«ԱՐԻ ՏՈՒՆ» ԾՐԱԳԻՐՆ ԸՍՏ ԱՍՔԱՆԱԶ ՄՌԱՎՅԱՆԻ

Հայրենադարձության և ներգաղթի խնդիրները մեր երկրի համար նոր չեն: Դրանք եղել են առաջներում ու դեռ ապագայում ևս կմնան իբրև անխուսափելի իրողություն: Ճիշտ է, հայրենիքը զբոսավայր չէ, որտեղ մարդկանց պիտի կանչել հրապուրելով ու գայթակղելով, բայց և այնպես յուրաքանչյուր իրավիճակ պահանջում է կողմնակի միջամտություն և կամ այնպիսի խթանների առկայություն, որոնք հնարավոր կդարձնեն նպատակի իրագործումը, բարենպաստ հող կստեղծեն երկիրը լքած մարդկանց համար` կայացնելու ճակատագրական որոշումը: Այն, որ շատ անգամներ ձեռնարկված քայլերը դառնում են անպտուղ, ձախողվում են և կամ հանգեցնում են հակառակ արդյունքի, դեռևս նրա վկայությունը չէ, թե գաղափարն անիրագործելի է, առավել ևս` աննախադեպ: Ցավոք, այդպիսի փորձեր արվել են շատ անգամ, և մեր պատմությունը լի է մեծ ու փոքր դրվագներով: Ու եթե նախկինում դրանք չեն անվանադրվել «Արի տուն» կամ մեկ ուրիշ վերտառությամբ, դա դեռ չի նշանակում, թե այդ ծրագրերը ևս չեն ունեցել իրենց համակիրներն ու ընդդիմախոսները: Սակայն միշտ էլ գնահատելին մնացել է արդյունքը` մոռացության տալով միջոցներն ու մտադրությունների ենթատեքստը: Եվ այսօր պատեհ է վերհիշել տասնամյակների վաղեմություն ունեցող մի դրվագ ևս` ներկան վերաարժևորելու համար:
Անցյալ դարի 20-ական թվականները մեր երկրի կյանքում նշանավորվեցին ոչ միայն մեծ ցնցումներով ու վերափոխումներով, այլև ի կատար ածվեց այպես կոչված «հոգևոր հայրենադարձության» ծրագիրը: Պետության հորդորով ու աջակցությամբ աշխարհի տարբեր անկյուներից Հայաստան վերադարձան հայ մտավորականության սերուցքը կազմող բազմաթիվ անհատներ` գրողներ ու արվեստագետներ, գիտության ու տեխնիկայի բնագավառի նշանավոր դեմքեր: Թե ինչպես էր կազմակերպվում և իրականություն դառնում նրանց ներգաղթը, կարող է վկայել Ազգային արխիվի` երբեմնի գաղտնի թղթապանակներից մեկում պահվող այս եզակի նամակը` գրված Ասքանազ Մռավյանի ձեռքով: Նամակը թվագրված չէ, սակայն բովանդակությունից դժվար չէ կռահել, որ այն գրվել է 1925 թվականի օգոստոսին: Այդ օրերին Մռավյանը Հայաստանի լուսավորության ժողկոմն էր և միաժամանակ ՀՍԽՀ Ժողկոմխորհի նախագահի տեղակալը: Նրա նամակը հասցեագրված է Պողոս Մակինցյանին: Նշանավոր պետական գործիչ, գրականագետ Մակինցյանը 1925-ին դիվանագիտական առաքելությամբ գտնվում էր Իտալիայում: Ստորև ներկայացվող վավերագիրը հրապարակվում է առաջին անգամ:

Հովիկ ՉԱՐԽՉՅԱՆ

«Բարև, Պուղուս1.
Ինչպես երևում է` հավիտենական քաղաքը2 քեզ շատ է գրավել և մեռացնել տվել քո խղճուկ հայրենիքն ու այնտեղ տքնող բարեկամներիդ: Ասուպի նման երևաց Վենետիկից գրած կորեսպոնդեցիադ և էլ հեչ մի խաբար:
Այնինչ ասելիք-խոսելիքներ ունենք և սպասում էինք, որ նշան տաս գոյության ու գործերիդ մասին: Հույս չկտրելով լուր ստանալու քեզնից- այսու կանխում եմ նամակդ և գրելու եմ մի խնդրի մասին, որ հեռու չէ քո սրտից:
Խոսքս Ավետիք Իսահակյանի և Շիրվանզադեի մասին է, որոնցից առաջինի մասին կարդացինք կորեսպոնդենցիայումդ, իսկ երկրորդի մասին էլ պատմեց ողջ-առողջ Հայաստան ապավինած Եղ. Չարենցը3: Երկուսի դրությունն էլ, ըստ պատմածի, թե նյութական և թե հոգեկան տեսակետից, ըստ երևույթին հեռու է բավարար լինելուց: Մեր երեկվա գրականության այդ վերջին երկու ամենախոշոր դեմքերը դատապարտված են փլուզումի, կազմալուծման: Մեծ բաներ չսպասելով նրանցից ապագայում (բայց ո՞վ գիտե- գուցե սխալվում եմ, ծերացած լավ ձիերն, ասում են, ընդունակ են մեծ թռիչքներ գործելու), այնուամենայնիվ կարծում եմ, որ նրանց պիտի բերել Հայաստան և որոշ զգալի կենսթոշակով ապահովել նրանց վերջալույսը: Այս առթիվ զրուցեցի Արտաշեսի4, Աշոտիուսի5 և Սաքոյի6 հետ, միանգամայն համաձայն են և ինձ հանձնարարեցին այդ գործը գլուխ բերելու քո միջոցով, որ և կատարում եմ: Պիտո է, որ իսկույն ևեթ բանակցություններ սկսես վերոհիշյալների հետ, հող պատրաստես և նրանց համաձայնության դեպքում, մինչև հարյուրական չերվոն7 դրամ ճանփածախս տաս (այդ գումարն առաջին պահանջովդ կղրկենք)- Հայաստան ուղևորվելու համար: Մեզ իրազեկ պահիր բանակցություններիդ մասին8 (այստեղ մենք նրանց կտանք ամսական մի-մի հարյուր ռուբլի, ավել-պակաս, գուցե մինչև հարյուր հիսուն):
Երկրորդ ասելիքս Րաֆֆու ձեռագրերի մասին է. չէիր կարող արդյոք Չոպանյանի9 կամ մի այլ հայազգի երևելիի միջոցով բանակցել Րաֆֆու ժառանգի10 հետ և ստանալ Րաֆֆու ձեռագրերը: Նրանց գրական-պատմական արժեքը քեզ հայտնի է, ուստի գործի դիմիր:
Սպասում ենք նամակների, լավ խաբարների:
Քո` (ստորագրություն)»:

1. Պողոս Մակինցյանին ընկերները մտերմաբար անվանում էին Պուղուս կամ Պաուլո:
2. Նկատի ունի Հռոմը, որտեղ այդ օրերին գտնվում էր Մակինցյանը:
3. Չարենցը Եվրոպա կատարած ուղևորությունից Երևան է վերադարձել 1925 թ. հուլիսի 31-ին:
4. Արտաշես Կարինյան (1886- 1982)-կուսակցական և պետական գործիչ, այդ տարիներին ՀԽՍՀ Կենտգործկոմի նախագահն էր:
5. Աշոտ Հովհաննիսյան (1887-1972)- կուսակցական և պետական գործիչ, պատմաբան, այդ տարիներին Հայաստանի Կոմկուսի կենտկոմի առաջին քարտուղարն էր:
6. Սարգիս Համբարձումյան (1870-1944)- կուսակցական և պետական գործիչ, այդ տարիներին ՀԽՍՀ Ժողկոմխորհի նախագահն էր:
7. Չերվոնեց- 20-ական թթ. տասը ռուբլի ոսկու արժողությամբ թղթադրամ:
8. 1911 թ. երկրից հեռացած Ավետիք Իսահակյանը Հայաստան եկավ 1926-ի աշնանը: Նույն թվականին Հայաստան վերադարձավ նաև 1919-ից Եվրոպայում բնակվող Շիրվանզադեն:
9. Արշակ Չոպանյան (1972-1954)- հայ նշանավոր գրող, քննադատ, հասաակական գործիչ
10. Րաֆֆիի որդին` Արամը այն տարիներին մոր հետ բնակվում էր Լոնդոնում:

ՀՈՂՄԵՐՆ ՈՒ ՈՂՈՐՄԵԼԻՆ

Պատմության մեջ քիչ չեն դեպքերը, երբ իրավիճակային ցնցումների, հանգամանքների «բարենպաստ» ընթացքի կամ անհատական արկածախնդրության շնորհիվ տեսանելի բարձունքներում են հայտնվել մարդիկ, ովքեր, մեղմ ասած, ունեցել են խիստ համեստ ընդունակություններ ու կասկածելի հեղինակություն: Եվ միայն ամենազոր ժամանակն է, որ դեռ ի զորու է եղել սրբագրել պատեհապաշտության սայթաքումները, տարանջատել արժեքն անարժեքից, վերջին դարձնել երեկվա առաջինը։ Այդ երևույթն իր առավել ցցուն արտահայտությունն է գտնում հատկապես քաղաքական կյանքում և գրական միջավայրում: Իսկ դրսևորման վայրի նմանօրինակ ընտրությունը բացատրվում է սոսկ այն հանգամանքով, որ այս ոլորտներում են առավելագույնս բացահայտվում մարդու անհատական ես-ի ճշմարիտ նկարագիրը, նրա հավակնությունների ու մտասևեռումների իրական սահմանը։
Հայ գրականության մեջ ասվածի ամենատիպիկ ու ամենավառ ներկայացուցիչներից է եղել Հակոբ Հակոբյանը (1866-1935 թթ): Չարենցի դիպուկ բնորոշմամբ` բանաստեղծ դարձած այդ «մեծ հաշվապահը» մի օր հանկարծ հռչակվեց պրոլետարական գրականության հիմանդիր ու նահապետ, նրա գործերին դասագրքային արժեք վերագրվեց, մեծարումների ու փառաբանումների ալիքն այնպիսի ծայրահեղ արտահայտումներ ունեցավ, որ այն խառնակ օրերին քիչ չէին նրանք, ովքեր Ազատ Վշունու ոգով Հակոբյանի մասին կարող էին ասել.
«Մի Դանթե՞ կամ թե Պուշկի՞ն ես դու,-
Չէ, իմ ընկեր
Ավելի ուժգին ես դու…»:
Սակայն դա մոլորության ընդամենը մի երեսն էր: Հաջորդը պիտի լիներ այն, որ նորահայտ «ուժգինը» ինքն էլ հավատաց և խորապես ներշնչվեց այն համոզմամբ, թե իրոք, սեփական գրիչը համաշխարհային դասականներին գերազանցող արվեստ էր արարում, իսկ այդ արարչագործությունը պիտի փոխհատուցվեր ըստ արժանվույն: Նման անձնահաճության ներքո էլ Հակոբյանն ապրեց իր կյանքի մնացյալ տարիները` դրանց ուղեկից հետևանքներով։
Հայաստանի ազգային արխիվում պահպանվել է Հ. Հակոբյանի ոչ այնքան գրագետ մի նամակը` հասցեագրված այն տարիներին ՀՍՍՀ լուսավորության ժողովրդական կոմիսար Ասքանազ Մռավյանին: Բացի այն, որ այս վավերագիրն իր բովանդակությամբ և ոճով չափազանց հատկանշական է տվյալ ժամանակաշրջանի ու գրական միջավայրի ոգուն, սրա հետ մեկտեղ այն մի իսկական հայելի է Հակոբյանի մարդկային էությունն իր ողջ զավեշտականությամբ ու մոլորություններով արտացոլված տեսնելու համար։ Նամականը միևնույն ժամանակ վկայությունն է այն բանի, թե մարտնչող միջակությունն իր նպատակին հասնելու ինչպիսի զարտուղիներ, այլոց վաստակի նկատմամբ վերաբերմունքի ինչպիսի քամահրանք կարող է որդեգրել։
«Մեր Վերհարենը,- նայիր, հրեն- Քաշում է փառքը իր պարանով»,- հերթական անգամ Հակոբյանին պիտի հեգներ Չարենցը: Իսկ թե ինչպես էր իր փառքը քաշում Հակոբյանը` համոզվեք ինքներդ` ընթերցելով ստորև ներկայացվող նամակը, որ մեջբերվում է ամբողջությամբ:

«15. 10. 25
Թիֆլիս 1
Թանկագին ընկեր Ասքանազ Մռավյան,
Անհամբեր սպասում եմ, թե ե՞րբ պիտի գրես, որ գամ Երևան լիակատար ժողովածուիս հրատարակման մասին բանակցելու:
Ես վախենում եմ, թե իմ «Ստեփան Շահումյանը որպես գրական քննադատ» հոդվածիս պատճառով, ուր, ինչպես քեզ հայտնի է, շոշափվում է Բախշի Իշխանյանի2 չունեցած «պատիվը»- նրա հոգևոր լակոտները խանգարեցին ժողովածուի լույս տեսնելը:
Եվ սակայն ինչպես քանիցս գրել եմ, ոչ միայն հերթական պահանջ ու անհրաժեշտություն է այդ, այլև Զակկրայկոմին3 կից հոբելյանական հանձնաժողովի որորշումն` վավերացրած կուսակցական բարձրագույն օրգանի (ЗККОМ-ի) կողմից:
Ոչ ոք ինձ այնպես չի վիրավորած, որքան Խ. Հայաստանի մի քանի նախկին սպեցիֆիկ պատասխանատու աշխատավորները, որոնց ձեռքումն է այժմ գտնվում և մուրճը, և զնդանը, և փողը, և իրավունքը այդ փողի գործադրման, սկսած հանգուցյալ Մյասնիկյանից4, վերջացած նրա աջ թև համարյալ Աշոտ Հովհաննիսյանից5:
Այդ նորակոչ, իրենց «հին» համարող ընկերները հրատարակեցին Վահան Տերյան զտարյուն սպեցիֆիկի լիակատար ժողովածուն` ծախսելով 10 հազարներ, հոնորարներ տալով հանգուցյալի կնոջ և նրա հրատարակող- խմբագիր Պ. Մակինցյանին6, բայց որոշումն իմ ժողովածուի մասին հայտարարած` զլացան ի կատար ածել կամ գոնե հերթական համարել:
Ո՞ւմ էր պետք չորս մեծ հատորները «այդ աշնան թախծի», «աշնան տերևաթափի» և «մեռնող հոգու» հեծեծանքները… Արթնացո՞ղ, դասակարգային կռվի ելած բանվորությա՞ն, թե՞ սոցիալիստական կարգերը հիմնադրող այսօրվա շինարար բանվորագյուղացիության: Ի՞նչ կարող են տալ այսօր և վաղը մեր աշխատանքի հերոսներին, հեղափոխության կամ սոցիալիստական շենքի կառուցողներին Վահան Տերյանի ողբերը, հեծեծանքները, վշտերը և նման ապրումները…
— Ոգևորությո՞ւն, հրահրո՞ւմն, խթանու՞մն մեր միջին և ստորին աշխատավորական մասսաներին մասնակցել ընդհանուր կռվին բոլոր ֆրոնտներո՞ւմ:
Կամ` Հովհ. Թումանյանի լիակատար ժողովածուն, որի համար հատկացված է մոտ չորս տասնյակ հազար ռուբլի նույն Պողոս Մակինցյանի հորդորներով և անմիջական մասնակցության…
Ինձ թվում է, որ մեր արթնացող գյուղը կամ մեր սովետական գյուղացիությունը և բանվորությունը այսօր կարոտ ու ծարավի չի Հովհ. Թումանյանի գործերին: Եվ սակայն նա հրատարակվում է 2-րդ հերթին:
Ոչ պակաս խնամք ու նյութական աջակցություն են ցուցադրում հիշյալ մեկենաս- սպեցիֆիկները իրենց ինտելիգենտական տենչերի պոետ լեֆիստ- ֆուտուրիստ, եթե կուզես` անգամ երես առած ֆաշիստ Եղ. Չարենցին` հրատարակման օժանդակություն տալով նրա «Ռոմանս անսեր»-ներին, «Ասպետական» ու «Երկիր-նաիրյան»-ներին «կոնքի», «մեզի» և «նստուկների» պոետին` պրոլետարական անունը շռայլելով:
Ես ուղղակի մնացել եմ զարմացած, թե որքան նահանջներ ենք թույլատրում մեզ գրականության մեջ, փոխարեն աճում- նվաճումների…
Եթե այն, ինչ կատարվում է այսօր, տեղի ունենար փառավոր անցյալում, բոլշևիզմի փառավոր տրադիցիաների օրոք, ամեն մեկը իրավունք կունենար դավաճան անվանելու մեզ, ինչպես մենք էինք և ենք անվանում մենշևիկներին:
Դու կարող ես համաձայն չլինել իմ կարծիքներիս մի քանի կետերի հետ, բայց հոգուդ խորքում, որպես հին կուսակցական, որպես բոլշևիզմի տրադիցիաների պաշտպան և նրա դրոշի տակ գործողներից մինը` չես կարող հերքել, չհամակրել:
Վերջ տանք այս բոլոր խոսակցություններին և միանգամից մոտենանք հարցին:
Ես պահանջում եմ և իրավունք ունեմ պահանջելու Խորհրդ. Հայաստանի ղեկավարությունից, որ նրանք հրատարակեն իրենց ավագագույն պրոլետ պոետ Հակոբ Հակոբյանին` դրա համար չխնայելով նյութական անհրաժեշտ միջոցներ, ինչպես չխնայեցին այնպիսի վերը հիշածս հեղինակների համար, որոնց կարելի էր հետաձգել:
Բայց չհետաձգեցին, որովհետև պաշտպաններ և խնամիներ ունեցան, մեջի մարդիկ- մեկենասներ…
Ես քեզ խոստանում եմ այս հարցը վերջնականապես դնել այն կոմիսսիայում, ուր որոշման է սպասում իմ լիակատար ժողովածուիս հրապարակումը:
Ես այլևս սպասել չեմ կարող. գարնանը խոստանալ աշնան համար, աշնանը` գարունքի ձգել… Իսկ ով գիտի, գուցե մինչև գարունքը սիրտս պայթի հիվանդությունից, և ես իմ սրտի մուրազը հետս տանեմ գերեզման:
Ես շատ եմ խնդրում այս նամակաբերով վերջապես ինձ հայտնես` տպվելու՞ է ժողովածուս այդտեղ, այս տարի, թե՞ նա ինչ-ինչ հաշիվներից դրդված հետաձգվելու է նորից:
Եթե Խ. Հայաստանը չի կամենում հին բոլշևիկ կոմմունիստ պոետի գործերը երևան հանելու` ի՞նչ է մտածում այդ ավագ բոլշևիկ պոետի подполь- ընկեր Ա. Մռավյանը7…
Բոլշևիկ պոետը շատ լավ գիտի, որ բոլշևիկ ընկեր Մռավյանը մեծ տակտիկայի և համբերության մարդ է. տասը չափող` մին կտրող: Բայց բոլշևիկ պոետը այլևս, 1923 թվից- ուղիղ երկու տարի- չի կարող սպասել, թե երբ կբարեհաջի հոգու ներսում ատող Աշոտ Հովհաննիսյանը հին բոլշևիկի գործերին ուշադրություն դարձնել:
Ես այլևս չեմ կամենում ծաղրանքի առարկա դառնալ… Ես խնդրում եմ պարզ խոսել. ճշմարիտն երեսիս ասել և ինձ հույս ու խոստումներով չկերակրել… Կամենու՞մ եք խոստումներդ կատարել, մանավանդ Աշոտը, որ ձեռքը կրծքին տանելով` մի քանի շաբաթ սրանից առաջ խոստացավ իր ձայնը տալ հօգուտ լիակատար ժողովածուիս:
Ծաղրանք եմ համարում այդ լռությունը նրա համար, որ որոշակի ձեր ծանրակշիռ խոսքին կարոտ մնացի, մեկ` ու երկրորդ էլ` անկարող ինքս իմ գլխի ճարն անել այն միջոցներով, քանի շունչս բերանումս է:
Ոչ դուք եք մի հույսատեղի առիթ դառնում և ոչ ինձ եք ազատում, որ կարողանամ դիմել մի ուրիշ աղբյուրի, որի հաջողությանը չեմ կասկածում, որովհետև չէ՞ որ Վրաստանը ինձ պակաս չի սիրում Հայաստանի ժողովրդական մասսաներից:
Մյուս տարի մայիսի 29-ին լրանում է իմ ծննդյան 60 տարին և թող պատմությունը մի անգամ էլ թքի հայ սպեցիֆիկների երեսին, ասելով` Ամոթ ! Հ. Հակոբյանին հրատարակեցին վրացիները, կամ ռուսները, իսկ հայերը` ոչ: Նրանք կարողացան գնահատել «կոնքի ու մեզի» պոետին, «երազներ թքող», «Նոսկեների նստուկները»8 նկարող հիվանդներին, սիֆիլիտիկ կանանց երգող- սիրողին, բայց պրոլետ պոեզիայի հիմնադրին Հայաստանում` Հակոբ Հակոբյանին` ոչ:
Կամ Վահան Տերյաններին ու նմաններին:
Բոլորովին էլ չեմ վշտանա, եթե մարդ [ անընթեռն.] վեր կենաք ինձ գրեք, թե թող հույս չունենամ լիակատար ժողովոծուիս երես տեսնել Հայաստանում, հայաստանցիների կողմից, Հայաստանի տպարանում տպված…
Թող այդպես լինի, միայն թե լսեմ որոշում, լսեմ կենդանի խոսք, թեկուզ նա մեռելաթաղի նոտաներով լինի հնչելիս…
Տպվում է, թե ոչ! Ե՞րբ ու էլի երբ: Մտադիր եմ, եթե հրավիրի տեղական ասոցիացիան (պրոլետ-գրողների) անցնեմ Հայաստան9 և հավատացած եղիր, ընկեր Ասքանազ, որ եթե պատահենք էլ` թոբա թե մի խոսք հարուցանեմ ժողովածուիս տպել- չտպվելու մասին, միայն թե մինչև այդտեղ գալս նեղություն քաշես նամակաբերովս մի վճռական պատասխան տալ ինձ, որ ես էլ իմ անելիքն անեմ: Լռությունը համարում եմ շատ անքաղաքավարի ձևով մերժումի տեղ: Մերժում եք, մերժեք նամակով:
Կոմողջույններով` Հակոբ Հակոբյան»:

Պետք է ասել, որ ի պատիվ Հայաստանի այն օրերի պատասխանատուների, Հակոբյանի բացահայտ շանտաժը որևէ ազդեցություն չունեցավ: Լիակատար ժողովածուն չտպագրվեց ոչ այդ, ոչ էլ հաջորդ տարի: Նա ստիպված էր կրկին Թիֆլիսում լույս ընծայել բանաստեղծությունների իր գրքույկը: Փոխարենը Երևանում մեկը մյուսի ետևից հրատարակվեցին Տերյանի, Թումանյանի, Շիրվանզադեի, Դեմիրճյանի, Պարոնյանի, Նար-Դոսի հատորները: Իսկ Հ. Հակոբյանի քառահատոր երկերի ժողովածուն Երևանում սկսեցին տպագրել միայն… 30 տարի անց, երբ ուրիշ էր ժամանակը և ուրիշ էին մարդիկ։
Առաջներում և հետո շատերն են իրենց սրամիտ էպիգրամներով ու ասույթներով ձաղկել Հակոբյանին, սակայն դրանցից ամենահիշարժանը դարձյալ մնում է Չարենցի «Գրական նահապետին» վերնագրով երկտողը, որն իր սեղմ բովանդակության մեջ ամփոփում էր հարաբերությունների ամբողջ ողբերգությունն ու զավեշտը.
«Սանձել է ուզում հողմերին
Այս… ողորմելին»:

1. Նամակի առաջին էջի գլխամասում հեղինակի ձեռքով գրված է. «Վերջին նամակս ժողովածուիս առթիվ: Հ. Հ.»:
2. Զակկրայկոմ- Անդրկովկասի երկրամասային կոմիտե
3. Բախշի Իշխանյան- Սոցիալ-դեմոկրատական բանվորական հայկական կազմակերպության հիմնադիրներից, դրա այսպես կոչված «սպեցիֆիկ» անջատողական թևի ներկայացուցիչ:
4. Ալեքսանդր Մյասնիկյան- (1886- 1925), հայ պետական գործիչ, Խորհրդային Հայաստանի կառավարության առաջին նախագահը, զոհվել է ինքնաթիռային աղետից 1925 թ. մարտի 22-ին։
5. Աշոտ Հովհաննիսյան (1887-1972), պատմաբան, պետական և կուսակցական գործիչ:
6. Պողոս Մակինցյան- (1884- 1938), հայ գրականագետ, հրապարակախոս, պետական գործիչ, 1920-ականներին դիվանագիտական աշխատանքով գործուղված էր Եվրոպա։
7. Подполь- ընդհատակ (ռուս.)
8. Նոսկե- Գուստավ Նոսկե (1868- 1946), Գերմանիայի ռազմական մինիստր, աջ սոցիալիստ: Ակնարկում է Չարենցի «Տիրապետողների կամքը» ստեղծագործությունը, որտեղ հիշատակված է այս անունը:
9. 1925 թ. նոյեմբերի 4-ին Հ. Հակոբյանը մասնակցել է Հայաստանի պրոլետ գրողների ասոցիացիայի առաջին համագումարին, հանդես է եկել բացման և եզրափակիչ ելույթներով:

Հովիկ ՉԱՐԽՉՅԱՆ

ՈՐՏԵ՞Ղ Է ԱԲՈՎՅԱՆԻ ԳԵՐԵԶՄԱՆԸ

1848 թ. ապրիլի 2-ին Խաչատուր Աբովյանը դուրս եկավ իր տնից ու այլևս չվերադարձավ: Ավելի քան մեկ ու կես դար է անցել, բայց մինչ օրս էլ մեծ գրողի ու լուսավորչի անհայտ բացակայության առեղծվածային պատմությունը հանգիստ չի տալիս հետազոտողներին: Այս ընթացքում շրջանառվել են բազմազան վարկածներ ու կարծիքներ, քննության են դրվել հավանական ու անհավանական տեսակետներ, հրապարակվել են ծավալուն աշխատություններ: Սակայն, այդ ամենով հանդերձ, գաղտնիքը շարունակում է մնալ գաղտնիք, իսկ յուրաքանչյուր նոր մոտեցում էլ ավելի է խճճում առանց այդ էլ կնճռոտ պատմությունը:
Անհետացման հավանական պատճառների ու ենթադրությունների ցանկն ի սկզբանե ընդարձակ էր: Դրան նպաստել էին երկու կարևոր հանգամանք: Մի կողմից դեպքի առթիվ ոտիկանության հարուցված գործի և հետաքննության արդյունքներն էին, որոնց կցկտուր լինելը արդեն իսկ զանազան կասկածներ էր հարուցում, մյուս կողմից ամենատարբեր ասեկոսեների առիթ էին տալիս ոմանց հետ Աբովյանի անձնական ու ծառայողական բարդ հարաբերությունները, որոնք գրողի անհետացումից հետո ներկայանում էին միանգամայն այլ երանգներով ու ենթատեքստով:
Երևանում լուրեր էին տարածվում այն մասին, թե գրողը խեղդվել է Զանգու գետում, և գետի ափին գտել են նրա ոտնամանը: Ուրիշները պնդում էին, թե պատահարի մեղավորներ կարող են լինել Էջմիածնի կղերականները, որոնք հալածում էին Աբովյանին այն բանի համար, որ վերջինս հերքել էր Արարատի գագաթին Նոյյան տապանի գոյության փաստը: Ոմանք էլ հակված էին մտածելու, թե Աբովյանը կարող էր սպանվել մի քանի թուրքերի ձեռքով, որոնք իբր ժամանակին պարտք էին վերցրել գրողից և որոշել էին չվերադարձնել գումարը:
Ավելի ուշ շրջանառության դրվեց նաև ինքնասպանության թեզը, ինչը ևս որևէ կերպ չէր հիմնավորված: Ասենք, որոշ կենսագիրներ ու պատմաբաններ էլ ավելի հեռուն գնացին: Մի դեպքում Աբովյանը հայտնվում էր Կովկասի լեռնականների առաջնորդ Շամիլի մոտ, մեկ այլ տարբերակում նա մեկնել էր զինվորագրվելու Եվրոպական հեղափոխությանը, իսկ հետո եղան նաև պնդումներ, թե «Վերք Հայաստանի»-ի հեղինակը հասել է մինչև… Բրազիլիա: Սակայն պետք է ասել, որ այս շարքում առավել հետաքրքրական էին շշուկներն այն մասին, թե Աբովյանին «սև կառեթով» տարել են Սիբիր: Կարո՞ղ էր այս վարկածն իրական լինել: Կա՞ն այնպիսի փաստեր, որոնք թույլ են տալիս փոքր-ինչ այլ կերպ գնահատել ու դիտարկել Աբովյանին աքսորելու հնարավորությունը:
Այս առումով Հայաստանի ազգային արխիվի թղթապանակներում պահպանված մի վավերագիր (ՀԱԱ, ֆ. 122, ց. 1, գ. 236, էջ 74-76) բավականին ուշագրավ և անսպասելի տեղեկություններ է պարունակում` իր հավաստիությամբ ստիպելով առանձնակի վերաբերմունք դրսևորել այնտեղ շարադրվածի հանդեպ: Խոսքը 1926 թվի գարնանը Մայր Աթոռի միաբան Ռուբեն ծ. վարդապետ Մանասյանի կողմից Հայաստանի Լուսժողկոմ Ասքանազ Մռավյանին հղված նամակի մասին է: Ձեր ուշադրությանն ենք ներկայացնում այդ նամակն ամբողջությամբ:
“Հայաստանի Խ. Ս. Հանրապետության
Լուսժողկոմ մեծարգո Ա. Մռավյանին
Անցյալ 1925 թվին իմ Հեռու Արևելքում ճանապարհորդությանս միջոցին, Խարբինում` տեղական հայ գաղութի աչքի ընկնող անդամներից Սարգիս Գրձիլյանը պատմեց, որ իր մոտ է եղել Խաչատուր Աբովյանի գերեզմանի նկարը, որը պահելիս է եղել մեծ գուրգուրանքով, սակայն այդ նկարը այրվել է 1917 թվին իր տանը պատահած հրդեհի ժամանակ, իր գրադարանի և մի շարք նկարների հետ:
Պատմեց, թե ինչպես է այդ նկարը ընկել իր ձեռքը: Սարգիս Գրձիլյանի` դեռ Վլադիվաստոկում եղած ժամանակ գալիս է իր մոտ մի անծանոթ մարդ և հայտնում, թե ինքը Կուկունյանի1 խմբից է, Սախալին աքսորված, անունը Ծերուն, որ գիտե լուսանկարել: Երբ դեռ ինքը Սախալինում է լինում, գալիս է Սախալին Խաբարովսկ քաղաքից Մարգարիտովի էքսպեդիցիան 1906-07 թվին և այդ խմբի հետ ինքն էլ գնում է Օխոտսկ որպես լուսանկարիչ, որտեղ և լուսանկարում է մի շարք տեսարաններ:
Օխոտսկում մի աքսորյալ ծերունի ռուս` գիտնալով այդ լուսանկարչի հայ լինելը, ցույց է տալիս մի գերեզման ասելով. “Ահա այստեղ է թաղված հայ Խաչատուր Աբովյանը, որ աքսորված էր այստեղ”:
Լուսանկարիչը նկարում է այդ գերեզմանը, որը Սարգիս Գրձիլյանի պատմելով ներկայացնում է մի չարդախ (չորս սյուն տնկած, վրան ծածկած տախտակով), որի տակ կար մի գերեզման:
Լուսանկարիչ Ծերունը Օխոտսկից վերադառնալիս էքսպեդիցիայի գլխավոր Մարգարիտովի2 երաշխավորությամբ ազատվում է Սախալինից և ժամանակավորապես ապրում Խաբարովսկում, որտեղ և զբաղվելիս է եղել լուսանկարչությամբ:
Սակայն ցարական կառավարությունը նորից հետապնդում է նրան բանտարկելու, որի պատճառով փախչում է Խաբարովսկից և գալիս է Վլադիվաստոկ, որտեղից էլ մի քանիսի օգնությամբ փախչում է Ֆուզուն և Սինգապուր:
Վլադիվաստոկից հեռանալիս մի շարք իր լուսանկարներից նվիրում է Սարգիս Գրձլյանին, որոնց հետ և հանձնում է ի պահ Խաչատուր Աբովյանի գերեզմանի նկարը:
Ի նկատի ունենալով մի հանգամանք, որ Կուկունյանի արշավախմբի անդամներից ամենակրթվածը և ինտելիգենտ անհատներից մեկն է եղել վերոհիշյալ լուսանկարիչ Ծերունը, որը անշուշտ քննադատական աչքով և լրջությամբ է վերաբերվել այս խնդրին և լուսանկարելով մեր մեծ հայրենասերի գերեզմանի նկարը, որ անհայտության մեջ է եղել մինչև այսօր, ցանկացել է հրապարակ բերել նրա ուր լինելը, սակայն իր դրությունը կասկածելի լինելով չի կարողացել իր մտադրությունը իրագործել և վախենալով, թե կարող է իր փախուստի ժամանակ նկարը կորցնել, հանձնել է ի պահ Սարգիս Գրձիլյանին, որը պահելիս է եղել ամենայն խնամքով:
Սարգիս Գրձիլյանը որպես խելացի և լուրջ մարդ միշտ հետաքրքրվել է հասարակական և հայկական կյանքով և պարբերական մամուլի միջոցով մոտիկ ծանոթ է հայկական կյանքի անցուդարձի հետ, ցավելով էր պատմում, որ իրեն մեծ վիշտ է պատճառել ոչ այնքան իր նյութական խոշոր վնասը, որքան Խաչատուր Աբովյանի գերեզմանի նկարի կրակի ճարակ դառնալը:
Այս մասին հայտնելով Ձեզ, հարգելի կոմիսար, ցանկալի է Խորհրդային Միության հաստատությունների միջոցով ստուգել Խաչատուր Աբովյանի անհայտանալու տարեթվի արխիվներից:
Իմ ճանապարհորդությանս միջոցին Սիբիրում հանդիպեցի շատ ու շատ հայ աքսորականների, որոնց հետ խոսելուց երևաց, որ աքսորականների գլխավոր ուղին է եղել Պետերբուրգ-Իրկուտսկ-Չիտա-Խաբարովսկ-Նիկոլաևսկ-Սախալին-Օխոտսկ. ահա այս քաղաքի արխիվներից էլ պիտի ստուգել Խաչատուր Աբովյանի աքսորի պատմությունը:
Ընդունեք իմ հարգանքներիս հավաստիքը`
Ռուբեն ծ. վարդապետ Մանասյան
թիվ 17
15 մարտի 1926թ.
Էջմիածին”:
Ռուբեն վարդապետի այս գրությունից բացի կան այլ վկայություններ ևս, որոնք գալիս են ամրապնդելու Աբովյանի սիբիրյան կյանքի վարկածը: Այսպես, օրինակ, 19-րդ դարի վերջին Հեռավոր Արևելքում ճանապարհորդող գիտնականները աշխարհից կտրված, մոռացված մի գյուղակում հանդիպում են երեխաների, որոնք ազատ խոսում էին գերմաներեն: Երբ գիտնականները զարմանքով հարցնում են, թե ո՞վ է նրանց սովորեցրել այդ լեզուն, տեղացիները պատասխանում են, որ իրենց ուսուցիչն է եղել ազգությամբ հայ Խաչատուր Աբովյանը:
Ռուս հայտնի գրող և հրապարակախոս Ն. Չեռնիշևսկին Աստրախանում եղած ժամանակ տեղաբնակ հայերին պատմել է, որ իր Աքսորի տարիներին Սիբիրում հանդիպել է Խ. Աբովյանին: «Ես Աբովյանի հետ էի»,- ասել է նա: Ժամանակին այս փաստը հաստատել է նաև Էջմածնի ճեմարանի ուսուցիչ Ստեփան Կանայանցը, ով Գերմանիայում իր ուսումնառության տարիներին Աստրախանի հայերից ստացել է դեպքը հաստատող նամակ:
Գալով վերը ներկայացված փաստաթղթի հետագա ճակատագրին` կարող ենք ընդամենը հավելել, որ արխիվային մատյաններում մեզ հաջողվեց գտնել ևս մի կարճ գրություն, որտեղ ասված էր.
«Գիտության և արվեստի ինստիտուտին. կից ուղարկվում է Ռուբեն Ծ. վարդապետ Մանասյանի նամակի պատճենը, Լ. Ժողկոմ Ա. Մռավյանի մակագրությամբ:
Ավագ գործավար` Մ. Հակոպջանյան
2984
27.03.26թ.»
Հայտնի է, որ ավելի ուշ Ռուբեն վարդապետը նույն խնդրանքով դիմել է նաև Վենետիկի Մխիթարյան միաբանության հայրերին: Այլ տեղեկություններ դրանց ընթացքի մասին չկան: Պետք է կարծել, որ այն օրերին այնքան էլ հեշտ չէր կազմակերպել որոնումներ Հեռավոր Արևելքում, մի բան, ինչն այսօր, կարծում ենք անհամեմատ ավելի հեշտ իրագործելի է:

1. Սարգիս Կուկունյան- Հայ ազատագրական շարժման գործիչ: 1890 թ. աքսորվել է Սախալին:
2. Վ. Պ. Մարգարիտով- Ռուս հետազոտող, երկրաբան, Ամուրի հետազոտման ընկերության անդամ, Վլադիվոստոկի արական գիմնազիայի դասախոս:

Հովիկ ՉԱՐԽՉՅԱՆ