ (թեպետ դեռ ոչ բոլորովին ապազգայնացած, սակայն այն ինտելիգենտներից մեկի, որոնք ոչ մի արժեք չեն տալիս ազգային կուլտուրային):
Երբ ես հարցրի նրան, թե ի՞նչ է վերջապես նրա բաղձանքը, ինչո՞ւ է այդպես ջերմ ցանկանում, որ «Հայաստանն ազատվի» (Բալկանյան պատերազմի սկզբին էր տեղի ունենում զրույցը), վերջապես՝ մի՞թե, հարցրի ես, ձեր բաղձանքն այն է, որ տեսնեք հայ ոստիկան հայկական համազգեստով… նա անհամբեր կերպով եւ կտրուկ ասաց.
— Այո՛, հայ ոստիկան, հայկական համազգեստով…
Հետո ավելացրեց դրա վրա եւ այն ամենը, ինչ անհրաժեշտ կերպով կապված է այդ հայ ոստիկանի գոյության հետ…
Սակայն ես ոչ մի խոսք չլսեցի հայ կուլտուրայի մասին. հայ արվեստի, գրականության, հայ գիտության… վերջապես հայ ժողովրդի մասին, որի համար (նկատենք թռուցիկ կերպով գոնե) բոլորովին միեւնույն է, թե ո՛ր ազգից է եւ ի՛նչ համազգեստ ունի հագին այն ոստիկանը, որն իրենից կաշառք է պահանջում կամ որն իրեն ծեծում է…
Այսպես ահա, այդ հայ բուրժուական ինտելիգենցիան, որ ժխտում է մեր ժողովրդի լեզուն, որ արհամարհում է մեր գրականությունն ու մամուլը (ամենաեռանդուն կերպով ձգտելով ավելի ու ավելի ցած գցել նրանց ու փոխարինել մի այլ մամուլով, որի համար ոչ մի միջոց չի խնայում), ահա այդ ինտելիգենցիան այսօր տոգորվել է մի անասելի ոգեւորությամբ, մի չտեսնված ազգասիրությամբ: Նա եւս իր լոզունգը դարձրել է «Հայաստանը»…
Եվ այդ մարդիկ այսօր ամենից բարձր են ճչում Հայաստանի մասին՝ միեւնույն ժամանակ ինքնակոչ կերպով ստանձնելով ազգի ներկայացուցչության իրավունքը:
Նրանք են, որ պիտի հայության պաշտպան կանգնեն, հայության բերանը լինեն:
Ստացվում է մի սքանչելի պատկեր. հայության բերանը հայերեն չի խոսում, հայության շուրթերը հայերեն բառեր չեն կարող արտասանել:
Հնարավո՞ր է մի այդպիսի պատկեր այլ «փոքր» ազգերի մեջ. հնարավո՞ր է, որ մի լեհ ինտելիգենտ կամ բուրժուա, մանավանդ լեհ ազգի ներկայացուցիչը լինելու հավակնություն ունեցող մի բուրժուա, ինտելիգենտ, իշխան՝ լեհերեն չիմանա:
Ինչպե՞ս, մի Վիլեզոլսկի կամ մի Զամոյսկի չիմանա լեհերե՞ն, մի Դմովսկի կամ Պատոցկի չիմանա Լեհաստանի հեռավոր եւ մերձակա պատմությու՞նը, նրա գրականությու՞նը, չսիրի նրա նկարչությու՞նը, երաժշտությու՞նը, թատրո՞նը, այն հոգեւոր երկերը, որ կենդանություն են տալիս մարմնավոր, նյութական Լեհաստանին:
Ո՛չ, այդպիսի բան չի կարող պատահել երբեք, դա անհնար է որեւէ լեհի համար:
Լեհի համար չեն կարող գոյություն ունենալ արգելքներ ու խոչընդոտներ՝ իր լեզուն, իր հայրենիքը, իր հոգեւոր հայրենիքը ճանաչելու ցանկության հանդեպ:
Ասում եմ այդ նրա համար, որ մեզանում շարունակ այդ երգն են երգում… Պայմաննե՜ր… Ներեցե՛ք, նույն պայմանները չեն խանգարում ահա լեհերին ու մալոռուսներին իրենց լեզուն, իրենց գրականությունը, իրենց պատմությունն ու իրենց արվեստը սիրելու եւ ճանաչելու:
Սրանից մի քանի տարի առաջ իմ ընկերներց մեկը պատմում էր, որ մի լեհ ուսանող մաթեմատիկոս քննություններին պատրաստվում էր լեհական դասագրքերով: Դա Մոսկվայում էր, Մոսկվայի համալսարանի ուսանող էր լեհը:
Կասեք՝ ուրեմն կան լեհերեն դասագրքեր եւ, ըստ երեւույթին, ավելի լավ դասագրքեր (այդպես էր վկայում եւ այն լեհ ուսանողը), որ գերադասվում են ռուսականներին:
Այո, բայց այդ դասագրքերն էլ ստեղծել է նույն լեհը… չնայած «պայմաններին», որոնց վրա միշտ մատնանիշ են անում մեր ազգային բուրժուաներն ու բուրժուական ինտելիգենտները: Իհարկե, երբ ասում եմ ճանաչել, գիտենալ, սիրել մայրենի գրականությունը, արվեստը, լեզուն, դա չի նշանակում գոհանալ նրա ներկա դրությամբ, այլ հենց ընդհակառակը. եթե լիներ այդ սերը, նրա ներկան այդքան ողորմելի չէր լինի եւ ապագան՝ այդքա՜ն անհույս ու անհավատալի:
Մեզանում շարունակ մատնանիշ են անում գրականության, արվեստի, մամուլի, դպրոցի անկյալ վիճակը եւ դրանով արդարացնում իրենց անտարբերությունը դեպի այդ ամենը:
Զարմանալի բան. ի՞նչ եք տվել, պետք է հարցնել այսօրվա այդ բուրժուա-ինտելիգենտ ազգասեր դարձած հայերին, ի՞նչ եք տվել եւ ի՞նչ եք պահանջում: Երբ մի հայ մարդ կամենում է ռուսերեն թերթ հրատարակել, նա շատ պարզ գիտակցում է, որ դրա համար հարկավոր է հարյուր հազարների գումար, իսկ երբ նույն մարդը կամենում է բարերարել հայ թերթը, նա մեծահոգորեն նվիրում է հինգ-տասը հազար եւ իսկույն պահանջ դնում, որ այդ թերթը հավասար լինի ռուս թերթերին:
Ահա այդ հայ բուրժուա-ինտելիգենտն ամեն անգամ, երբ խոսք է բացվում գրականության մասին, աչքերը հյուսիս է դարձնում. այնտե՜ղ, տեսնու՞մ եք, գրականություն կա, որովհետեւ մեծ ազգ է, գրքերը տարածվում են, գրականությունը օգտավետ, շահավետ զբաղմունք է…
Այլ կերպ չի կարող դատել նա, ում համար ամենից համոզեցուցիչ փաստը ոսկու շլացնող փայլն է…
Մինչդեռ նա կարող է իմանալ նախ, որ ռուս գրականությունը դիվիդենտներից չէ՝ որ ծաղկել է, որ ռուս գրականությունը, արվեստը սիրող հասարակություն կա, շատ սակավաթիվ, այո, շատ սակավաթիվ,որովհետեւ այն գրողները, որոնց մասին լսել է հայ բուրժուա-ինտելիգենտը, բացառություն են կազմում, եւ եթե նրանց գրական գործունեությունը շահավետ է նրանց համար, դա դեռ չի նշանակում, որ բոլոր ռուս գրողները, կամ լավագույն ռուս գրողները միշտ ոսկու փայլով շլացած են ստեղծագործում… Մի Տյուտչեւ, մի Դոստոեւսկի պիտի տասնյակ տարիներ սպասեին, որպեսզի նրանց գնահատեր հասարակությունը: Ուրեմն Տյուտչեւը վա՞տ գրող է: Ուրեմն, եթե Տյուտչեւի գրքերը չէին տարածվում (իրավ, այդպես էլ էր, եւ է այժմ էլ), նա հարկավոր չէ՞ր ռուս գրականությանը…
Այսպիսի մի դատողություն անհնար է, անըմբռնելի է եվրոպացի, ռուս, լեհ ինտելիգենտի համար:
Ահա այսօր այդ մարդիկ խոսում են «Հայաստանի» մասին:
Բայց դեռ մինչեւ օրս չի հավաքված այն չնչին գումարը, որով պիտի կանգնեցնեին Խ. Աբովյանի արձանը Երեւանում: Մի՞թե Արարատյան դաշտը Հայաստան չէ, եւ նրա ոգին՝ Աբովյանը, այդ Հայաստանի ամենալուսեղեն մի բեկորը չէ: Որպիսի՞ Հայաստան եք ուզում կառուցել դուք, որ չեք ուզում ճանաչել այդ հոգեղեն Հայաստանը:
Ի՞նչ եք որոնում դուք Հայաստանում, եթե արհամարհում եք այն, ինչ հոգին եւ սիրտն է նրա…
Ինչպե՞ս հավատամ ես ձեր այդ հանկարծակի, դյութական մի գավազանի շարժումով ծնված ազգասիրությանը:
Դուք, որ ինքնակոչ հյուրեր եք այսօրվա արյունալի հանդեսում, մի՞թե չեք զգում ձեր դրության տարօրինակությունը, անհարմարությունը:
Դուք, որ հարսանյաց հյուր եք միշտ եւ երբեք ազնիվ աշխատանքի եւ սրտակեղեք ցավի հետ լինել չկամեցաք մեզանում:
Դուք, որ ժառանգ եք դարձել մեր հայրենիքի եւ երբեք չեք գնահատել նրա հոգեղեն ավանդը: Բայց կանցնի այս արյունալի հանդեսը, որի մեջ դուք ինքնակամ եւ ինքնակոչ թամադա եք դարձել, եւ կգա նորից տաժանելի ու չարքաշ աշխատանքի առօրեականը, եւ դուք, եկվորներ, նորից կփախչեք այնտեղ, ուր ձեր որկորն ավելի կուշտ է, ուր ձեր որջն՝ ավելի տաք…
Մինչեւ անգամ այսօրվա ձեր արածների համար դուք պատասխանատվությունը կնետեք նույն ձեր այսօր այդքա՜ն սիրեցյալ հայրենիքի չարքաշ ու դժբախտ, քաղցած ու հուսախաբ զավակների վրա…
Եվ դարձյալ Հայրենիքի, Հոգեւոր Հայաստանի կառուցման ծանր ու վշտալի, բայց ազնիվ աշխատանքը կվերցնեն իրենց վրա նրանք, ում դուք չեք ճանաչել երբեք, չեք ուզում ճանաչել այսօր եւ չեք կամենա ճանաչել առավել եւս վաղը: Անուններ տալու կարիք չկա, ձեր սրտին ոչինչ չեն ասի այդ անունները:
Իսկ ձեր անուննե՞րը: Դա էլ կարեւոր չէ, մանավանդ որ Nomina odiosa sunt! (անուններն ատելի, անցանկալի են — խմբ.):

Դ

Իսկ ինչ վերաբերում է այն ազգային ինտելիգենտին, որին զայրացրել է հայ ժողովրդի ֆիզիկական գոյության վրա մտածողների մտորումը, մենք կարծում ենք այժմ նրա համար պարզ պիտի լինի, որ մենք մտահոգվում ենք այդ ֆիզիկական գոյության մասին ոչ լոկ մարդասիրական զգացմունքներից դրդված, այլեւ որոշ ազգային տեսակետ ունենալով: Մենք չէինք կամենա, որ մեր ժողովուրդը ոտնատակ գնար այս շփոթ օրերում, որ նա զոհ լիներ սխալ գաղափարախոսության, սխալ ըմբռնված ազգային իդեալի եւ վերջը հուսահատության ու հիասթափության գիրկն ընկներ:
Մենք թերահավատ ենք դեպի այդ՝ մի հարվածով, մի թեկուզ հերոսական ճիգով ստեղծվելիք Հայաստանը: Մեր խորին համոզումով, որքան եւ կարեւոր ու խոշոր լինի այսօրվա այդ հերոսական ճիգը, այնուամենայնիվ նա չէ, որ պիտի որոշի, վճռի հայության ապագայի վիճակը, ստեղծի այն Հայաստանը, որ մեզ համար բաղձալի է: Այդ Հայաստանը մենք վերը կոչեցինք Հոգեւոր Հայաստան:
Եվ ահա, այսօրվա ճիգերի ու ջանքերի մեջ անգամ մենք չպիտի մոռանանք, որ մեր առաջ կա դեռ մի խոշոր ու վսեմ աշխատանք, գուցե ոչ այնքան շլացնող ու փայլուն իր արտաքինով, սակայն իմաստալից եւ վեհ՝ իր ներքին բովանդակությամբ:
Հայության հավաքում կամ հայության կազմակերպում գաղափարական իմաստով — ահա՛ ինչ եմ հասկանում ես Հոգեւոր Հայաստան ասելով: Դա այն կուլտուրան է, այն կուլտուրապես կազմակերպված ժողովուրդն է, որի գալուն մենք կուզեինք հավատալ:
Ընթերցողը կարող է, սակայն, ենթադրել, որ իմ բաղձանքը լոկ կուլտուրական աշխատանքն է, որով ես առաջարկում եմ զբաղվել: Այո՛, եթե կուզեք, այդպես, միայն եթե այդ խաղաղ կուլտուրայի առաջընթացքը խանգարող հանգամանքներ չլինեն:
Քանի որ կան այդ արտաքին արգելքները, բնականաբար մեր ուշքը միշտ պիտի դարձած լինի նրանց վրա: Ես միանգամայն համաձայն եմ Դ.Անանունի հետ, որ մեր ինտելիգենցիայի գլխավոր մեղքերց մեկը նրա ապոլիտիցիզմն է:
Դրանից է բխում այն, որ մեր ազգայնական ինտելիգենցիան մեկուսացման մեջ է որոնում հայության փրկությունը, առանձնության մեջ է կամենում կառուցել ազգային ապագան: Ահա այդտեղից է ծագում նրածխականությունը, որ ես էլ շեշտել եմ մի անգամ եւ որին հակադրել եմքաղաքացիությունը:
Քանի որ կլինեն այդ արտաքին խոչընդոտները, բնականաբար իբր քաղաքացիներ՝ մենք պետք է մաքառենք նրանց դեմ:
Սակայն, բացի այդ, կա եւ ներքին կամքի խնդիր: Ազգը միայն արտաքին ուժերի զորությամբ, իրերի արհեստական դասավորությամբ չի ստեղծվում, այլեւ իր անդամների ներքին մտավոր-հոգեկան կապով: Պետք է, բացի արտաքին հնարավորությունից, լինի եւ ներքին մի զորություն, մի հոգեւոր մղում, որ մարդկանց համախումբը ազգ է դարձնում:
Որքան ուզում է թող անկախ ու ազատ լինի մի Ալբանիա, դա երբեք չի ստեղծի ազգ, եթե ալբանական ժողովուրդը մի ներքին մղում չունենա դեպի այդ եւ տեւական ու ծանր աշխատության գնով ձեռք չբերի այդ արտոնությունը:
Ես ոչ մի արժեք չեմ տալիս այն ազգությանը, որ արտաքին սահմաններով է պահպանում իր ինքնությունը, եւ որ գլխավորն է՝ մի ինքնություն, որ կարիք էլ չկա պահպանելու:
Ահա թե ինչու՛, ես կարծում եմ, որ բացի արտաքին արգելքները հաղթահարելուց, ամեն մի՝ ազգ կազմելու ցանկություն ու կամք ունեցող ժողովուրդ անդադար պիտի ստեղծի այն արժեքները, որոնք նրաինքնության առհավատչյաներն են:
Ֆրանսիացիների նման կուլտուրապես կազմակերպված ու զորեղ եւ քաղաքականապես ապահով մի ժողովուրդ ամեն կերպ աշխատում է պահպանել իր ինքնության գլխավոր նշանը — իր լեզուն, եւ դրա համար ամենուրեք հիմնում է այն ալիանսները, որ մեր Թիֆլիսում էլ կա: Մինչդեռ մենք մի Մոսկվայում, ուր բազմահազար ու հարուստ գաղութ ունենք, չունենք գեթ մի փոքրիկ ընկերություն, մի հիմնարկություն, որի նպատակը լիներ հայոց լեզվի պահպանումն ու տարածումը ոչ թե օտարների, այլ մերայինների՝ հայերի մեջ:
Մինչեւ այժմ մենք չունենք ոչ մի հիմնարկություն կամ ընկերություն, որ նպատակ ունենար, օրինակ՝ հայ նկարչությունը խրախուսելու, հավաքելու ի մի հայ նկարիչներին, որոնք այժմ արդեն ոչ միայն բնազդով, այլ գիտակցությամբ հայ են իրենց արվեստի մեջ (օրինակ՝ Սարյան, Սուրենյանց եւ այլն):
Չեմ ասում գրականության, մամուլի, դպրոցի մասին. դա հասկանալի է ինքնըստինքյան: Ահա այդ առօրյա կուլտուրական աշխատանքի առջեւներկա պայմաններում էլ չկան արգելքներ, արտաքին խոչընդոտներ, մինչդեռ դրանք գերագույն կարեւորություն են ներկայացնում ազգային ապագան կառուցելու տեսակետից:
Չպետք է ծույլերի հոգեբանությամբ հույսներս դնենք լոկ արտաքին հրաշքների վրա. չպետք է մեզ կերակրենք այն հավատով, որ մի արտաքին փոփոխություն, մի դյութական ձեռք մեզ ազգ կդարձնի: Չպետք է կամենանք մեր հույսը եւ ապագան նյութական Հայաստան գաղափարի վրա հիմնել, այլ պիտի տենչանք ու աշխատենք Հոգեւոր Հայաստանի համար:
Հակառակ դեպքում մենք կնմանվենք մեր տգետ հայ բուրժուային, որ առատ ձեռքով նվիրում է իր ոսկին դպրոցական շենքեր կառուցելու, առանց երբեւիցե մտածելու՝ թե ինչպիսի՞, ի՞նչ դպրոց է լինելու այդ շենքի մեջ, թե վերջապես դպրո՞ց է լինելու դա… Ով լոկ շենքերի մասին է մտածում, նա «չգիտի ինչ է անում»:
Նայեցեք՝ մեր Հայրենիքում դուք կգտնեք շատ ու շատ շքեղ ու հոյակապ դպրոցական շենքեր (որոնց ճակատին անշուշտ ոսկետառ փորագրված է պանծալի բարերարի անունը). սակայն կգտնե՞ք արդյոք մի դպրոց, որ օրինակելի լիներ, կանգնած լիներ իր բարձրության վրա…
Չկամենանք շքեղ շենքերի հայրենիք դարձնել մեր Հայրենիքը, հոգու եւ մտքի՛ հպարտությամբ ճոխացնենք նրան:
«Շենքերի հայրենասիրությունը» — դա՛ է ահա մեր լիբերալ-ազգասեր-բուրժուա-ինտելիգենցիայի հայրենասիրությունը:
Ահա այդ արտաքին սահմաններով առանձնացած խավարի մեջ դեգերող, բայց օտարների աչքին թոզ փչելու համար պատեհ դեպքերի համար արտաքին շքեղ ու հոյակապ շենքերով ճոխ Հայաստանն է նրանց բաղձանքի առարկան:
Դա հայ համազգեստը հագին հայ ոստիկանի մի հայրենիք է:
Չկամենա՛նք այդպիսի մի հայրենիք:
Հիշենք, որ այդ զոոլոգիական ազգասիրության արդյունքն է մեր այսօրվա հոգեկան-մտավոր սնանկությունը, մեր կուլտուրական թշվառությունը:
Որովհետեւ որպիսի՞ Հայաստան կարող է ստեղծել զոոլոգիական ազգասեր բուրժուա ինտելիգենտը, որը հայության ամենավսեմ գանձը — լեզուն արհամարհում է, եթե ոչ մի հայ ոստիկանի հայրենիք…
Այդպիսի հայրենիք ես չե՛մ ուզում:
Որովհետեւ, մի՞թե դիակ է իմ կամեցածը:
Իսկ մեր այսօրվա արյունալի հանդեսի ապազգայնացած թամադաների հայրենիքը, նրանց բաղձանքը մի դիակ է անհոգի:
Ու՞ր էր նրանց հռետորական ճարտարությունը, նրանց կրակե ոգեւորությունը, նրանց հեռատես եւ խորաթափանց միտքը, նրանց բորբոքուն սերը, երբ մեռնում էր, երբ այժմ էլ մեր աչքի առջեւ մեռնում է այն, ինչ Հայաստանի հոգին ու սիրտն է, նրա ամենից թանկագին ու վսեմ գանձը, նրա կենդանության եւ ապագայի լավագույն առհավատչյան: Ու՞ր էին նրանք եւ ու՞ր են, երբ մեռնում է արհամարհված ու ընկած, բայց ազնիվ ու լուսեղեն հոգի՛ն Հայաստանի, երբ մեռնում է Հոգեւոր Հայաստանը:

Ե

Այդ Հոգեւոր Հայաստանի կառուցումը ծանր ու տեւական աշխատություն է պահանջում, անթիվ կյանքերի տոկուն հավատ եւ գիտակցություն, անարյուն, բայց ազնիվ, գուցե ավելի դժվար, ավելի ահավոր զոհաբերում, քան արյունի զոհաբերումը:
Մի Րաֆֆի, մի Արծրունի, մի Նալբանդյան, մի Դուրյան նույնպես ասպետներ են, գուցե ավելի մեծ հերոսներ են, քան նրանք, որ կռվի դաշտում են զոհաբերում իրենց կյանքը:
Մի՞թե անվերջ չարչարանքի եւ գերագույն մի բաղձանքի, անվերջ զրկանքների եւ վսեմ մի հավատի պայծառ պատկերը չէ մեր Հոգեւոր Հայրենիքի ասպետ-զավակների կյանքը:
Եվ եթե այսօր մեկը ոչինչի տեղ է դնում նրանց՝ այդ ոգու ասպետներին ու միեւնույն ժամանակ ծունր է չոքում այսօրվա արյունոտ կռվի հերոսների առջեւ, ես չեմ հավատում նրան, ես զզվում եմ նրա այդ հրաբորբոք հայրենասիրությունից:
Եթե հիրավի այսօր պարզված է հայության սիրտը դեպի ապագան, եթե հիրավի հավատում է նա իր ապագային, ապա իր հայացքը ոչ միայն դեպի Վան կամ Էրզրում պիտի ուղղի, այլ իր ներսը, իր հոգու խորքը՝ տեսնելու համար, թե կա՞ արդյոք իր մեջ այն ամենը, որ կենդանություն է ներշնչում մեր նյութական հայրենիքին, այդ Վան եւ Մուշ եւ Էրզրումին:
Իսկ եթե կա, ապա նա չի նստի ծույլ եւ անհավատ, այլ կամքի մի գերագույն թափով կձեռնարկի այդ Հոգեւոր Հայրենիքի վերակառուցման:
Մեր երկիրը ավերակների երկիր է, ավերված մի Հայրենիք, որ մենք այսօր կամենում ենք կենդանացնել, որին կամենում ենք նոր կյանքի կոչել:
Մեր Հոգեւոր Հայրենիքը նույնպես ավերված մի երկիր է, եւ այդ ավեր ու անավարտ շենքերը կանգնեցնելու համար որպիսի՜ ջերմ սեր, որպիսի՜ անձնվիրություն, որպիսի՜ բուռն ոգեւորություն է հարկավոր:
Քննեցեք ձեր սիրտը եւ նայեցեք, թե կա՞ արդյոք այնտեղ հավատ, որով պիտի կենդանանա մեր այդ Հոգեւոր Հայաստանը. եթե չկա, ապա զուր են ձեր ջանքերը նյութական Հայաստանի համար… Նա չի կենդանանա: Նա հոգո՛վ միայն կարող է կենդանի լինել: Դատարկ խոսքեր են մեր փոքր ազգ լինելու մասին հնչող ճառերը. ո՛չ բելգիացիք են մեծ ազգ, ո՛չ նորվեգացիք, մինչդեռ որպիսի դյութական անուններ են դրանք, որքա՜ն սիրելի ոչ միայն իրենց՝ այդ երկրների զավակների, այլեւ մեզ եւ ուրիշների համար…
Այսօրվա ահավոր անցքերը, ինչպես շատ իրավացի նկատել էր մի հայտնի ռուս գրող, ոչ միայն աշխարհագրական սահմանագծերը պիտի փոխեն, ազգերի փոխադարձ հարաբերությունների մի նոր դասավորում ստեղծեն, այլեւ գաղափարական աշխարհում պիտի մի նոր հեղաշրջում, մի վճռական փոփոխություն առաջացնեն:
Եվ հիրավի: Այսօր մեր առջեւ կատարվող հսկայական անցքերը պիտի անհետ չանցնեն մեր հոգու համար, նրանք իրենց հեղաշրջող ազդեցությունը պիտի ունենան:
Ես գուշակ լինելու ոչ մի հավակնություն չունեմ: Սակայն ես կուզեի որոշ հետեւողականություն գտնել իրերի ընթացքում եւ որոշ տվյալներից անել բոլոր եզրակացությունները, որ հնարավոր է անել:
Մեր մեռած կյանքն այսօր կարծեք թե կենդանության նշաններ է ցույց տալիս: Թող լինեն այդ նշանները տարօրինակ եւ երբեմն այլանդակ, բայց այդ տարօրինակություններն ու այլանդակությունները ես կուզեի վերագրել անցյալին, կուզեի ենթադրել, որ անցյալի ստվերն է, որ դեռ ընկած է բացվող ապագայի վրա:
Եթե, իրավ, այդպես է, ապա իր աչքերը Հայաստանի դաշտերին ու սարերին հառած հայությունը պիտի ներշնչվի մի նոր ու առավել բարձր տենչանքով, մի պարզ ու խորին գիտակցությամբ, մի անսասան բաղձանքով կենդանություն ներշնչելու մեր կիսամեռ Հոգեւոր Հայրենիքին, մեր ավերվող ու անդարձ անհետացող Հոգեւոր Հայաստանին: Չէ՞ որ նյութական կորուստները միշտ կարելի է վերադարձնել, իսկ հոգեւոր կորուստն անդառնալի է:
Չպետք է մատնանիշ անել արտաքին արգելքներն ու խոչընդոտները՝ դրանք միշտ կան, եւ դրանց դեմ, այո՛, պետք է կռվել:
Բայց նախ պետք է ներքին կամք, ներքին հավատ, անխախտ գիտակցություն. առանց այդ՝ ավելորդ է եւ արտաքին արգելքների դեմ կռվելը, ավելորդ է այդ պատնեշները ջնջելը, քանի որ, երբ ընկնեն այդ պատնեշները, հանկարծ պիտի տեսնեք դուք, որ զուր էին ձեր ջանքերը, ձեր զոհաբերումները, ձեր կռիվը՝ այդ բոլորը դուք արել եք մի անկենդան դիակի համար:
Ահա այդպիսի մի ներքին հավատ, մի խոր գիտակցություն է հարկավոր հայ մտավորականությանը:
Հարկավոր է, եթե նա իրավ սիրում է մեր ժողովուրդը, մեր երկիրը:
Իսկ երբ դա լինի, ես հավատում եմ, կլինի եւ Հոգեւոր Հայաստանը, կենդանի կլինի մեր Հայրենիքը, ուրեմն կենդանի կլինի եւ այն Հայաստանը, որի համար մեր ժողովուրդը թափում է այսօր իր արյունը:
1914

ՎԱՀԱՆ ՏԵՐՅԱՆ

… Քննեցեք ձեր սիրտը և նայեցեք, թե կա՞ արդյոք այնտեղ հավատ, որով պիտի կենդանանա մեր այդ հոգևոր Հայաստանը. եթե չկա, ապա զուր են ձեր ջանքերը նյութական Հայաստանի համար… Նա չի կենդանանա, նա հոգով միայն կարող է կենդանի լինել: Դատարկ խոսքեր են մեր փոքր ազգ լինելու մասին հնչող ճառերը. ոչ բելգիացիք են մեծ ազգ, ոչ նորվեգիացիք, մինչդեռ որպիսի~ դյութական անուններ են դրանք, որքա~ն սիրելի ոչ միայն իրանց` այդ երկրների զավակների, այլև մեզ և ուրիշների համար… Չպետք է մատնանիշ անել արտաքին արգելքներն ու խոչընդոտները` դրանք միշտ կան և դրանց դեմ, այո’, պետք է կռվել:Բայց նախ պետք է ներքին կամք, ներքին հավատ, անխախտ գիտակցություն` առանց այդ ավելորդ է և արտաքին արգելքների դեմ կռվելը, ավելորդ է այդ պատնեշները ջնջել, քանի որ երբ ընկնեն այդ պատնեշները, հանկարծ պիտի տեսնեք դուք, որ զուր էին ձեր ջանքերը, ձեր զոհաբերումները, ձեր կռիվը` այդ բոլորը դուք արել եք մի անկենդան դիակի համար։Ահա այդպիսի մի ներքին հավատ, մի խոր գիտակցություն է հարկավոր հայ մտավորականությանը:Հարկավոր է, եթե նա իրավ սիրում է մեր ժողովուրդը, մեր երկիրը: Իսկ երբ դա լինի, ես հավատում եմ, կլինի և հոգևոր Հայաստանը, կենդանի կլինի մեր հայրենիքը, ուրեմն կենդանի կլինի և այն Հայաստանը, որի համար մեր ժողովուրդը թափում է այսօր իր արյունը:

ՎԱՀԱՆ ՏԵՐՅԱՆ

Ես կըգամ, երբ դու մենակ կըմնաս
Տրտում իրիկվա ըստվերների տակ,
Երբ դու կըթաղես տենչերըդ խորտակ.
Եվ վհատությամբ երբ կըհեռանաս…

Ես կըգամ, որպես մոռացված մի երգ,
Հյուսված աղոթքից, սիրուց ու ծաղկից.
Քո մեռած սրտում կըլինի թախիծ,
Ես կըկանչեմ քեզ դեպի այլ եզերք։

Ես կըգամ, երբ դու կըլինես տրտում,
Երբ երազներըդ հավետ կըմեռնեն,
Ձեռքըդ կըբռնեմ, ցավըդ կըմբռնեմ,
Կըվառեմ ուրիշ լույսեր քո հոգում…

ՎԱՀԱՆ ՏԵՐՅԱՆ

Նամակ Մարթա Միսկարյանին

«…Տխուր է: Արդյոք երազա՞նքն է անիրականալիի մասին, թե՞ կարոտը անդառնալի-հեռավորի մասին, չգիտեմ: Ինչ-որ տարօրինակ զգացողություն է: Կարծես թե նամակը հին, վաղուց ծանոթ, մի ժամանակ մոտիկ եւ անակնկալ հեռացած մեկից է: Կարծես հարազատ եւ տարորեն-հեռու, գուցե առհավետ, նույնիսկ ամենից հավանական է, առհավետ հեռու մեկից: Մի՞թե մենք կհանդիպենք: Մի՞թե կմտերմանանք երբեւէ:
«Կուզենայի ավելի մոտիկ…» «Այդպես դասավորվեցին հանգամանքները»:
Ես էլ էի ուզում, հիշո՞ւմ եք:
Ինձ էլ խանգարեցին հանգամանքները: Բայց չէ որ մեզանից յուրաքանչյուրը կարող էր ասել՝ «ուզո՛ւմ եմ»: Եվ մոտենալ: Մի՞թե սարսափելի է մարդուն մոտենալը եւ մոտիկից նայելը: Երբեմն՝ այո: Բայց չէ՞ որ ամեն մեկը չարժե դրան: Գուցե ես էլ չարժեմ: Իսկ Դո՞ւք: Չգիտեմ: Բայց ես կուզենայի ավելի մոտիկ լինել, ինչպես եւ դուք, եւ համենայն դեպս մենք չմոտեցանք: Իսկ գուցե հենց դո՞ւք եք նա, որը չկա այս աշխարհում: Լավ է նրանց համար, ովքեր սիրում են եւ սիրված են: Նրանց համար հանգամանքներ չկան:
Եթե ես սիրեի՜: … Մի տեսակ քարացել է հոգիս: Սառել է:
Անկամ ու հոգնած:
Գարունն այստեղ աշնան պես է:
Անձրեւ ու անձրեւ:
Տխրություն:
Մենակություն: Մշտապես:
Մենք բոլորս այդպես ենք: Տա՛ աստված, որ ուժգին սիրեք, ում որ սիրում եք: Սիրուց լավ բան չկա:
Իսկ ո՞վ կձայնի մեզ՝, մեռածներիս՝ «ելեք»: Ո՞վ կասի մեզ, տրտումներիս ու միայնակներիս՝ հավատով ու տիրական` «սիրեցե՜ք եւ դուք կհաղթեք մահվան»:
Անձրեւ է: Ցեխ: Գիշեր: Միայնություն: «Հեռվություն»: Ի՜նչ սարսափելի հեռվություն: Մարդ կարողանար սպանել այս միայնությունը: Տա՛ աստված, որ ուժգին սիրեք… Հանդիպում ես, ծանոթանում, բաժանվում: Հավիտենական շրջապտույտ: Եվ հոգումդ վերստին դատարկություն է ու միայնություն: Եվ թախիծ: Հոգնածություն, մահացու հոգնածություն: Ինձ թվում է, թե ես մեռնում եմ: Ուզում եմ, որ երբ կմեռնեմ, եւ շուրջս մահվան լռությունը կտիրի, գերեզմանիս վրա հանկարծ, բայց աննկատելի, երաժշտություն հնչի, որ ճերմակ շորերով մի աղջիկ բերկրալից խաղաղ տրտմությամբ լի, մի եղանակ նվագի անիրականալիի, հեռավորի, առհավետ հեռավորի մասին: Որ շուրջս ծաղկեն փաղքուշ, պայծառ անմոռուկներ, ինչպես լուսավոր տխրության եւ մեղմ ուրախության մեղեդի:
Ախ, նորից այս տաղտկալին, աշնանայինը, հնազանդն ու մորմոքունը, սիրտ ճմլողը: Հավերժորե՜ն, հավերժորե՜ն:
Մարդ ազատվեր սրանից, այս անբացատրելի, այս տարօրինակ տխրությունից: Այս սարսափելի հոգնածությունից: Այս տաղտուկից …»