ՇԻՐԱԶԻ ՊԱՏՌՎԱԾ ՊԱՏԳԱՄԸ

Երկար տարիներ մեր տանը թանկ մասունքի պես պահում եմ մի ծրար, որի ներսում պատառոտված թղթի կտորներ են: Իսկ այդ պատառիկների վրա Հովհաննես Շիրազի ձեռագիրն է…

14 տարեկան էի: Հանդիպում էր Շիրազի հետ: Մինչ ներկաներից ոմանք ելույթներ էին ունենում, սեղանի դիմաց նստած Շիրազը գլուխը հակել էր թղթերի վրա և արագ-արագ ինչ-որ բան էր գրում: Վերջապես խոսքը տվեցին նրան: Բարձրացավ տեղից, մի քիչ խոսեց իր գրականության մասին, իսկ հետո ասաց՝ պատգամ ունի, որը չափածոյի է վերածել ու հիմա ուզում է կարդալ: Վերցրեց հենց նոր գրառված թղթերը, սկսեց ընթերցել…

Ընթերցումն ավարտելուց հետո դալիճը դղրդաց ծափերից: Իսկ Շիրազն այդ պահին պատռեց իր գրածը ու թղթերը թափեց հատակին: Անկեղծ ասած, նրա արարքից ես անակնկալի եկա և մինչև վերջ աչքս չէի կտրում ոտքերի տալ լցված այդ պատառիկներից: Հանդիպման ավարտից անմիջապես հետո վազեցի ու սկսեցի դրանք հավաքել: Երեկոյան տուն բերցեի, հատվածներն իրար կցեցի ու կարդացի հետևյալը.

Ինձնից քեզ խրատ

Եվ չմոռանաս՝

Կհեծնեն վրադ,

Թե շատ կռանաս:

Ազգ իմ, թե կուզես

Հայ մնալ խոսուն,

Դու պիտի փրկես

Քո հայոց լեզուն:

Ելնես Արարատ,

Կանգնես գագաթին,

Ով հաչի վրադ՝

Թքես ճակատին:

Հովիկ Չարխչյան

ԱՐԱՐԱՏԻ ՍԵՐԸ

Երջանկահիշատակ Գերման Ավագյանը մի օր զանգահարեց ինձ ու ասաց, որ Թուրքիայի աշխարհագրական ընկերության ամսագիրը Արարատ լեռան մասին նյութ է պատրաստում: Ինքը լուսանկարների շարք էր արել նրանց պատվերով: Թուրքերը նաև խնդրել էին, որ Հայաստանից որևէ մեկը խոսք ասի Արարատի մասին: Գերմանն էլ ինձ էր առաջարկում թուրքերին հասցեագրված մի փոքրիկ, սեղմ տեքստ շարադրել: Ես գրեցի հետևյալը.

«Ոչ մի հայ մեկ ուրիշ հայի երբեք չի հարցնի. «Ինչ է Արարատը քեզ համար»:

Ես ծնվել եմ մի գյուղում, որ գտնվում է Արարատյան հարթավայրում, Արարատի շրջանում, Արարատ քաղաքից ոչ հեռու: Ամեն առավոտ դուրս եմ եկել փողոց ու առաջին բանը, որ տեսել եմ, Արարատ լեռն է եղել: Կնշանակի Արարատն իմ բացվող օրն է, իմ կյանքը, իմ մանկությունը, իմ հիշողությունը, իմ փողոցի վերջում ձգվող հորիզոնը: Մի՞թե ես կհրաժարվեմ դրանցից: Մենք անվերջ հիշատակում ենք պատմությունը` մոռանալով ներկայի մասին: Մինչդեռ Արարատը մեր ներկան է: Հայերի համար Արարատը նույնն է, ինչ որ արժանապատվությունը: Ոչ մի ազնիվ հայ երբեք ու ոչ մի գնով չի հրաժարվի իր արժանապատվությունից: Արարատը նաև երազանք է հայի համար: Ո՞ր մարդը կապրի առանց մեծ երազանքի: Սիրել Արարատը մեզ համար չի նշանակում թշնամիներ փնտրել: Սիրել Արարատը չի նշանակում խլել մեկ ուրիշի սերը: Դրա համար էլ մենք այն սիրել ենք երեկ, սիրում ենք այսօր ու կսիրենք վաղը: Մենք սիրում ենք մեր Արարատը: Դուք էլ սիրեք ձեր տեսած Արարատը: Դրանից Արարատի սերը միայն կկրկնապատկվի»:

Ամիսներ անց Գերմանը զանգ տվեց ու ասաց, որ ամսագիրը լույս է տեսել: Խոստացավ հանդիպելիս ինձ փոխանցել դրա մեկ օրինակը: Ցավոք, մենք այլևս չհանդիպեցինք…

ՎԱԶԳԵՆԻ ՖՈՒՏԲՈԼԸ

Վազգենը ֆուտբոլ սիրում էր ճիշտ այնքան, որքան գրականությունը: Լավ էր խաղում: Շատ անգամներ եմ նրան տեսել մարզադաշտում: Բայց մի խաղի մասին ուզում եմ պատմել:

Հավանաբար 1997 թվականն էր: Ասացին, որ «Հրազդան» մարզադաշտում ընկերական խաղ է նախաձեռնվել: Պիտի մրցեին Պաշտպանության նախարարության և Հայաստանում Իրանի դեսպանատան թիմերը: Նախարարն անձամբ էր կազմել մեր թիմի խաղացողների ցանկը, և բոլորը ներկայացան հրաշալի մարզավիճակում:

Խաղը սկսվեց: Սկզբում ամեն բան մարզական էր ու հաճելի: Հետո իրավիճակը հետզհետե փոխվեց, երբ Վազգենին համակեց մրցակցության ու ամեն գնով գերազանցելու մոլեգին ցանկությունը: Խաղը դարձավ մեկի պայքարն ընդդեմ բոլորի: Բավական էր մի անզգույշ փոխանցում, թեք հարված, և Վազգենը մոլոգնում էր, խաղացողին հեռացնում էր դաշտից ու փոխարինում էր մեկ ուրիշով: Բայց սա լարվածության ընդամենը մի մասն էր: Մյուս հատվածը «դիվանագիտականն» էր:

Բանն այն է, որ շատ շուտով հաշիվը դարձավ 10-0 հօգուտ մեր թիմի: Իրանցիները տխուր էին, եթե «տխուր» բառը կարող է բավարար համարվել նրանց իրական տրամադրությունը բնորոշելու համար: Բանը հասավ նրան, որ մի քանիսը մոտեցան Վազգենին ու նրա ականջին բաներ շշնջացին: Բովանդակությունը բոլորի համար պարզ էր. չէր կարելի բարեկամ երկրի դիվանագետներին հաղթել խայտառակ հաշվով: Բայց Վազգենը լսել անգամ չէր ուզում այդ մասին…

Մնում էր միակ ելքը՝ անհնազանդություն նախարարին: Ու հենց այդպես էլ եղավ: Մեր թիմի տղաները արեցին հնարավոր ամեն բան, որ մրցակիցը գոնե մեկ անգամ գրավի մեր դարպասը: Խաղը հենց այդ հաշվով էլ ավարտվեց՝ 10-1:

*

ՓԵԼԵՇՅԱՆ ԵՎ ՍՈՒԼԱՄԻԹԱ

Առաջին հայացքից շատ անսպասելի է այս երկու հայտնի անունների համարդումը: Աշխարհահռչակ կինոռեժիսոր Արտավազդ Փելեշյանը և Պարույր Սևակի մտերմուհին ու նրա պոետական մուսան՝ Սուլամիթա Ռուդնիկը: Ի՞նչ ընդհանուր բան կարող են ունենալ նրանք, ի՞նչն է միավորել այդ երկուսին: Պատասխանն այս դեպքում շատ պարզ է՝ կինոն:

Սուլամիթան տևական ժամանակ աշխատել է Վիլնյուսում լուս տեսնող «Կինո» ամսագրում, կինեմատոգրաֆիայի խնդիրներին վերաբերող բազմաթիվ հրապարակումների հեղինակ է: Սրա հետ մեկտեղ նրա անմիջական կապը Հայաստանի ու հայ մշակույթի հետ թույլ է տվել առավել խորությամբ և հետևողականությամբ անդրադառնալ հայաստանյան թեմատիկային:

Եվ ահա 1977 թվականին ներկայանում է հերթական առիթը՝ տեսնել, լսել Արտավազդ Փելեշյանին և գրել նրա մասին: Նրա հոդվածը տպագրվել է «Կինո» ամսագրի այդ տարվա 11-րդ համարում: Ավելորդ չէ նշել, որ մեկ տարի անց Սուլամիթան պիտի կրկին գար Երևան, այս անգամ որպես Համամիութենական 11-րդ կինոփառատոնի պատվիրակ:

Ստորև ներկայացնում ենք Փելեշյանի մասին Սուլամիթա Ռուդնիկի հոդվածն ամբողջությամբ:

Հովիկ Չարխչյան

ԶԳԱՑՄՈՒՆՔԻ ԴԻՄԱՆԿԱՐ

Նրա ֆիլմերի մասին հավանաբար դեռ հետազոտություններ կգրեն:

Իսկ առայժմ այդ ֆիլմերովով կամ հիանում են, կամ մերժում. ոմանց համար դրանք հայտնություն են, ուրիշների համար՝ կատարյալ շփոթ… Քչերն են ծանոթ այդ նկարներին, այնինչ դրանք միջազգային պարգևներ են ստանում…

Նա ինքը ստիպված է երբեմն պարզաբանել իր ֆիլմերը, պաշտպանել աշխատանքի իր մեթոդը: Եվ ոչ պատահական մարդկանցից, այլ… պրոֆեսիոնալ կինեմատոգրաֆիստներից:

Այդպես էր եղել Մոսկվայում, Ռիգայում, այդպես եղավ և Վիլնյուսում. հայ կինոռեժիսոր Արտավազդ Փելեշյանը այստեղ էր եկել Կինեմատոգրաֆիստների միության հրավերով՝ «իր ֆիլմերը ցուցադրելու, մեր ֆիլմերը նայելու, հանդիպումներ ունենալու, զրուցելու համար»:

Ցուցադրման երեկոյին մեր հյուրն ուշացավ: Մոլորվել էր անծանոթ քաղաքում: Նրա վաղեմի  լավ բարեկամ ու արվեստակից ընկեր Հենրիկաս Շաբլյավիչուսը պատմեց, որ Ա. Փելեշյանը 1967-ին ավարտել է Կինեմատոգրաֆիայի համամիութենական պետական ինստիտուտը, Լ. Վ. Կրիստիի արվեստանոցը և հենց այդ ժամանակ էլ նրա «Սկիզբ» ֆիլմն արժանացել է ինստիտուտի փառատոնի գլխավոր մրցանակին:

«Սկիզբ» ֆիլմի ցուցադրման ժամանակ դահլիճ մտավ բարձրահասակ, փոքր-ինչ կորամեջք մեկը, մտավ ու համեստորեն նստեց մի անկյունում: Հետո ցուցադրվեցին մյուս ֆիլմերը՝ «Մենք», «Տարվա եղանակներ», «Բնակիչներ»:

 Իր աշխատանքում Փելեշյանը խիստ լուրջ է, զրուցելիս՝ հեգնոտ, մերթ բռնկուն, մերթ խոհուն:

***

Ա. Փելեշյանի ֆիլմերը զարմացրին զորեղ տեմպերամենտի բացորոշ դրսևորումով, մտքի խորությամբ, խոշոր պլանների առատությամբ: Այս ամենն ամբողջության մեջ հուզեց նույնիսկ շատ բան տեսած կինեմատոգրաֆիստներին և ոմանց ստիպեց ներքուստ վերանայել սեփական մոտեցումն այն թեմաներին ու պրոբլեմներին, որ մարմնավորված էին էկրանի վրա:

Ա. Փելեշյանի ֆիլմերի բովանդակությունը անկարելի է վերապատմել: Ոչինչ չի ստացվի: Բայց ինչպե՞ս անդրադառնանք այդ գործերին՝ առանց թեկուզ մի երկու խոսքով ասելու, թե ինչի մասին են դրանք:

«Սկիզբ» ֆիլմն արված է Հոկտեմբերի 50- ամյակի առթիվ: Հեղափոխության գաղափարը և նրա գնահատումը այսօրվա մարդու հայացքով ու մտքով:

… Հեղափոխության օրերի խրոնիկա: Վազող մարդիկ: Վ. Ի. Լենինը: Կարմիր հեծյալներ: Ձմեռային պալատի գրոհը: Բանվորը թափով բարձրացնում է մուրճը, և սալարկին թափվում են… ֆաշիստական դրոշներ:

Լենինի թաղումը: Ն. Կրուպսկայայի, Ֆ. Ձերժինսկու դեմքերը: Եվ… մեր ժամանակակցի՝ տիեզերագնացի դեմքը:

Ցո՞ւյց է, թե եկեղեցական թափոր: Չինաստանն է դա: Ատոմային ռումբի պայթյուն: Ճապոնիա: Նապալմից ընկնող մարդ: Վիետնամ:

Պատմությունը և մեր օրերը: Վազող ցուցարարներ աշխարհի տարբեր երկրներում: Հեղեղի նման զինված ոստիկանների վրա նետվող խելահեղ ամբոխներ:

Առայժմ, ինչպես տեսնում եք, կարծես թե ոչ մի ինքնուրույն ու ինքնատիպ բան չկա: Ինքնատիպն այն է, թե ինչպես է այդ ամենը մատուցվում էկրանից: Ոչ մի տեքստ: Միայն մոնտաժ: Երաժշտություն, կրակոցներ, ձեռքերի ռիթմեր: Դրամատուրգիան կառուցվում է մարդկային զանգվածների շարժման վրա: Բացահայտվում են անցյալի և ներկայի խորքային կապերը:

Յուրաքանչյուր կադր արտահայտիչ է: Պատկերն ու հնչյունը սերտ միասնություն են կազմում:

Վայրկենապես արվեստագետի տեմպերամենտին են ենթարկվում մեր զգացմունքները, որոնք այնուհետ հասնում են միտք-ընդհանրացման:

***

Դա միայն սկիզբն էր: Եթե առաջին ֆիլմում ռեժիսորը պատմությունից եկել էր դեպի արդիականություն, ապա «Մենք» ֆիլմում արդիականությունից գնում- մխրճվում ենք պատմության խորքերը:

«Մենքը» Հայաստանն է և հայ ժողովուրդը: Նրա կյանքը, ոգին, պատմությունն ու ավանդույթները: Այս ֆիլմում մի դրվագ կա՝ լեռնային նեղլիկ, քարքարոտ ճամփով երկու հովիվ ոչխարի հոտ են քշում: Վավերագրական կադր է: Խիստ պատկերավոր, «հավաստի»: Պարզվում է, որ «ռեժիսուրայի ենթարկված» է: Ծեր հովիվները չեն ցանկացել «խաղալ»: Ա. Փելեշյանը համոզել է, խոստացել, որ մի ամբողջ ֆիլմ կնկարի նրանց մասին: Եվ յոթ տարի անց նկարել է «Տարվա եղանակները» (1975 թ.): Բայց մինչ այդ, 1970-ին «Բելոռուսֆիլմում» նա ստեղծել է ևս մի ժապավեն՝ «Բնակիչները»: Ահա և նրա գրեթե ամբողջ «ծառայության ցուցակը»: Եվ այն ամենը, ինչ մենք դիտեցինք: Համարյա բոլոր ֆիլմերը նկարահանված են հեռուստատեսության համար: Կփորձեմ ծանոթացնել վերջին երկուսի հետ:

… «Բնակիչներ»: Պաշտպանության կարոտ թռչուններ ու գազաններ: Հիրավի մարդն ապրում է այն ճյուղի վրա, որը կտրում է ինքն իր ձեռքով:

Ինչ գեղեցիկ է երկինքը սրածող, ողջ էկրանը բռնող թևերի այս աշխարհը: Կենդանի, շնչող, հոգի ապաքինող աշխարհը: Բայց այդ կենդանական աշխարհը ինչ սարսափով է փախչում մարդկանցից… մարդուց… Փախչում են հսկա փղերը, սուրում են այծյամները, ցատկոտելով ու սայթաքելով իրենց առաջ են նետում խոշոր թռչունները: Բայց թռչուննե՞ր են դրանք, թե՞ մարդիկ… Այծյամների մետաքս կռնակներ, շերտավոր զեբրեր: Ինչ-որ ստվերներ, բծեր՝ մերթ սևը սպիտակի, մերթ սպիտակը սևի վրա: Եվ հասկանում ենք. զավթիչների հրոսակախումբ է դա, մարդիկ են դրանք: Էլ ո՞ւմ քայլքը կարող է լինել այդքան ծանր, այդքան անողոք, այդքան որոտագին: Էկրանով մեկ կենդանիներ են փախչում: Փախչում են մեզնից:

Եվ ահա կարծես լսում եմ հեղինակի թախծալի ձայնը .«Գուցե այս ամենի մասին պատմեցի չափից դուրս արագ ու անկա՞պ: Ներեցեք, հուզված էի ես: Նայեք, զգացեք, մտածեք ևս մի անգամ… Տեսեք՝ ինչ լավն են այս ձևերը»:

Էկրանով մեկ՝ նորից թևեր: Հիշո՞ւմ եք կռունկների թովիչ պարը պատկերող մուլտիպլիկացիոն «գլխազարդը» հեռուստատեսային «Կենդանիների աշխարհում» հաղորդման մեջ: Այստեղ էլ է պար, միայն թե ոչ միջին, այլ խոշոր պլանով, երկու-երեք թև՝ լայն էկրանի վրա: Կրկնվում է առաջին կադրը: Ռեժիսորը մի վայրկյան անգամ չի կասկածում, որ մենք պատրաստ ենք այդ ձևերով հիանալ նորից ու նորից: Հիանալ ու խորհել: Սակայն կապկի մռութի առջև կրճտյունով իջնում է երկաթե վանդակը, և կապկի աչքերը տխուր են: Հարկ է, որ խորհես ու քո վրա վերցնես մեղքի մի մասը: Եվ կրկին անպաշտպանորեն գեղեցիկ բաբախում են թռչունների թևերը: Կոչ են անում ամենքիս՝ փրկեք մեզ, փրկեք ձեր հոգին, մարդիկ…

…«Տարվա եղանակներ»- հիմն մարդու աշխատանքին, հոգեմաշ ու օրհնյալ աշխատանքին: Հավանորեն ավելի ծանր բան չկա, քան հովվի կյանքն ու գործը լեռներում: Հոգնել է հովիվը, հոգնել է նրա ձին, հոգնել է ոչխարը… Հոգնություն՝ մահու չափ: Բայց դա էլ է անցնում: Ինչ կենսուրախ, կենսասեր են սարից ցած վազող  մարդիկ: Կարճատև դադար ու նորից գործ: Պարանով խոտի ահագին դեզեր են քարշ տալիս ներքև: Դեզը հիմա ուր որ է՝ իր տակ կճզմի մարդուն… Տեղատարափ անձրև: Անձրևի տակ են և՛ խոտը, և՛ ոչխարները, և՛ մարդիկ: Լույսի մի շող չկա: Բայց անձրևն էլ է կտրվում, անցնում: Հարսանիք լեռներում: Փոխվում է տրամադրությունը, իրար են հաջորդում տարվա եղանակները, անփոփոխ է մնում միայն մարդու արարիչ աշխատանքը:

Ասվածը սոսկ մասամբ կարող է պատկերացում տալ արվեստագետի թեմատիկ շրջանակի, նրա մարդկային հատկությունների մասին: Ա.  Փելեշյանի ինքնուրույնությունն ու ինքնատիպությունը դրանց մեջ չէ, այլ նյութի կազմակերպման, զուգահեռների, կինեմատոգրաֆիական մտածողության կերտվածքի, զգացմունքն ու միտքը հաղորդելու անհատական մեթոդի մեջ:

***

Մեթոդի մասին կխոսեմ՝ հետևելով հենց ռեժիսորի տրամաբանությանն ու պարզաբանումներին, հիմք ընդունելով նրա, իմ կարծիքով, լավագույն ֆիլմը՝ «Մենքը»:

Ընդունված է ֆիլմերը բաժանել երկու կարգի՝ գեղարվեստական և վավերագրական: Իսկ ինչպես մոտենալ այնպիսի եռամասն մի ֆիլմի, ինչպիսին «Մենքն» է: Ա. Փելեշյանը հազար անգամ իրավացի է՝ ապացուցելով, որ «դեմքը գեղեցիկ նկարելը» և «գեղեցիկ դեմք նկարելը»  միանգամայն տարբեր բաներ են: Նա պնդում է, որ ֆիլմը գեղարվեստական է, թեև չունի հերոսներ՝ դերասանների անձնավորմամբ: Եվ սրա հետ դժվար է չհամաձայնել:

«Մենք» ֆիլմում հեղինակն իր առջև խնդիր է դրել ժողովրդի պատմությունը ցույց տալ ոչ թե երկրի հուշարձանների, այլ ժամանակակից մարդկանց զննումների միջոցով: Չէ՞ որ կան ավանդույթներ, իրավիճակներ, նույնիսկ իրադարձություններ, որոնց մեջ ի հայտ են գալիս ժողովրդի նախասկզբնական հատկանիշները:

Ֆիլմն սկսվում է այսպես. աղջնակի դեմք: Սա դեռ կերպար չէ: Պարզապես դեմք է, սև գանգուր մազեր, մանկական փոքր-ինչ ուռուցիկ այտեր, վզին՝ ուլունքաշար: Անսովոր է միայն աչքերի հարցական, տագնապալի արտահայտությունը: Սկսվում է երաժշտությունը, ապա մութ կադրի վրա՝ դադար: Երկրորդ անգամ նույն դեմքը հայտնվում է շատ ուշ (500 մետր ժապավեն անցնելուց հետո), նույն սիմֆոնիկ ակորդի հետ: Ռեժիսորը գիտակցաբար է դիմում կրկնության: Այս կադրերի միջև ընկած է ֆիլմի մեծ մասը՝ հայ ժողովրդի անցյալի և այսօրվա մասին:

Երբ «Մենք» ֆիլմը ցուցադրվեց Օբերհաուզենի կինոփառատոնում, ժյուրիի անդամներից մեկը հարցրեց սովետական կինեմատոգրաֆիստներին, թե պատմության ի՞նչ դրվագ էր նկարի արխվային կադրերում: Նրան բացատրեցին, որ 1915-ին, երբ ամբողջ Եվրոպան բռնված էր պատերազմով, Հայաստանում կոտորած եղավ, որը մոտ երկու միլիոն մարդկային կյանք տարավ: Այդ եղեռնը ցեղասպանություն անունն ունի: Ցեղասպանությունը տարագիր դարձրեց հազարավոր հայերի:

Եղեռնի արխիվային կադրերը մոնտաժված են հայրենադարձության կադրերի հետ: Քարացել են գրկախառնված մարդիկ, որոնք իրար չեն տեսել  հիսուն տարի կամ ընդհանրապես  չեն տեսել: Առաջին անգամ հանդիպել են հայր ու որդի, քույր ու եղբայր…

Ռեժիսորը քաղվածքներ չի անում այն գազանություններից ու սարսապներից, որ բերված են թեկուզև «Գենոցիդ» հայտնի գրքում, բայց և՛ Հայաստանում ապրողների, և՛ օտար ափերին երկար թափառումներից հետո հայրենիք վերադարձածների լռին աչքերում մի ամբողջ ժողովրդի ողբերգության հիշողությունը կա: Եվ դրանից հետո առաջին կադրը՝  աղջնակի դեմքը, երկրորդ անգամ հայտնվելով էկրանի վրա, դառնում է կադր-կերպար: Եվ հիշում ես բանաստեղծի տողը. «Գիտեմ, աշխարհում չկա ուրիշ վիշտ՝ մանկան վշտի պես հին»: Ամենափոքրիկ մանուկը՝ ընտանիքի ժամանակային ամենավերջին օղակը, աշխարհ է եկել մյուսներից ուշ և «հին» ու «ծեր» է բոլորից: Աղջնակի աչքերում ծվարած վիշտը «ծեր» է ամենածերունական վշտից:

Այդ աչքերով ժողովուրդն է նայում իր պատմությանը: Հիշողությունն ապրում է: Կրկին ցուցադրվելով, նույն կադրը ոչ միայն մեզ վերադարձնում է առաջինին՝ բացահայտելով, խորք ու իմաստ տալով նրան, այլև վառ լույս է սփռում մտքերի ու պատկերների մի ամբողջ շղթայի վրա: Հուզական ներգործությունը հասնում է իր բարձրակետին:

Սա արդեն մարդու դիմանկար չէ, սա նրա զգացմունքի դիմանկարն է:

***

Ս. Էյզենշտեյնն այսպիսի դրույթ ունի. կադրը, մոնտաժում բախվելով մի ուրիշ  կադրի, միտք, գնահատական, եզրահանգում է ծնում: Ստացվում է մոնտաժային կցվածք: Ա. Փելեշյանը կադրերը ոչ թե միակցում է, այլ տարակցում, ոչ թե մեկտեղում է, այլ մի տեսակ բաժան- բաժան անում: Եվ… նրանց միջև դնում է երրորդը, հինգերորդը, տասներկուերորդը: Նա ունի, այսպես կոչված, հենակետային կադրեր, որոնք իմաստային կարևոր բեռնվածք են կրում: Դրանց միջև տարածություն է մնում: Երկու նույնական (կամ նման) կադրերը, փոխներգործության մեջ մտնելով տարածության (դիստանցիայի) վրա, ի հայտ են բերում հիմնական գաղափարը, կերպարա-իմաստային շեշտը: Նման մոնտաժը ռեժիսոր Ա. Փելեշյանը դիստանցիոն  մոնտաժ է անվանում:

Հանդիսատեսին կարող է չհետաքրքրել գործի տեսական կողմը, սակայն չի կարող չհուզել այն, ինչ տեսնում է էկրանի վրա. այստեղ սրտի տրոփյունի կամ շնչառության ինչ-որ յուրօրինակ էֆեկտ է ստացվում:

Ինչպես հանգի որոնումը բանաստեղծին կարող է հասցնել ինքնատիպ գաղափարի, այնպես էլ կադրերի տարակցումը Փելեշյանին մտքի նոր ոլորք է տալիս: 1973-ին «Վոպրոսի կինոիսկուստվա» ժողովածուում այդ մասին կարդացի. «Դիստանցիոն մոնտաժը ֆիլմի կառուցվածքին գնդաձև պտտվող պատկեր է տալիս»:

 Հիշում եմ «Մենք» ֆիլմի մի ուրիշ հատված: Ճիչ և արձագանք՝ վիշտն ու աղետն է իջել հայոց լեռների վրա: Լերկ են այդ լեռները և ամայի: Ձեռքեր, բազում ձեռքեր, որ բարձր տանում են չգիտես՝ նավա՞կ, թե՞ դագաղ: Դագաղ է… Տղամարդկանց զորեղ, կանանց նուրբ ու մանուկների փխրուն ձեռքեր…

 Տղամարդու ջլուտ մի բազուկ հողից քար է հանում: Ամբողջ Հայաստանը համատարած քար է: Խաղողի որթ տնկելու համար նախ հարկավոր է քար արմատախիլ անել: Թերևս հենց այդտեղ է հարություն առնում հեքիաթային խորհրդանշանը՝ ձեռքերով քարից ջուր քամող մարդ:

Հողի մշակի, քանդակագործի պրկված ձեռք… Լարվածությունը հաղորդվում է մեր ձեռքերին, սրտին… Բանելուց խոնջացած մատներ, որ խնամքով ողկույզներ են պոկում: Սա աշխատավոր Հայաստանն է: Իսկ ժողովրդի հոգին, իմաստությո՞ւնը. դրանց էլ թերևս կարող եք հասու լինել, եթե ուշադիր նայեք սայլին նստած այս փառահեղ, հպարտ ու բարի ճերմակահեր կնոջ դեմքին: Լեռները վեր են խոյանում՝ կյանքը, բերկրանքն է դա: Լեռները վար են գահավիժում՝ մահ է: Փլուզում ու մահ:

Թվում է՝ ողջ ժողովուրդն է ձեռքերի վրա դագաղ տանում:

Հայաստանում այդպես են թաղում թանկ ու սիրելի մարդուն: Սա ավանդույթ է: Առանց դիակառքի, առանց ավտոմեքենաների, միայն մարդիկ են՝ հազար-հազարավոր մարդիկ: Եվ դագաղ տանող ձեռքեր: Սիրտդ լցվում է թախծալուր երգասացությամբ: (Արդյո՞ք դա քո ձայնը չէ, Լուսինե… Տարիներ առաջ ես քեզ լսեցի Էջմիածնում… Հետո դու երգեցիր նորից, և ես արտասվեցի): Ժողովուրդը հրաժեշտ է տալիս իր լավագույն զավակներից մեկին:

Այս դրվագը, թվում է, մասնավոր իմաստ ունի: Մենք տեսնում ենք իրական հուղարկավորություն: Այդպես հողին հանձնեցին Մեծ ավագներին՝ բանաստեղծ Ավետիք Իսահակյանին, թատրոնի ու կինոյի դերասան Հրաչյա Ներսիսյանին, այդպես ձեռքերի վրա տարան ջերմորեն սիրված վաղամեռիկ բանաստեղծ Պարույր Սևակին…

Սակայն հանդիսատեսի վրա այս դրվագը ներգործում է ոչ միայն իբրև մասնավոր իրողություն. մենք այն ընկալում ենք նաև որպես համաժողովրդական վշտի ընդհանրացված պատկեր, հավերժ երախտագիտության տուրք կյանքը ժողովրդին նվիրաբերած և նրա վշտին արժանի բոլոր մարդկանց:

***

Արտավազդ Փելեշյանի ֆիլմերն օժտված են ինչ-որ հատուկ, առաձիգ ռիթմով, նրանց մեջ երբեմն զգում ես գրեթե բանաստեղծական չափեր, կրկնատողեր: Հեղինակն ասում է, թե առանձին հատված- դրվագների տևողությունը խստորեն համեմատական է ամբողջ ֆիլմի ընդհանուր տևողությանը:

Ընդունված է ասել, որ կինոն «սնունդ է առնում» արվեստի ավելի հին տեսակներից՝ գրականությունից, երաժշտությունից, նկարչությունից: Ա. Փելեշյանը համոզված է և համոզում է, որ դիստանցիոն մոնտաժի վրա հիմնված կինեմատոգրաֆը հյութեր է ստանում նույն միջավայրից, ինչ գրականությունը, երաժշտությունը, նկարչությունը: Այն բացարձակապես ինքնուրույն է կամ ունակ է լինելու այդպիսին:

Այնքան էլ կարևոր չէ՝ Ա. Փելեշյանի  մեթոդը կինեմատոգրաֆում «գրանցում» կստանա, թե ոչ: Կասկածից դուրս է մի բան, որ լրջմիտ, ազնիվ, տաղանդավոր արվեստագետի որոնումները հանդիսատեսի մտքի ու զգացմունքների վրա ներգործելու նոր հնարավորություններ են բացում: Հեղինակային և ռեժիսորական միտքն արտահայտելու այս մեթոդը հետաքրքիր է: Բայց այն պետք է կիրառել խելամտորեն, ճկուն, պայմանավորված որոշակի հղացումով:

Արտավազդ Փելեշյանի ստեղծագործությունը թերևս հասկանալի է մոլորակի ցանկացած անկյունում: Այն ինտերնացիոնալ է: Եվ իր արվեստի միջոցներով կարող է պատմել ամեն ինչի մասին: Այս ստեղծագործությունն ինձ համար թանկ է այն բանով, որ կարող է պատմել Հայաստանի մասին: Պատմել այնպես, ինչպես ուրիշ ոչ ոք: Ինչպես Լակսնեսն՝  իր փոքրիկ Իսլանդիայի մասին: Փոքրի մեջ բացելով մի ամբողջ աշխարհ:

Սուլամիթա Ռուդնիկ

ՍԵՎԱԿ ԵՎ ՍՈՒԼԱՄԻԹԱ

Սա իսկապես բացառիկ նկար է: 1969 թվականի ամառ: Զվարթնոց տաճարում: Կանգնած են Պարույր Սևակը, Սուլամիթան և Սուլամիթայի դուստրը՝ Բելան: Պատմությունն այս «ծածուկ» այցելության մասին իր մեջ հուզիչ էջեր է պահ տվել:

ՄԻ ԲԱԺԱԿ ԹԵՅ

Եղիշե Չարենցը Վահան Տերյանի հետ առաջին և միակ հանդիպումն այսպես է ներկայացրել իր օրագրային գրառումներում. «Տերյանին ես տեսել եմ միայն մի անգամ, Թիֆլիսում, կարծեմ 1917 թվին․- Գալավինյան պրոսպեկտի վրա այն ժամանակ գոյություն ունեցող “Чашка чаю” բարեգործական թեյատան մեջ։ Նա ինչ-որ մեկի հետ նստած թեյ էր խմում և թերթ կարդում… Շատ շուտով նա բարձրացավ, մոտեցավ կախարանին, որ գտնվում էր դռան մոտ, հագավ վերարկուն (մկան գույնի․ այդպիսի վերարկուներ այն ժամանակ հագնում էին կոմիվոյաժորները), թերթերը խոթեց գրպանը և գնաց…»:

Ներկայացնեմ մի բացառիկ լուսանկար. սա է հենց Թիֆլիսի «Մի բաժակ թեյ» հանրահայտ թեյատունը, որ ոչ միայն Չարենցի ու Տերյանի, այլ բազում հայ մտավորականների ու նշանավոր դեմքերի հանդիպումների վայրն էր:

Հ. Չարխչյան

10 հարց Պարույր Սևակին

Բանաստեղծ Պարույր Սևակի գրական ժառանգության և նրան առնչվող նյութերի մի ստվար հատված ընթերցողների համար դեռևս շարունակում են մնալ անհասանելի: Քիչ չեն նաև այն էջերը, որոնք քչերին են հայտնի, թեև կարող են ինչ-որ առումով լրացնել մեծ բացը և որոշակի պատկերացումներ տալ գրողի մտածումների, նրա դավանած սկզբունքների և այս կամ այն  երևույթի նկատմամբ նրա վերաբերմունքի մասին: Ստորև ներկայացվող շարադրանքը կարելի է դասել վերոնշյալների շարքին:

1967 թվականին բանաստեղծ Արամայիս Սահակյանը, որն այն տարիներին «Գարուն»  ամսագրի գրականության բաժնի վարիչն էր, 10 հարցերից կազմված մի հարցաթերթիկ էր ներկայացրել հայ գրողներին: Նման հարցաշար էր ստացել նաև Պարույր Սևակը: Վերջինս պատասխաններն աչքի են ընկնում  որքան սեղմությամբ, նույնքան էլ  ինքնատիպությամբ ու խտությամբ:

Հովիկ Չարխչյան

ՀԱՐՑ ԱՌԱՋԻՆ — Կենսական և հոգեբանական ո՞ր երևույթների ու խնդիրների արտացոլմանն եք ավելի նախապատվություն տալիս և կարևոր համարում ներկա ժամանակներում:

ՍԵՎԱԿ- Ես նախապատվությունը տալիս եմ մեր երիտասարդության մտածելակերպի և հոգեբանության ըմբռնմանն ու դրսևորմանը:

ՀԱՐՑ ԵՐԿՐՈՐԴ- Մեր օրերում որո՞նք են գրականության և արվեստի բուն նպատակները:

ՍԵՎԱԿ- Ազդել կյանքի վրա՝ կենսական ճշմարտություններն արտահայտելով անխառն վիճակում, այսինքն՝ առանց ամեն տեսակ թերասացության և գունազարդման:

ՀԱՐՑ ԵՐՐՈՐԴ- Ո՞րն է սովետահայ գրականության առաջընթացի հիմնական ազդակը և ո՞րն է արգելակիչը:

ՍԵՎԱԿ- Հիմնական ազդակը եղել է ու պետք է լինի գրական միջոցներով կյանքի վրա ներազդելու ձգտումը: Բազմաթիվ մեծ ու փոքր արգելակիչներից առաջնահերթը, իմ կարծիքով, մտավախությունն է…

ՀԱՐՑ ՉՈՐՐՈՐԴ- Ի՞նչ կասեք հանրահայտ եռանկյան՝ գրող- ընթերցող- քննադատ արտահայտության և էության մասին՝ հատկապես այսօր:

ՍԵՎԱԿ- Գրողը, ըստ իս, ստեղծագործելիս բնավ չպիտի մտածի քննադատի գոյության մասին, որովհետև քննադատն էլ, ըստ էության, ընդամենը ընթերցող է (բարձրագույն և հմուտ): Ընթերցողի մասին բնավ չմտածելն անկարելի է, շատ մտածելը՝ կործանարար: «Չի կարելի քծնել ոք ոքի, մինչև իսկ ժողովրդին»,- պատվիրել է մեզ մեր մեծ նախահայրերից մեկը՝ Ստենդալը:

ՀԱՐՑ ՀԻՆԳԵՐՈՐԴ- «Ազգային գրող և ազգային գրականություն» տեսության Ձեր մեկնաբանությունը:

ՍԵՎԱԿ- Իսկական գրողը, եթե նույնիսկ կամենա էլ, չի կարող չլինել ազգային: Դա բացառված է: Բայց ազգային մեծ գրող է դառնում միայն նա, ով ուղնուծուծով հասկանում է, որ ինքը նաև մարդկության զավակն է, ոչ թե միայն որևէ ազգի:

ՀԱՐՑ ՎԵՑԵՐՈՐԴ- Ձեր կարծիքը՝ գրական կյանքի աշխուժացման և միջգրական հարաբերությունները ավելի նորմալ ու արդյունավետ դարձնելու մասին:

ՍԵՎԱԿ- Գրական կյանքի աշխուժացումը նախ և առաջ ենթադրում է գրական մտքի ազատություն, որն իր կարգին չի կարող չազդել միջգրական հարաբերությունների առողջացման վրա: Այդ հարաբերությունները փչանում են անձնական հաշիվը դրոշակ դարձնելուց և անաչառությունը ընկերասիրությամբ փոխարինելուց:

ՀԱՐՑ ՅՈԹԵՐՈՐԴ- Համառոտ ի՞նչ կասեք սովետահայ թատրոնի, կինոյի, երաժշտության և ճարտարապետության մասին:

ՍԵՎԱԿ- Սովետահայ թատրոնից և կինոյից շատ եմ դժգոհ, բայց ուրախությամբ եմ նկատում որոշակի տեղաշարժ, որ չի կարող առաջիկայում չտալ սպասելի արդյունք: Երաժշտության մեջ վերջերս նկատելի է, ըստ իս, ինչ-որ էստրադայնություն (բառիս վատ առումով): Ճարտարապետությունը (առանձին բացառությունները չհաշված) փաստորեն դարձել է ավելի շինարարություն, քան արվեստ: Եվ սա շատ անհանգստացնող երևույթ է:

ՀԱՐՑ ՈՒԹԵՐՈՐԴ- Ձեր ամենասիրած սովետահայ, ռուս, արտասահմանյան գրողը կամ բանաստեղծը, և ինչու հատկապես նա:

ՍԵՎԱԿ- Այս հարցին պատասխանել չեմ կարող, որովհետև… խաղող էլ եմ սիրում, դեղձ էլ…

ՀԱՐՑ ԻՆՆԵՐՈՐԴ- Ձեր համառոտ կարծիքը նորի և ավանդականի մասին:

ՍԵՎԱԿ- Ամեն զավակ կամ իր հորն է քաշում, կամ քեռուն: Այս ավանդականն է: Բայց ամեն զավակ էլ տարբերվում է և իր հորից, և իր քեռուց: Այս էլ՝ նորը:

ՀԱՐՑ ՏԱՍՆԵՐՈՐԴ- Գրականությունից բացի ինչով եք «հրապուրվում» կյանքում (սպորտ, արվեստի որևէ ճյուղ, ճամփորդություն, երեխաներ և այլն):

ՍԵՎԱԿ- Երեխաներին իզուր եք մտցրել «հրապուրանքի» ցուցակում. նրանք վեր են գրականությունից էլ, արվեստից էլ («Ամենից առաջ՝ ես հայր եմ կյանքում»): Հրապուրված եմ «ուրիշ երեխաներով»՝ ծառ ու ծաղկով, այգեգործությամբ և ծաղկաբուծությամբ:

Պարույր Սևակը, չապրելով մեր օրերում, շարունակում է մասնակիցը լինել այս օրերի ձևավորմանը. Հովիկ Չարխչյան

Տարին հոբելյանական է  հայ մեծանուն բանաստեղծ, գրականագետ, թարգմանիչ Պարույր Սևակի համար։ Գրողի 100-ամյակին նվիրված միջոցառումների մեկնարկը տրվել են նախօրեին։ Ողջ տարվա ընթացքում ամենուր զգացվելու է սևակյան շունչը։

Panorama.am-ը զրուցել է գրականագետ Հովիկ Չարխչյանի հետ  Պարույր Սևակի՝ հայ գրականության մեջ ունեցած անփոխարինելի դերի ու մինչ օրս նրա մտքերի արդիական լինելու «գաղտնիքի» մասին։

Panorama.am — Այսօր Պարույր Սևակն ամենաշատ մեջբերվող դասականներից է։ Ինչո՞վ եք բացատրում դա։

Հովիկ Չարխչյան— Մեջբերել Սևակին՝ նշանակում է զգալ անհրաժեշտությունը, նշանակում է՝ կանչել օգնություն, ունենալ թարգման սեփական ապրումների ու մտքերի համար: Նշանակում է փաստել ու հաստատել, որ Սևակն արդիական է:

Panorama.am — Կարծեք, Սևակը շատ ուսումնասիրված հեղինակներից է։ Արդյո՞ք նոր ասելիք կա: Նոր բացահայտումներ կարո՞ղ են լինել Սևակի կյանքի, ստեղծագործական գործունեության ընթացքի մասին։

Հովիկ Չարխչյան — Սևակի շատ ուսումնասիրված լինելը դեռ վկայությունը չէ այն բանի, որ գրական ժառանգությունն ու կյանքը ուսումնասիրվել են անհրաժեշտ խորությամբ ու ամբողջականությամբ: Գրողի անձնական արխիվն առ այսօր շարունակում է մնալ փակի տակ: Այս հանգամանքը ամենամեծ խոչընդոտներից մեկն է: Եվ ուսումնասիրողներին այլ բան չի մնում, քան որոնել-գտնել նոր աղբյուրներ, զուգահեռ ճանապարհներ, շրջանցող տաբերակներ: Այո, բացահայտումներ անպայման լինելու են՝ անկախ այն բանից, թե ովքեր և ինչու են ցանկանում կասեցնել նման ընթացքը:

Panorama.am — Եթե չլիներ Սևակը, հայ գրականության ո՞ր ուղղությունը բաց կլինի։

Հովիկ Չարխչյան — Եթե չլիներ Սևակը, չէր լինի սևակյան աշխարհը, սևակյան մտածողությունը և սևակյան հնչեղությունը: Սևակը նկարագիր ու երանգ է, ինչպես յուրաքանչյուր վառ անհատականություն գրականության մեջ: Ասել, թե այդ ուղղությունը կմնար բաց, այնքան էլ ճիշտ չէ: Պարզապես այն կլիներ այլ դիմագծերով և այլ շնչով:

Panorama.am —  Սևակյան ո՞ր տողերը կարող եք հիշել, որը հնարավորինս կարող է բնութագրել հայաստանյան այսօրվա իրականությունը։

Հովիկ Չարխչյան — Սևակի «Նորօրյա աղոթքը» լիովին տալիս է այդ հարցի պատասխանը:

Panorama.am — Եթե այսօր ապրեր Սևակը, արդյո՞ք ակտիվ դիրքորոշում կհայտներ երկրում կատարվողի մասին ու չէր լռի, այդպիսի՞ն էր նա խառնվածքով։

Հովիկ Չարխչյան — Ստեղծագործությունն ինքնին դիրքորոշում է: Ակտիվ դիրքորոշում ներկայացնելու համար բոլորովին պարտադիր չէ, որ հնչեն հրապարակային ելույթներ և կամ համացանցը հեղեղեն ամենօրյա գրառումներով: Դիրքորոշումը նախ և առաջ գործողություն է, անձնական էության դրսևորում: Եվ Պարույր Սևակը, չապրելով մեր օրերում, շարունակում է մասնակիցը լինել այս օրերի ձևավորմանը: Վկան՝ իր հանդեպ եղած սերն ու իր գրականության նկատմամբ աճող հետաքրքրությունը:

Panorama.am— Շնորհակալություն հարցերին պատասխանելու համար։

Պարույր Սևակ. «Ի՞նչ կանեի ես, եթե իսկապես Ձմեռ Պապիկ լինեի»

Նոր տարին սևակյան է  լինելու. լրանում է Պարույր Սևակի ծննդյան 100 ամյակը: Եվ այս իմաստով խորհրդանշական պիտի դիտվի, եթե 2024 թվականը սկսենք մեծ բանաստեղծի խոսքով: Շարադրանքը, որ ներկայացնում ենք ստորև, գրվել է 58 տարի առաջ: 1965 թվականից Պարույր Սևակը նորաբաց «Հայրենիքի ձայն» շաբաթաթերթի կոլեգայի անդամ էր: Տարեվերջին նրան խնդրում են Սփյուռքի և Հայաստանի մեր հայրենակիցներին ուղղված շնորհավորանքի խոսք գրել: Ըթերցողներին քիչ հայտնի այդ ամանորյա ուղերձն այսօր էլ արդիական իր բովանդակային շեշտադրումներով և համազգային մտահոգություններով:

Հովիկ Չարխչյան

«Նոր Տարի է: Սփյուռքի մեր մանուկ- մանչուկները այլևս անհամբեր սպասում են Ձմեռ Պապիկին, որի գոյությանը հավատում են, ինչպես նրանց ծնողներն են հավատում իրենց ազգային իղձերի իրականացմանը:

Ու հանկարծ մեջս արթնացավ մի զուտ մանկական ցանկություն՝ լինել Ձմեռ Պապիկ՝ բարի, նվիրաբաշխ, ամենակարող:

Եվ ի՞նչ կանեի ես, եթե իսկապես Ձմեռ Պապիկ լինեի: Ամենից առաջ, բնականաբար, ես գիրկս կառնեի բոլոր մանչուկ- աղջնակներին, որ իմ եղբորորդիներն են և քեռորդիները:

Այնուհետև ես նվերներ կբաժանեի ոչ միայն փոքրերին, այլև  մեծերին: Բոլորին անխտիր կպարգևեի պարգևներից մեծագույնը՝ Հայրենիք, որ ինչքան իմն է, առավել՝ նրանցը, ովքեր ունենալով չունեն: Եվ բոլորին անխտիր կընծայեի նշանաբանը՝ «Հայ մնալ»: Եվ իսկույն էլ կբացատրեի- կհասկացնեի- կներշնչեի, թե ամեն ժողովուրդ ունի իր ճակատագիրը, որ գրված է շրջված տառերով, այս պատճառով էլ թվում է անընթեռնելի: Պատմականության հայելու մեջ այդ տառերը վերաշրջվում են և ստանում իրենց շիտակ տեսքը: Լվացվելուց հետո հայելու օգնությանը դիմելիս նայեցեք ձեր ճակատին և չեք կարող պարզորոշ չկարդալ ձեր իսկ ճակատի գիրը. «Հայ մնալ»:

Իմ բոլոր նվերները, ընծաները, պարգևները փաթաթված կլինեն մի թղթով, որ պիտի պսպղա Արարատյան և Մշո դաշտերի, Սևանա և Վանա ծովակների, Մասյաց և Սասնո լեռների երանգներով, մի թուղթ, որի վրա պիտի դրոշմված լիներ մի քանի տող.

Եվ Հարենիքը ոչ մուրացկան է, ոչ էլ հարկահան,

Մեր սերն էլ տուրք չէ, ոչ էլ գրություն,

Սերը սուրբ ավյուն ու սուրբ արյուն է,

Որ պիտի ծիլ տա

Թե՛ մոր, թե՛ մանկան անկողիններում,

Որտեղ սավանը ճմրթորվում է ոչ սավանի պես,

Այլ իբրև պատանք,

Որ պատառոտվի հենց այդ պատանքը,

Եվ համբարձվելով հառնի նոր ոգին:

Նոր ոգին, նո՛րը….

Իսկ դրա համար հարկավոր է նախ և առաջ չխճճվել անձնական և նեղ խմբակային շահագրգռությունների մեջ, ինչպես արջառը իր ոտնակապով: Ես շատ կուզեի, որ Տարեմուտի սեղանների շուրջ ամեն հայ ընտանիքում գեթ մեկ անգամ հնչեր մշեցու սարսռազդիկ «Օրորոցայինը» իր արթնացուցիչ կրկներգով. « ԶԱՐՆԹԻ՛Ր, ԼԱՈ, ՄԵՌՆԻՄ ՔԶԻ…»:

Եվ ինչո՞ւ նույն սեղանների շուրջ մեկ անգամ էլ չհնչի այն ճշմարտությունը, որ երանի թե ժխտված լիներ. «ԵՂԲԱՅՐ ԵՄՔ ՄԵՔ, ՈՐ ՄՐՐԿԱՒ ԷԻՆՔ ԶԱՏՎԱԾ…»: Բայց ոչ միայն ԷԻՆՔ, այլև ԵՆՔ: Եվ քանի դեռ կա այդ ԵՆՔ-ը, երեխաները կարող են հավատալ Ձմեռ Պապիկի գոյությանը, բայց նրանց ծնողները հազիվ թե նույն անմեղությամբ հավատան իրականացմանը իրենց ազգային իղձերի:

Ես կուզեի նաև «բարձունքներից» իջնել «ստորոտը»՝ հիշեցնելու մի մանրուք, որի մեջ է անդրադարձումը մեծի: Իմ ստացած բազմաթիվ նամակների մեջ ահա ևս մի նամակ, ավելի ճիշտ՝ հրավիրատոմս. «Տիկին Էլմաստ Աւագեան և տիկին Մարգրիտ Սագիսեան կը հրավիրեն Ձեզ… երեկոյեան ժամը եօթին ներկա գտնուելու իրեն զաւակներուն՝ Տիրանի  եւ Վերժինի սբ. պսակի խորհրդին»: Եվ գիտե՞ք որտեղ …. Հալեպի սբ Քառասնից մանկանց եկեղեցում:

Եկեք բոլորս մեկտող, միմյանց Նոր տարին շնորհավորելուց առաջ շնորհավորենք Տիրանի և Վերժինի սուրբ պսակը՝ մաղթելով նրանց միածին բախտավորություն ու երկվորյակ զավակ: Բայց եկեք նաև ամենքս միմյանց ցանկանանք մոտալուտություն այն վիճակի, երբ այսօրինակ հրավիրատոմսերը պիտի ոչ միայ թացություն տան մեր աչքերին, այլև փութացնեն մեզ ընդունելու հաճելի և հնարավոր հրավերքը…

Թող գալիք տարին ևս մեկ քայլով մեզ մոտեցնի՝ մեզ տալով երջանիկ հնարավորությունը մասնակցելու մեր հայրենաբաղձ տիրանների ու վերժինների պսակին, նրանց մանչուկների և աղջնակների կնունքին, Նրանց Կաղանդ-Ամանոր- Տարեմուտը իրենց իսկ տանը շնորհավորելու հասարակ բախտին…

Եկող տարին թո՛ղ պակասեցնի մեր սրտնեղությունՆ ու տրտմությունը և ի հաշիվ լայնախոհություն ու շրջահայեցություն տա մեզ, նաև համբերություն, ինչից կուշտ ենք:

Թող Նոր Տարին մեզ մեկ տարով էլ մոտեցնի մեր երազանքներից մեծագույնին …

Նախ՝ ձեր և միշտ՝

ՊԱՐՈՒՅՐ ՍԵՎԱԿ»:

Որտեղ է մահացել Եղիշե Չարենցը

1937 թվականի հուլիսի 27-ին Երևանում ձերբակալեցին Եղիշե Չարենցին: Մոտ չորս ամիս բանտում մնալուց հետո, նոյեմբերի 17-ից նրա առողջական վիճակը ծանրացավ: Որոշում կայացվեց Չարենցին տեղափոխել Երևանի բանտի հիվանդանոց: Եվ հենց այստեղ էլ նոյեմբերի 27-ի լուսաբացին իր մահկանացուն կնքեց մեծ բանաստեղծը:

Սրանք գրողի կենսագրության հանրահայտ փաստերն են: Սակայն երբեմն որոշ մանրամասներ մնում են այդպես էլ չլուսաբանված ու չպարզաբանված: Օրինակ, որտե՞ղ էր գտնվում բանտի հիվանդանոցը, ուր Չարենցն ապրեց իր կյանքի վերջին օրերը: Սովորաբար այս հարցը միշտ անտեսվում կամ շրջանցվում է: Մինչդեռ պատասխանը բավականին հետաքրքիր փաստեր է վեր հանում:

Գանք մի փոքր հեռվից:

Ժամանակին Երևանի բերդի տարածքում մի մզկիթ կար՝ կառուցված դեռևս 1700-ականների սկզբներին: Կոչվում էր Ռեջեփ փաշայի մզկիթ: Պարսիկների տիրապետության ժամանակ դա վերածվեց զինանոցի: Իսկ երբ 1828 թվականին ռուսական բանակը գրավեց Երևանը, ռուսներն այն վերակառուցեցին, վերափոխեցին և դարձրին ռուսական ուղղափառ եկեղեցի՝ Պոկրովյան կամ Երևանի կայազորի Սուրբ Աստվածածնի բարեխոսության տաճար անունով: Դա բավականին տպավորիչ շինություն էր՝ աղյուսաշեն, կանգնեցված չորս սյուների վրա ու շքեղ հարդարանքով: Կառույցի մասին ամփոփ տեղեկություններ են պահպանվել 1913 թվականին  Պյատիգորսկում լույս տեսած  Գ. Ցիտովիչի «Բանակի և նավատորմի տաճարները» գրքում: Պահպանվել են նաև անցյալ դարասկզբին արված մի քանի լուսանկարներ, որոնք ընդհանուր պատկերացում են տալիս արտաքին տեսքի ու միջավայրի մասին:

Իսկ հետո վրա հասավ բոլշևիկյան հեղաշրջումը…

Հայաստանում խորհրդային կարգերի հաստատումից հետո բազմաթիվ եկեղեցիներ, կրոնական կառույցներ կամ քանդվեցին, կամ սկսեցին ծառայեցվել այլ նպատակների: Նույնը կատարվեց նաև ռուսական տաճարի հետ: Այն վերածվեց բանտային հիվանդանոցի:

Այդ տարիներին բռնադատվածներից մեկը՝ Վ. Լասարոն «Ասպարեզ» թերթում տպագրված իր հիշողություններում թողել է հիվանդանոցի թռուցիկ նկարագրությունը. «… Նոյեմբերի սկիզբը ծանր հիվանդանում եմ աղետապով (դեզինտերիայով) ու երկար տանջվելուց հետո բախտ ունենում բանտային հիվանդանոց փոխադրվելու, որը գտնվում է բանտի բակում: Հիվանդանոցը ցարական բանտի նախկին եկեղեցին է, մի փոքրիկ շենք, որը երկու «պալատների» է վերածված, ամեն մեկում՝ չորս մահճակալ»:

Չարենցին հիվանդանոց տեղափոխելու առաջին օրը նրան այցելում է բժիշկ Բ. Օկուևը: Պահպանվել է վերջինիս ձեռքով գրված մի տեղեկագիր, ըստ որի բանտարկյալ Չարենցը հիվանդ էր սուր ստերեկոլիտով: «Զարկերակը`120՝ րոպեում… Նշանակված է դեղորայքային բուժում: Չարենցին անհրաժեշտ է դիետիկ սնունդ… սպիտակ հաց կամ բուլկի, կիսել, մածուն, շաքար, կոնյակ` թեյի գդալով: Հետագայում անհրաժեշտ է փոխել դիետան: Բ. Օկուև, 17. XI. 1937թ»:

Այս գրառումից 10 օր անց Չարենցն այլևս կենդանի չէր…

Ինչ վերաբերում է բանտային հիվանդանոցին, ապա 1937 թվականի հունվարին Երևանի ուժգին երկրաշարժից հետո առանց այդ էլ անմխիթար վիճակում գտնվող շենքը բավականին լուրջ վնասներ էր կրել ու խարխլվել: 1939 թվականին շենքն ամբողջությամբ քանդվեց: Այսօր այն գոյություն չունի: Սակայն, ամեն դեպքում, արժե իմանալ այն վայրի մասին, որտեղ իր կյանքի վերջին օրերն անցկացրեց Եղիշե Չարենցը:

Հովիկ Չարխչյան

2-ՐԴ ՀԱՄԱՐԻ ՏՐԱՄՎԱՅԸ

Երկրորդ համարի տրամվայը… Ով երբևէ օգտվել է նրանից, անպայման մի հիշողություն կունենա: Ես էլ իմը պատմեմ, առավել ևս, որ այն փոքր-ինչ արտասովոր է:

Ուսանող էի: Դասի էի գալիս գյուղից: Առավոտյան հասնում էի Կայարանամերձ հրապարակ, մետրոյի «Սասունցի Դավիթ» կայարանից գնում էի «Զորավար Անդրանիկ» կայարան, հետո նստում էի 2-րդ համարի տրամվայն ու հասնում համալսարան: Բայց ստացվում էր այնպես, որ անկախ իմ ջանքերից, միշտ ուշանում էի առաջին դասաժամից: Դասախոսն էլ խիստ մարդ էր, մի քանի անգամ նկատողություն արեց, իսկ հետո սպառնաց, որ այլևս ուշացում չի հանդուրժի:

Եվ ահա հերթական առավոտն է: Արդեն հասել եմ տրամվայի կանգառը: Անհամբեր սպասում եմ ու նայում ժամացույցին: Հաշված րոպեներ են մնացել: Վերջապես հեռվում ուրվագծվում է երազանքի տրամվայը: Ուրախ եմ: Տրամվայը մոտենում է…

Բայց այդ պահին գլխումս մի անհեթեթ միտք է ծնվում: Իսկ հնարավո՞ր է, որ տրամվայը դուրս գա իր գծերից… Դեռ միտքը գլխումս է, երբ հանկարծ 2-րդ համարի տրամվայը ցնցվում է, ռելսերից դուրս է թռչում, մղվում է առաջ՝ քանդելով ասֆալտը և մեխվում է տեղում: Լարերից կայծեր են թափվում, սարսափած ուղևորները ցատկում են ներքև, իսկ ես… Ես քարացել եմ: Ու դա վախ չէր, այլ գիտակցումն այն բանի, որ ամենամեծ վտանգը դասից ուշանալը չէր, այլ իմ կանխազգացումը…

Սիրո և ատելության արանքում մարդն է.. Հովիկ Չարխչյան

1.Ի՞նչ  է  գրականությունը  Ձեզ  համար:

— Ապրելու տեղ, երկրորդ հայրենիք:

2.Կա՞ն բառեր, որոնք  արժեզրկվել  են:

— Բառը հնարավոր չէ արժեզրկել ընդհանրապես: Բառը կարող է արժեզրկվել միայն ինչ-որ մեկի համար, որը նաև ընդունակ է արժեզրկված բառին վերադարձնել իր  սկզբնական կարևորությունը:

3.Դասական  գրողներին  կարդալը  մի՞շտ  է  ակտուալ:

— Միշտ ակտուալ է կարդալը: Իսկ գրողների դասակարգումը գալիս է հետո:

 4.Բազմաժանր գրքերի ընթերցումը փոխու՞մ է անհատի ներաշխարհը:

— Եթե ներաշխարհը հակված է փոփոխությունների, դա տեղի կունենա: Սակայն ժանրային բազմազանությունը չէ, որ ձևավորում, կերտում ու իմաստավորում է մարդու հոգևոր նկարագիրը, այլ այն մղումը, որ նրան նյութեղեն աշխարհից տանում է դեպի ոգեղեն դաշտ:

5.Ինչումն է բեսթսելլեր կոչվող գրքերի հաջողությունը:

— Երբեք չեմ սիրել այդ բառը՝  բեսթսելլեր: Ստեղծագործության հաջողությունը չափվում է ոչ թե քանակով, այլերկարակեցությամբ:

6.Առհասարակ  լավ  արվեստը չպիտի՞ հասանելի լինի բոլորին:

— Չկան անհասանելի արվեստներ: Կան մարդիկ, որոնք ընկալում են և մարդիկ, որոնք չեն ընկալում արվեստի էությունը:

7. «Չարենցի կրակոցը» փաստագրական  վեպը  համաշխարհային գրականության երկերից  ո՞ր  գրքի  հետ  ընդհանուր  աղերսներ  ունի:

— Գոնե ինքս նման աղերս չեմ տեսնում: Եթե տեսնեի, չէի գրի:

8.Հատուկ  տաղա՞նդ  է  պետք  գրական  լեզուն  խոսակցականի  հետ  համատեղելու համար:

— Լեզվի յուրացումն ու հմուտ կիրառումն արդեն իսկ ձեռքբերում է:Տաղանդավոր է նա, ով համատեղության միջոցով ստանում է ցանկալի արդյունքը՝ ընդարձակելով խոսքի ու մտքի ընդգրկման տարածությունը:

9.Ինչու՞  են   ծաղրող   մարդիկ   միշտ   թույլ:

— Որովհետև ծաղրանքը զենքերից լավագույնը չէ:

10.Արդյոք  ամեն  ինչ  աշխարհում  ընտրություն  է  և  որոշում:

— Հիմնականում այո: Սակայն պետք է հստակեցնել, թե ու՞մ ընտրությունը: Դու՞ ես ընտրում, թե՞ ընտրում են քո փոխարեն:

11.Ինչի՞ համար են փորձությունները տրվում մարդուն:

— Իսկ ինչու՞ է կյանքը տրվում մարդուն:

12.Սերը պարտվու՞մ է կենցաղին:

— Թույլ սերը պարտվում է, ուժեղ սերն ամրանում է:

13.Ի՞նչն  է  սիրո և ատելության արանքում:

— Մարդը: Միշտ մարդը: Ամեն ինչ կախված է նրանից, թե այդ մարդը դեմքով դեպի որ կողմը կթեքվի:

14.Ի՞նչն  է  կնոջ  երջանկության  գրավականը:

— Այս հարցի պատասխանը տղամարդիկ չունեն: Կանայք էլ չունեն, թեև պնդում են, որ ունեն:

15.Ո՞րն  է Ձեր  նվիրական  երազանքը:

— Թոռնիկներիս տեսնել առողջ ու երջանիկ:

Նյութը պատրաստեց Նարինե Պետրոսյանը Նյութի աղբյուրը` Yelaket.am

Թե ինչպես վրացիները «յուրացրեցին» Խաչատուր Աբովյանին

Փարիզաբնակ հայ քանդակագործ Անդրեաս Տեր-Մարուքյանի հեղինակած Խաչատուր Աբովյանի արձանի ստեղծման պատմությունը հայտնի է: Մեծ լուսավորչի հիշատակը հավերժացնելու ցանկությունը 1909-ին սկզիբ դրեց համաժողովրդական հանգանակության, հայտարարվեց մրցույթ, և գործը վստահվեց Տեր-Մարուքյանին, որը ձեռնամուխ եղավ Աբովյանի կերպարի ստեղծմանը: 1913 թվականին քանդակն արդեն պատրաստ էր: Սակայն ծագեցին ֆինանսական դժվարություններ, այնուհետև վախճանվեց հեղինակը, և ավելի քան տասը տարի արձանը մնացել էր ձուլարանի նկուղում:

1924 թվականին ձուլարանը վերջնագիր ներկայացրեց. կամ վճարում եք պակասող գումարը (խոսքը 10 հազար ֆրանկի մասին էր), կամ արձանը ոչնչացնում ենք՝ այլ նպատակով մետաղն օգտագործելու համար: Պահանջը սթափեցնող էր: Գտնվեցին նախանձախնդիր մարդիկ, որոնք ահազանգ հնչեցրին, նրանց ձայնը հասավ մինչև Երևան, և Հայաստանի իշխանությունները, ֆրանսահայերի համար շատ անսպասելի, ոչ միայն արձագանգեցին, այլև տրմադրեցին անհրաժեշտ գումարը:

Խաչատուր Աբովյանն «ազատագրվել էր»: Եկել էր հայրենիք վերադառնալու ժամանակը: Փարիզում որոշում կայացվեց խոշոր մի արկղի մեջ տեղադրված արձանը նախ ուղարկել Ստամբուլ, որտեղից էլ նավով պիտի ուղևորվեր մինչև Բաթում:

Աբովյանի արձանը ճանապարհ ընկավ: Անցավ որոշ ժամանակ: Ոչ մի լուր չկար: Դարձյալ սպասեցին: Արդեն երեք-չորս ամիս էր, ինչ այն գնում էր դեպի Հայաստան, բայց Հայաստանում ոչ ոք չգիտեր դրա գտնվելու վայրը: Բոլոր կարգի հարցումներն ունեին մեկ պատասխան. Ստամբուլում ստացել ու ճիշտ ժամանակին կազմակերպել էին առաքումը: Հետո բոլոր հետքերը հանկարծ կորչում էին:

Կես տարին բոլորեց: Խաչատուր Աբովյանի արձանն անհետացել էր: Ֆրանսահայերի և ընդհանրապես սփյուռքի մեր հայրենակիցների շրջանում արդեն ծայր էին առել անհանգստությունը, կասկածները, զանազան դժգոհ խոսակցություններ: Տարարտեսակ վարկածներ էին շրջանառվում, և այդ մտահոգություններին վերջ տալու համար ի վերջո Եվրոպայի հայկական գաղութի ներկայացուցիչ, երաժշտագետ Աշոտ Պատմագրյանը ուղևորվեց Թիֆլիս՝ տեղում հայ պաշտոնյաների հետ պարզելու, թե ինչ է կատարվել:

Տեղ հասնելուն պես Պատմագրյանին հաջողվում է տեսակցել Հայաստանի ժողկոմխորհի նախագահ Սարգիս Լուկաշինի հետ: Արձանի կորստի լուրը Լուկաշինի համար անսպասելի էր, և նա խոստանում է շատ կարճ ժամանակի ընթացքում պարզել այդ հարցը: 4-5 օր անց նա իսկապես իր խոստումը կատարեց: Այն, ինչ հաջողվել էր իմանալ, և ուրախալի էր, և միևնույն ժամանակ զավեշտալի:

Իսկ պատահել էր հետևյալը: Մինչև Ստամբուլից նավը լողում էր դեպի Բաթում, նավում գտնվող թանկագին բեռի փաստաթղթերն այդ ընթացքում գնում են դեպի Երևան: Տեղ հասած անհասցե բեռը Բաթումի մաքսատանը մնում է մի քանի ամիս, բայց այդպես էլ ոչ ոք չի գալիս այն ստանալու: Տեսնելով, որ խորհրդավոր արկղը ոչ մեկին պետք չէ, մաքսատան վարչությունը որոշում է այն բացել և տեսնել, թե ինչ է ներսում: Բացում են: Գեղեցիկ քանդակն իսկապես տպավորիչ էր: Եվ ահա հենց տեղում էլ որոշում են, որ սա այլ բան չի կարող լինել, քան որևէ հայտնի հեղափոխականի քանդակը, որը Ֆրանսիայի պրոլետարիատի նվերն է հեղափոխական Բաթում քաղաքին: Թե հատկապես ում արձանն էր դա, այս դեպքում կարևոր չէր: Կարևորն այն է, որ այդ մարդը հաստատ պայքարում էր միջազգային իմպերիալիզմի դեմ: Եվ քանի որ դա հաստատ այդպես պիտի լիներ, քանի որ այդպես էր հուշում բոլշևիկյան տրամաբանությունը, ամիջապես որոշում է կայացվում արձանը տեղադրել Բաթում քաղաքի կենտրոնում: Թող քաղաքացիներն իրենք կռահեն, թե բրոնզաձույլ տղամարդը ինչ ազգության ներկայացուցիչ է, ու ինչ պատգամներ է իրենց հղում:

Այն, որ հայտնվեցին հայերը և սառը ջուր լցրեցին վրացական երազանքի վրա, պիտի որ ծանր հիասթափությունների պատճառ դառնար: Ամեն դեպքում կարճ ժամանակում նույն Լուկաշինի վերահսկողությամբ Աբովյանի արձանը վրացիներից «առգրավում են» և առաքում Երևան: Մնացյալն արդեն հայտնի է:

Երկար դեգերումներից, անընդհատ մի վայրից մեկ այլ վայր տեղափոխելուց հետո վերջապես 1964 թվականին արձանը գտնում է իր հիմնական հանգրվանը՝ Քանաքեռում, Խաչատուր Աբովյանի տուն-թանգարանի բակում, ուր կանգնած է առայսօր:

Հովիկ Չարխչյան

ՍԵՎԱԿԻ ԵՐԿՏՈՂԸ ՔՐԴԵՐԻՆ

Պարույր Սևակի ձեռքով գրված այս երկտողի ճշտգրիտ ամսաթիվը հայտնի չէ: Ենթադրաբար այն գրվել է 1960-ականների կեսին: Բայց կան մանրամասներ՝ կապված գրության շարժառիթի հետ: Ժամանակին Հայաստանում լույս տեսնող քրդալեզու «Ռյա թազա» թերթի բաժնի վարիչներից մեկը՝ Ագիթե Խուդոն հանդիպում է Սևակին՝ նրա հետ հարցազրույց վարելու նպատակով: Վերջում թղթակիցը խնդրում է բանաստեղծին մեկ-երկու տող գրել՝ հասցեագրված թերթի ընթերցողներին: Սևակն էլ գրում է այս տողերը:

ԱՐՑԱԽ՝ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՅԱՍՏԱՆ

Արցախ, հարազատս, ամեն հիմարի ասածի ականջ մի դիր: Ո՞նց կարող է Հայաստանը քեզնից երես թեքել: Ախր դու հենց Հայաստան ես: Քո ցավից մենք էլ ենք կուչ գալիս, քո զայրույթից մեր արյունն էլ է եռում, քո երազանքը մենք միասին ենք կերտել: Շատերը հիմա անզորությունից է, որ պապանձվել են: Լեզուն կարող է լռել, բայց սիրտը լռեցնելն անհնար է: Ինչքան-ինչքան ծանր օրեր ենք միասին ապրել: Ծանրությամբ մեզ չեն զարմացնի: Ինչքան կորուստ ու զրկանք տեսանք: Էլի քեզ հետ, քո համար, քո վաղվա ու մեր վաղվա օրվա համար: Մեր հաղթանակի համար, որ գալու է, անպայման գալու է:

Արցախ՝ Հայաստանի Հայաստան, դու միայն հույսդ չկորցնես: Գիտե՞ս քանի ձեռք է բռունցքվում քո համար: Գիտե՞ս քանի աչք է նայում քեզ: Գիտե՞ս քանի սիրտ է տրոփում քո տագնապից: Բոլորը՝ քեզ համար: Ամեն ինչ քեզ համար, Արցախ…

Հովիկ Չարխչյան

Հովիկ Չարխչյան (Հաջողության Ճանապարհին)

ՉԱՐԵՆՑԻ ԱՆՀԱՍԸ

«Ես իմ անուշ…»-ում Եղիշե Չարենցը գրում էր. «Ինչպես ԱՆՀԱՍ փառքի ճամփա՝ ես իմ Մասիս սարն եմ սիրում»։ Թումանյանին նվիրված երկտող բանաստեղծության մեջ ասվում է. «Բայց Թումանյանն է ԱՆՀԱՍ Արարատը մեր նոր քերթության»: 1937-ին գրված Չարենցի գործերից մեկն ավարտվում է հետևյալ տողով. « Ինչպես ԱՆՀԱՍ Արարատին նետած քար…»: Իսկ «Դեպի լյառն Մասիս» պոեմում կա այսպիսի մի տող. « Դեպի լյառը ԱՆՀԱՍ ու վեհանիստ»:

Ինչպես տեսնում ենք, բոլոր դեպքերում, երբ խոսքը Արարատ լեռան մասին է, Չարենցն օգտագործում է «անհաս» բնորոշումը: Սա արդեն պատահականություն չէ, այլ վերաբերմունք և համոզմունք: Անհաս. ոչ այնքան անհասանելի, որքան անըմբռնելի, անքննելի, անառիկ իմաստով:

Հ. Չարխչյան

ՄԻ ՆՈՐԱՀԱՅՏ ԷՋ ՊԱՐՈՒՅՐ ՍԵՎԱԿԻՑ

1966 թվականի փետրվարի 10-ին «Ավանգարդ» թերթում մի ընդարձակ հոդված տպագրվեց այն մասին, որ Եղեգնաձորում կայացել է ուսանողական հավաք: Բարձրագույն և միջնակարգ մասնագիտական ուսումնական հաստատություններում սովորող շուրջ 150 եղեգնաձորցի երիտասարդներ հանդիպել էին հանրապետության արվեստի, մշակույթի, գիտության նշանավոր դեմքերի հետ, որոնց նախապես հրավեր էին ուղարկել: Հոդվածից տեղեկանում ենք, որ հատուկ հրավեր էր ստացել նաև Պարույր Սևակը: Սակայն բանաստեղծը հավաքին մասնակցել չէր կարողացել: Փոխարենը նրանց էր հասցեագրել իր գրավոր խոսքը, որն էլ ընթերցվել էր հանդիպման ժամանակ:

Իսկ ի՞նչ պատահեց այդ ձեռագրի հետ, հավաքի մասնակիցներից ո՞վ կռահեց, որ դա թանկագին մասունք է և այն պիտի պահպանվի, այլ ոչ թե գնահատվի իբրև մի շարքային գրագրություն և, ի վերջո, ոչնչացվի, ինչպես որ մեկընդմիշտ կորստյան են մատնվել նշանավոր մարդկանց բազում ինքնագրեր ու անձնական իրեր:

Ահա նման որոնումների ու մտորումների շրջան էր, երբ գեղեցիկ մի օր նամակ ստացա Մասիս քաղաքից՝ հայոց լեզվի և գրականության ուսուցիչ Թամարա Բաբայանից: Վերջինս տեղեկացնում էր, որ իրենց ընտանեկան արխիվում պահվում են Սևակին վերաբերող արժեքավոր նյութեր և դրանք իրեն է ժառանգել հայրը՝ Նորիկ Բաբայանը: Եղեգնաձորի ուսանողական հավաքին Սևակի հասցեագրած գրավոր խոսքը նույնպես դրանց թվում էր:

Այն տարիներին Նորիկ Կարապետի Բաբայանը պատասխանատու պաշտոն էր զբաղեցնում Եղեգնաձորի շրջկոմում: Բայց դրանից զատ, Սևակի հետ նրան կապում էին ընկերական ջերմ հարաբերությունները, որոնց վկայությունն են ընտանեկան արխիվում պահպանվող լուսանկարներն ու նամակները, ինչպես նաև դստեր հիշողությունները, որոնք գրի են առնված:

Մեկ անգամ ևս խորին շնորհակալություն հայտնելով տիկին Բաբայանին, նաև Սևակի հիշատակի օրվա առիթով ստորև ներկայացնում ենք Պարույր Սևակի բաց նամակը և լուսանկարներ, որոնք հրապարակվում են առաջին անգամ:

Հովիկ Չարխչյան

***

«Եղեգնաձորի ուսանողության ավանդական 2-րդ հավաքի մասնակիցներին.

Իմ սիրելի՛ հայրենակիցներ.

Սրտանց ցավում եմ, որ անկարող եմ մասնակցել ձեր հավաքի արդյունավետ ասուլիսին, բայց կրկնակի ուրախ եմ, որ այդ հավաքը տեղի է ունենում երկրորդ անգամ և դրանով իսկ դառնում է ավանդական:

Երիտասարդությունն առհասարակ, ուսանողությունը՝ մասնավորապես եղել է և լինելու է ամեն երկրի և ամեն ժողովրդի ապագան,- այս գիտակցությամբ էլ պիտի գործի յուրաքանչյուր հայ երիտասարդ, մանավանդ՝ ուսանող:

Ձեր և իմ ծննդավայր Եղեգնաձորը մեր հայրենիքի գեղեցկագույն անկյուններից մեկը չէ միայն, այլև մեր ժողովրդի մշակութային վաղեմի կենտրոններից մեկը:

Եկեք ամեն մեկս ապրենք ու գործենք այնպես, որ արժանի դառնանք եղեգնաձորցի կոչվելու, ինչը նախ և առաջ պարտավորություն և պարտականություն է ենթադրում…

Հաջողություն եմ ցանկանում բոլորիդ, իմ սիրելի հայրենակիցներ:

Միշտ ձեր՝ Պարույր Սևակ:

20.01.66

Երևան»:

Պարույր Սևակ. «Մերոնք հակված են հրաժարվելու մեր զուտ ազգայինից՝ հանուն օտարի»

Պարույր Սևակի հետաքրքրությունների ու մտահոգությունների շրջանակը չէր սահմանափակվում միայն գրականությամբ: Գրողը բազմիցս հրապարակավ հանդես է եկել նաև լեզվի խնդիրներին, պատմությանը, կրոնին, թատրոնին, կինոարվեստին, երաժշտությանը, ճարտարապետությանը, գիտության առանձին ճյուղերին առնչվող ելույթներով ու դիտարկումներով՝ յուրաքանչյուր անգամ դրսևորելով ինչպես արծարծվող նյութի իմացություն, այնպես էլ ինքնատիպ մտածողություն ու մոտեցում:

Մեր հերթական հրապարակումն այս անգամ առնչվում է ազգային պարարվեստի հանդեպ Սևակի վերաբերմունքին ու տեսակետներին: 1968 թվականին կազմակերպվում է մի խումբ արվեստագետների զրույց-քննարկում պարարվեստի խնդիրների շուրջ: Այդ քննարկմանը իր կարծիքն է արտահայտել նաև Սևակը: Դիտարկելով պարն իբրև ազգային և մշակութային նկարագրի կարևոր բաղկացուցիչ՝ հաշվի առնելով ժամանակների առանձին տիրույթներում դրա վերափոխման ու կենսունակության պահպանման գործոնները, նա գուցե երբեմն սուր, անհաշտ, սակայն մշտապես իր սրտացավ ու սկզբունքային մոտեցումներով ձեռքը պահում է օրվա զարկերակի վրա՝ կարևորելով պարարվեստը ոչ միայն իբրև առանձին ոլորտ, այլև շատ ավելի տարողունակ և ընդարձակ համապատկերի անքակտելի մաս:

Ստորև ներկայացնում ենք Սևակի խոսքի սղագրությունը` ընթերցողներին հանձնելով բանաստեղծի ժառանգության անծանոթ էջրերից ևս մեկը:

Հովիկ Չարխչյան

***

«Մեր ազգային պարարվեստը հիմա այնպիսի նեղ օրի է, որ ամենքս էլ, նույնիսկ պարի մասնագետներից ներողություն չխնդրելով, պարտավոր ենք խառնվել այդ գործին, մեր խոսքն ասել և օգնության ձեռք մեկնել: Իսկապես շատ ենք ուշացել (մեր դժգոհությունը արտահայտելու մեջ): Ուստի և պետք է շտապել: Ու եթե բոլորս սրտանց որոնենք, գուցե հաջողվի իմանալ, թե որտեղ է թաքնված «նապաստակը»:

Մեզ, իհարկե, չի կարող մխիթարել այն, որ այսօր նույն դժվար վիճակում են Միության մյուս անսամբլները, որ նրանք բոլորը նման են իրար, և որ դժգոհ են ոչ միայն մեր հանդիսականները:

Ես ցավով եմ նայում, օրինակ, վրացական պարի անսամբլը: Տխրում եմ՝ տեսնելով, որ վրացուհիները կրծքով «պատ են քանդում»: Դժվար է իրարից տարբերել մեր և ադրբեջանական անսամբլները. դրանք ոչ թե պարզապես նման են, այլ ուղղակի երկվորյակներ են: Որովհետև ճշմարտապես ազգային չեն:

Մինչդեռ «ազգային անսամբլ» ասվածը իրոք պետք է ազգային լինի: Ուզբեկական անսաբլի պարը  դիտելիս ինձ ամենից շատ դուր եկավ հարեմական պարը: Դա ծրագրի ամենահաջող ու ամենագեղեցիկ համարն էր: Որովհետև ուզբեկական էր, անաղարտորեն ազգային:

Մեր Նազիկն էլ, երևի, պորտապար է պարել, բայց չմոռանանք հեթանոսական ժամանակներում, «հարեմական» պայմաններում:

Այս մասին խոսում եմ՝ կրկնելու համար, որ ազգային պարարվեստի վիճակը աննախանձելի է միութենական մակարդակով: Նախկին մահմեդական մեր հարևանները բեմ են հանում այնպիսի պարեր, որոնք չէին կարող լինել և չեն էլ եղել «շարյաթի» և հարեմի պայմաններում:

Կարդացել եմ մեր պարարվեստի արդի վիճակին նվիրված հոդվածները: Բոլորն էլ մի մեխի են խփում և մեծ մասամբ ճիշտ են: Բայց իրոք ի՞նչ են ուզում, ինչի՞ մասին են խոսում, դեռ չգիտենք: Հոդվածագիրներից մեկը, իբրև ծանր մեղադրանք, իր ընդդիմախոսներին ասում է, թե դուք ուզում եք, որ մենք «գրաբար խոսենք»: Այստեղ ես ոչ մի հանցանք չեմ տեսնում: Այո, ժողովրդական պարը հենց «գրաբար» է: Եվ ինչպես մեր լեզվի ինստիտուտում կա գրաբարի բաժին, որի աշխատակիցները պարտավոր են գրաբար իմանալ (իսկ եթե նաև խոսել իմանային՝ ավելի լավ), այնպես էլ մեր պարային մշակույթի մեջ պետք է «գրաբար խոսող» մի բաժին լինի՝ ժողովրդական պարի անսամբլը:

Գրաբարը մերժելով՝ փորձում են կլասիկան բարձրացնել իբրև դրոշ. ասում են՝ «ամբողջ աշխարհը գնում է այդ ճանապարհով»: Իրականում բնավ էլ այդպես չէ բանը: Ահա, օրինակ, հունգարները, որ ճրագով ման են գալիս հնության, նույնիսկ, Դաղստանում են փնտրում իրենց հին պարարվեստի մասունքները (դրա հիմքն այն է, թե իրենք ավարցիների հետ ծագումնաբանական մերձավորություն ունեն):

Իսկ հունգարները, կարծեմ, Եվրոպայի կենտրոնում են և առավել իրավունք ունեն ճչալու «կլասիկայի» մասին: Մինչ Լիստի և Բարտոկի ժողովուրդը մտադիր չէ հրաժարվել անցյալից, մերոնք ահա հակված են հրաժարվելու մեր զուտ ազգայինից՝ հանուն օտար և համընդհանուր «կլասիկայի»: Հենց այդ միտումից էլ ծնվում է այն ահավոր միօրինակությունը, ինչից տառապում են Միության արևելյան պարախմբերը:

Ինչպես գիտենք, կա «ծրագրային երաժշտություն»: Բայց նաև «ծրագրային պա՞ր»: Եթե անգամ այո, այդ դեպքում մի՞թե կարելի է երեսուն տարի շարունակ զարկ տալ այդ «ծրագրային պարին» և 30 տարի պարել նույն «ծրագրով»:

Ինչ-որ արտառոց բան կա նաև «պարերի բեմականացում» ասվածի մեջ. ախր նախ՝ պարը պարում են, լավագույն դեպքում՝ կատարելով կատարելագործում կամ կատարելագործելով կատարում: Էլ ի՞նչ բեմադրում: Հենց այդ «բեմադրությամբ» են մոգոնվում «ձկնորսների», «բանվորների», «վարորդների» (կարելի է անվերջ շարունակել) պարերը:

Թաթուլ Ալթունյանը, իհարկե, շատ գործ է արել, իրոք ժողովրդական գործ: Ժողովրդական արտիստի նրա տիտղոսը իրոք ժողովրդականից ժողովրդական է: Բայց նրա արածը հիմա իր հակառակ երեսով է երևում և, պետք է խոստովանել, այլևս աչք չի շոյում:

Օգտվելով առիթից, ես ուզում եմ մեր գրողների անունից ջերմորեն շնորհավորել այս ասուլիսին ներկայացած Սրբուհի Լիսիցյանին՝ իր ծննդյան 75-ամյակի առթիվ և ասել, որ նրա արածը ոչ ոք չէր կարող անել, որ նա իր գործով կանգնում է Կոմիտասի ու Աբեղյանի կողքին: Նա է, որ կորստից փրկել ու փրկում է մեր պարի վիթխարի հարստությունը:

Ասում են՝ կինոյի օգնությանը դիմենք, նկարահանենք մեր ժողովրդական պարերը: Բայց ի՞նչ կարող է նկարահանել կինոապարատը այսօր: Թերևս միայն էրզաց և սուռոգատ, որովհետև ուրիշ բան չի մնացել, որովհետև այսօր ամենուրեք պարում են մեր անսամբլներից սովորած սուտ ու փուտ «ազգային» պարերը:

Ժամանակն է, որ մենք չվախենանք էթնոգրաֆիա-ազգագրություն բառից, ինչպես որ չենք վախենում «գրաբարից»: Էթնոգրաֆիան մեր ազգային հարստությունն է, ժողովրդի ստեղծագործությունը, հոգևոր սննդի դարերով կուտակված անսպառ աղբյուրը: Պետք է կարդալ, վերծանել, օգտագործել այդ կուտակումը: Եվ նախ այդ մասին պետք է խոսել ու գրել:

Իհարկե, անհնար է, և պետք էլ չէ այդ ստեղծագործությունը արհեստականորեն միակցել այսօրվա ծնունդ պարերին կամ դասականին: Ազգայինի բանն ուրիշ է:

Թույլ տվեք մի կոպիտ թվացող համեմատությամբ պարզեմ պահանջս ու ասելիքս: Կան ընդհանրապես ճաշարաններ: Ժողովրդական պարի անսամբլները «ազգային սննդի» վայրեր են կամ, ավելի ճիշտ, պիտի լինեն: Մենք գնում ենք ուտելու «թանապուր», «Էջմիածնի բոզբաշ» կամ մեկ այլ՝ զուտ ազգային կերակուր: Իսկ այստեղ մեզ հրամցնում են «սուպ» կամ «սացիվի»՝ վրան մի քիչ պղպեղ ցանած: Լավագույն դեպքում՝ ընդհանուր արևելյան «խարչո»: Եվ ահա գտնվում են խոհարարներ, որոնք ուզում են, որ «ազգային կերակուրների» ճաշարանը մատակարարի մեծ մասամբ ժամանակակից ճաշեր («ծրագրային» պարեր) կամ եվրոպական ուտելիք («կլասիկա»): Մեր պարարվեստի արդի անմխիթար վիճակը, ըստ իս, բխում է հենց այս մտայնությունից, այսինքն իր ինչն ու ինչոցը չիմանալուց:

Մենք պետք է ըստ ամենայնի հղկենք մեր պարը, և այդ ժամանակ ոչ ոք չի կարող ձեռքը նրա վրա դնել կամ յուրացնել: Հայտնի է, օրինակ, որ երաժշտության մեջ օրը ցերեկով կողոպտում են մեզ, բայց Կոմիտասից չեն էլ փորձում վերցնել, որովհետև անհնար է, որովհետև նրա ամեն հնչյունը այնքան է ազգային, այնքան է զուտ հայկական, որ վերցնողի գող լինելը իսկույն կպարզվի:

Իսկ նույնը կարո՞ղ ենք ասել ոչ թե կոմիտասյան, այլ այսպես ասած «սայաթ-նովական» հորինվածքների մասին: Ես Սայաթ-Նովայի մասին չեմ խոսում, ձեզ հայտնի է իմ պաշտամունքը առ նա: Ես խոսում եմ այն սուտ ու կեղծ, ոչ այն է՝ հայկական, ոչ այն է՝ ընդհանուր արևելյան ինչ-որ «մոտավոր»- «համարյա թե»-ական երգերի մասին, որոնք նման են ընկեցիկ երեխայի. ամեն ոք կարող է իր անունը նրանց համար հայրանուն դարձնել: Եվ ամոթ է, որ այս մասին, հենց ձեր «Արվեստի» միջոցով, մեզ քաղաքավարի լրջությամբ և շփոթահար տագնապով զգուշացնում է մեր բարեկամ Հակոբ Ասատուրյանը հեռավոր Ամերիկայից:

Երաժշտության մասին խոսեցի լոկ այն պատճառով, որ տվյալ առումով նույն վիճակն է նաև մեր պարարվեստի մեջ: Զուտ ազգայինի փոխարեն՝ ընդհանուր արևելյան, զուտ ժողովրդականի փոխարեն՝ կեղծ ժամանակակից («ծրագրային»-«բեմականացած») և զուտ եվրոպական («կլասիկա»): Եվ ահա պար ես նայում ու չես հասկանում՝ տեսածդ պա՞ր է, բալե՞տ, գեղարվեստական մարմնամարզությո՞ւն, թե՞ կրկեսային «համար»:

Փորձում են մեղքը հանդիսականի, ժողովրդի վրա գցել. «Նա ընդունում է…»: Իհարկե, կա հանդիսականների մի խավ, որի համար նորը ամեն ինչ է, նոր լինի՝ ինչ ուզում է՝ լինի: Իրենցը, սեփականը իրենց համար «հետաքրքրական չէ»: Եվ նման հանդիսականների ճաշակով էլ հենց առաջնորդվում են մեր պետական անսամբլները: Թող լինեն նոր պարեր, ոչ ոք դրանց դեմ չէ, բայց մեր անսամբլները հայկական ժողովրդական պարը կատարելու և կատարելագործելու համար են և ոչ թե «նոր պարեր» ստեղծելու:

Մենք պետք է նաև մեզ շարունակ ստուգենք օտարների միջոցով: Ես, օրինակ, համոզված եմ, որ եթե Գորկին հիմա գար Հայաստան, դիտեր մեր այսօրվա պարերը, չէր գրի մեզ բոլորիս ծանոթ սքանչելի տողերը Սասնա պարերի մասին:

… Ինձ թվում է՝ մենք մեր օպերան և բալետը պետք է հասցնենք ժամանակակից մակարդակի և ոչ թե ժողովրդական պարը, որի «հին մակարդակին» էլ հասնենք՝ մեծ բան է: Հազարավոր պարեր չենք ուզում, թեկուզ մի 65 ժողովրդական պար էլ որ բեմ հանվի (չբեմադրվի…), խորապես շնորհակալ կլինենք մեր մասնագետներից:

Ի միջի այլոց, մեր անսամբլային պարերի միօրինակությունը մասամբ էլ տարազի միօրինակության հետևանք է: Եթե մենք պահպանենք, հավատարիմ մնանք ամեն շրջանի ու վայրի տարազներին, անպայման բազմազանություն կլինի և կարիք չի զգացվի արհեստականորեն «բազմազան» դարձնել տարազը:

Արժանին տալով պարի վետերաններին, հին ու նոր սերնդի մարդկանց, այսօր մենք մեկեն ու որոշ պիտի ասենք, որ հայկական պարարվեստի ներկա ճանապարհը ճիշտ չէ, և որ այդ ճանապարհով անկարելի է մի քայլ իսկ անել դեպի ժողովրդական, ճշմարտապես ազգային պարարվեստը»:

Պարույր Սևակ

Այդ վտանգավոր մասնագիտությունը՝ դերասան

Էկրանի վրա դերասանները բարդ հնարքներ են ցուցադրում, հաղթահարում են դժվարին խոչընդոտները, ելք են գտնում ծայրահեղ իրավիճակներից, և հանդիսատեսը համոզված է, որ այդ բոլորը ընդամենը կինո է ու ցանկացած ցուցադրվող գործողություն ունի իր բացատրությունն ու կատարման եղանակը: Եվ հազիվ թե նրանց մտքով անցնի, որ շատ ու շատ անգամ դերասաններն իսկապես բախվում են այնպիսի արտակարգ հանգամանքների, որոնց մասին նույնիսկ երևակայելը դժվար է:

Ստորև կներկայացնենք երեք փոքրիկ դրվագ հայկական կինոյի էջերից, մինչդեռ նմանատիպ պատմությունները անհամեմատ ավելին են:

* * *

1970 թվականն էր: Մոսկվայի կրկեսում նկարահանվում էր «2 Լեոնիդ 2» գեղարվեստական կինոնկարը՝ Լեոնիդ Ենգիբարյանի մասնակցությամբ: Հերթական տեսարանն էր, որտեղ Ենգիբարյանը մի ձեռքում բռնել էր վառվող ջահ, իսկ մյուսում՝ աղավնի: Տեսախցիկն արդեն աշխատում էր, երբ հանկարծ թեքված ջահից բենզինն ու կրակի լեզուները թափվեցին դերասանի վրա: Մեկ ակնթարթ հետո Ենգիբարյանն ինքն էր վերածվել վառվող ջահի: Այրվում էին մազերը, դեմքը, ձեռքերը, հագուստը… Կատարվածից ապշահար ներկաները պապանձվել-քարացել էին տեղում: Օպերատորը բնազդաբար շարունակում էր նկարել, մինչ Ենգիբարյանը թավալվում էր արենայի կենտրոնում՝ փորձելով մարել բոցերը: Վերջապես արտիստներից մեկը մոտ վազեց և ձեռքի տակ եղած սավանով հանգցրեց կրակը:

Կես ժամ անց՝ դեմքն ու ձեռքերը վիրակապերով փաթաթած, Լեոնիդ Ենգիբարյանը դուրս եկավ հրապարակ և ասաց, որ պատրաստ է շարունակել նկարահանումները: Սակայն մինչև այդ օպերատորին խնդրեց, որ իրեն նվիրի սարսափելի միջադեպի նկարահանված ժապավենը: «Ուզում եմ ցույց տալ ընկերներիս,- բացատրեց նա:- Թող տեսնեն, որ Լյոնյան ոչ ջրում է խեղդվում, ոչ էլ կրակի մեջ է այրվում»:

* * *

Գուրգեն Մահարու ձեռագիր արխիվներում պահպանվել է 1927 թվականին արված մի գրառում, որը վերաբերում է «Հայկինո»-ի 6-րդ ֆիլմի՝ «Խասփուշի» նկարահանման աշխատանքներին և գլխավոր դերակատար Հրաչյա Ներսիսյանին: Ահա մի դրվագ այդ գրառումից.

«… Նկարահանվում է «Խասփուշի» տեսարաններից մեկը. ըստ կինոպիեսի, մի պարսիկ պիտի ծեծի ենթարկվի. ծեծվողը մեր շնորհալի դերասան Հրաչյան է, ծեծողները՝ «ղանթարի կինոդերասանները». ռեժիսոր Բեկնազարյանը փորձում է, փորձը անցնում է հաջող, այսինքն մեր «պարսիկները» ցույց են տալիս, որ ծեծում են, բայց իսկապես չեն ծեծում, այլ ձևացնում են: Օպերատորը դարձնում է ապարատը, ծեծողներն անցնում են իսկականին բառի… իսկական իմաստով: Հրաչյան կարիք չունի ցավ ձևացնելու, նա գոռում է իսկական ծեծվողի գոռոցով: Սաստել չի լինի, որովհետև «պարսիկները» կշփոթվեն: Հրաչյան գոռալով դիմանում է և ոտի ելնում արդեն կապտած մարմնով…»:

* * *

1973 թվականին ռեժիսոր Էռնեստ Մարտիրոսյանը նկարահանում էր «Մհերի արձակուրդային արկածները» կինոկատակերգությունը: Ֆիլմում դեր էր ստացել նաև Արմեն Խոստիկյանը: Նա պիտի մարմնավորեր միլիցիոների կերպարը: Սակայն դրա համար նախ անհրաժեշտ էր սովորել մոտոցիկլետ վարել, ինչը Խոստիկյանը չգիտեր: Այդ նպատակով դերասանին կցեցին միլիցիայի ավագ Խդրյանին, որը ստանձնեց ուսուցիչ լինելու պարտականությունը: Խդրյանը բոլոր ջանքերը գործադրեց կարճ ժամանակում Խոստիկյանից բավականին հմուտ մոտոցիկլետիստ կերտելու համար: Դերասանն այժմ ամեն ինչ գիտեր՝ շարժիչը գործի գցել, տեղից պոկվել, երթևեկել… Խդրյանն ընդամենը մի աննշան բան էր մոռացել՝ սովորեցնել, թե ինչպես է պետք… արգելակել:

Վրա է հասնում նկարահանման օրը: Բոլորը պատրաստ են: Օպերատորը սկսում է նկարել: Խոստիկյանը շարժվում է տեղից, արագություն է հավաքում ու սկսում է սլանալ: Նրա հետևից եկող նկարահանող խմբի մեքենան հազիվ է հասնում մրցարշավորդ դերասանին: Թվում է՝ աղետն անխուսափելի է. ուր որ է՝ մոտոցիկլետը պիտի բախվի փողոցում ընթացող մեքենաներին: Խոստիկյանը սեղմում է հնարավոր բոլոր բռնակներն ու սարքերը, բացի արգելակից: Այնուհետև նա հայտնվում է հրապարակում ու սկսում է խելահեղ պտույտներ գործել: Եվ հենց այստեղ է, որ միլիցիայի ավագ Խդրյանը դիմում է հերոսական քայլի. նա ընթացքից իրեն նետում է մոտոցիկլետի սայլակի մեջ և վերջին պահին արգելակում է եռանիվ մեքենան:

Ասում են՝ այդ դեպքից հետո Արմեն Խոստիկյանը երդվեց նկարահանվել միայն հետիոտների դերերում:

Հովիկ Չարխչյան