ՈՎ Է ԵՂԵԼ ԱՌԱՋԻՆ ԾԽՈՂԸ

Թվում է՝ նման հարցին պատասխանելը գրեթե անհնար է, բայց պատմությունը չի սիրում անպատասխան հարցեր: Եվ առնվազն Հին աշխարհի համար վաղուց ի վեր հայտնի է «հերոսը»:

Այդ մարդու անունն էր Ռոդրիգո դը Խերես (որոշ աղբյուրներում նշվում է Դիեգո Ռոդրիգես անունը): Ասվում է, որ նա Պորտուգալիայի ու Իսպանիայի սահմանին գտնվող Այամոնտե փոքրիկ քաղաքից էր: Կոլոմբոսի արշավախմբի անդամը ծխախոտի հետ ծանոթացավ 1492 թվականին և իր հետ բերեց Եվրոպա: Այդ անծանոթ տերևները նա ոլորում ու ծխում էր՝ հարուցելով կնոջ զայրույթն ու սարսափը: Վերջինս կարծում էր, թե ամուսնում մեջ ինչ-որ դև է մտել ու ծուխ է արձակում: Սա կանչեց հավատաքննիչներին: Հոգևոր հայրերը եկան, Ռոդրիգոյին կալանեցին, նրա տունն էլ հողին հավասարեցրին՝ որպես չար ոգիների բնակության վայր:

Զավեշտալին այն է, որ երբ Ռոդրիգոն բանտից ազատվեց, Եվրոպայի կեսն արդեն ծխում էր, հոգևոր հայրերն էլ՝ ներառյալ:

Այսօր Այամոնտե քաղաքում Ռոդրիգո անունով փողոց կա: Իսկ քանդված տան տեղում կանգնեցրել են առաջին ծխողի կիսանդրին:

ԼԵՎՈՆ ԽԵՉՈՅԱՆ

Այսօրվա դժգոհողների մեջ ապրում է դարեր առաջվա պայքարում պարտվածի իղձը՝ հաղթանակն ու ազատությունը: Այսօրվա մարդը՝ միայն մի կյանքի ժամանակում ապրող մարդը, իրավունք ունի՞ ասելու, թե ինքը ազատություն չի ուզում, ինքը վախենում է պատերազմից, երբ ինքն իր մեջ կրում է իրենից առաջ ապրած ու երբեք չհաղթանակած մի ամբողջ ժողովրդի ազատության իղձը: Ու՞ր է ձեր երազի սերը…

ԻՄԱՆԱՆՔ ՆԱԵՎ ՀԵՏԵՎՅԱԼԸ

Սարդարապատի հուշահամալիրի մասին իմանանք նաև հետևյալը.

Զանգաշտարակի վեց զանգերը ձուլված են Ֆրանսիայում:

Մեղեդին մշակել է անվանի երաժշտագետ Ռոբերտ Աթայանը:

Հուշապատի վրա գրված է. «Հավերժ փառք Սարդարապատյան ճակատամարտի հերոսներին»: Հուշահամալիրի բացման նախորդ օրը Իսրայելյանը ստուգում է, թե արդյո՞ք ավարտված են բոլոր աշխատանքները և հայտնաբերում, որ վերը նշված գիրը արված չէ: Անմիջապես կանչում է 4 քարտաշ վարպետի և կավճով, առանց նախնական չափումների ու գծագրերի գրում է որմնագիրը:

ԵՐԿՈՒ ՎՐՁՆԱՀԱՐՎԱԾ

Մի անգամ Քոչարն ինձ հարցրեց. «Պուշկինյան թանգարանում Սեզանի ինքնանկարը տեսե՞լ ես»: Ասացի. «Այո»: «Նկատե՞լ ես, ճակատի վրա, հոնքերի միջև նկարի հետ որևէ կապ չունեցող երկու վրձնահարված կա»: Ասացի. «Չեմ նկատել»: «Կգնաս, կնայես, ընդհանուր հյուսվածքի հետ ոչ մի կապ չունեցող երկու վրձնահարված է դրել, մեկը՝ կարմիր, մյուսը՝ կանաչ: Ճակատին դրել է այն խնդիրը, որն ամբողջ կյանքում իրեն հուզել է»:

Տիգրան Մանսուրյան

ՓԱԽՈՒՍՏ ԴԵՊԻ ԱՆՄԱՀՈՒԹՅՈՒՆ

Ֆրանսիացի բանաստեղծ Ֆրանսուա Վիյոնն այն տաղանդավոր գրողն է, որ մահվան տարեթիվ չունի: Ոչ ոք չգիտի, թե ինչ կատարվեց նրա հետ: Իր ծննդից 33 տարի անց նրա ճակատագիրը դարձավ անհայտ: Փոխարենը պահպանվել է մի պատմություն այն օրերից, երբ դեռ 20 տարեկան էր ու խենթի պես սիրահարված: Աղջկա անունն էր Կատրին դը Վոսել: Բայց կար ևս մեկը, որ սիրում էր Կատրինին՝ ոմն Սերմուազ: Երիտասարդները որոշեցին մենամարտել: Մրցակիցը դաշույնով պատռեց Վիյոնի շրթունքը, ինչին ի պատասխան բանաստեղծը մի մեծ քար վերցրեց, հարվածեց Սերմուազի գլխին ու սպանեց նրան: Հաղթողին ուրիշ ոչինչ չէր մնում, քան փախչել Փարիզից: Եվ ինչպես փոքր-ինչ սարկազմով, բայց իրավացիորեն նկատել է Ստեֆան Ցվայգը, «դա փախուստ էր դեպի անմահություն»:

ԴԱՐԵՀԸ ԵՎ ԴԵՄՈԿՐԻՏԻՍԸ

Պարսից Դարեհ արքան ծանր վշտի մեջ էր: Մահացել էր նրա սիրելի կինը: Ոչ ոք և ոչինչ չէին կարող մխիթարել տիրակալին: Եվ հենց այդ օրերին նրա պալատում հայտնվում է հույն փիլիսոփա Դեմոկրիտեսը: Նա այցի է գնում շահին, սփոփանքի խոսքեր է ասում: Սակայն անօգուտ: Դարեհն առաջվա պես մռայլ էր ու անարձագանք: Եվ այդ ժամանակ Դեմոկրիտեսը հայտնում է, թե ինքը կարող է կենդանացնել մահացած գեղեցկուհուն, եթե արքան իրեն տա անհրաժեշտ ամեն բան: Դարեհն անմիջապես համաձայնում է:

Անցնում է մի քանի օր: Վերջապես Դեմոկրիտեսը կրկին կանգնած է շահի առաջ: Նա ասում է արքային, որ արդեն ամեն ինչ պատրաստ է, բացակայում է միայն մի բան:

— Ի՞նչ է պակասում,- անհամբերությամբ հարցնում է շահը:

— Եթե դու քո կնոջ գերեզմանի վրա գրես երեք մարդու անուն, ովքեր վիշտ չունեն, ապա այդ ժամանակ կինդ կկենդանանա,- պատասխանում է փիլիսոփան:

Այդ պահից ի վեր ժամանակը հոսում է, սակայն Դարեհն այդպես էլ չի կարողանում մտաբերել գեթ մեկ մարդու, որ վիշտ չի ունեցել ու չի ճաշակել կորստի ցավը:

ԳՐԱՎԱԴՐՎԱԾ ՄԱՀԸ

Ավստրիացի ֆելդմարշալ, ազգությամբ չեխ Յոզեֆ Ռադեցկին անձնական կյանքում անհաշվենկատ ու շռայլող էր: Իր պահանջները բավարարելու համար ստիպված էր լինում մշտապես պարտք վերցնել: Անհաշիվ պարտատերերը մշտապես թակում էին նրա դուռը: Բանկի կառավարիչներից մեկը, որ արդեն ձանձրացել էր զորավարի աճող ու չհատուցվող պարտքերից, նրան դիմեց մի տարօրինակ առաջարկով: Բանկիրն ասաց, որ պատրաստ է ներել Ռադեցկու բոլոր պարտքերը, եթե նա մահից հետո իր մարմինը կտակի բանկին: Ֆելդմարշալն անմիջապես համաձայնեց, և հենց այդպես էլ եղավ: Յոզեֆ Ռադեցկու մասունքներն առ այսօր պահվում են են Վիեննայից ոչ հեռու գտնվող հիշյալ բանկիրի ընտանեկան դամբարանում:

ՇԱԽՄԱՏ ԵՂԲՈՐ ՀԱՄԱՐ

1963 թվական: Ընթանում է Տիգրան Պետրոսյան- Միխայիլ Բոտվիննիկ շախմատային ճակատամարտը, որ արդյունքը պիտի որոշի, թե ով է աշխարհի նոր չեմպիոնը: Ողջ Երևանը լույսը բացված շտապում է «Մոսկվա» կիոթատրոնի հրապարակ, որտեղ կախ տված հսկա խաղատախտակի վրա ցուցադրվում է յուրաքանչյուր քայլ:

Ահա այդ բազմության մեջ է նաև մի պատանի, որը շատերի ուշադրությունն է գրավում: Ամեն գրանցված քայլից հետո նա, գրպանից դուրս է բերում թղթի կտորը, գրառում է քայլը, ապա վազ է տալիս դեպի մոտակա հեռախոսի խցիկը, հանում է երկու կոպեկանոցը, զանգ է տալիս ինչ-որ տեղ ու անմիջապես վերադառնում: Եվ այդպես՝ բազում անգամներ: Կոպեկները վերջանում են: Նա սկսում է մարդկանցից խնդրել: Սիրով տրամադրում եմ: Վերջապես մի հետաքրքրասեր հարցնում է նրան.

— Այդ ու՞մ ես անվերջ զանգահարում:

Տղան խոստովանում է: Տանը անկողնային հիվանդ եղբայր ունի, որ շատ է սիրում շախմատ: Եվ նա եղբորը պատմում է Տիգրան Պետրոսյանի հերթական քայլերի մասին:

ԹԵ ԻՆՉՊԵՍ ՀԱՄԲԱՐՁՈՒՄՅԱՆԸ ԱՍՏՂ «ՀԱՅՏՆԱԲԵՐԵՑ»

1963 թվական: Ֆիլմ է նկարահանվում ակադեմիկոս Վիկտոր Համբարձումյանի մասին: Ժամանակ առ ժամանակ Համբարձումյանը Բյուրականի աշխատակիցների հետ գալիս է դիտելու հերթական հատվածը: Եվ ահա կրկին ցուցադրություն է: Ժապավենն ավարտվում է, էկրանը մթնում է, սենյակի լույսը վառում են: Ակադեմիկոսն ու մյուս աստղագետները շփոթված են: Ինչ-որ բան են խոսում ցածրաձայն: Ապա Համբարձումյանը դիմում է ռեժիսորին.

— Եթե դժվար չէ, կարո՞ղ ենք նորից դիտել նկարահանվածը:

Կրկին միացնում են: Ավարտվում է: Դարձյալ շփոթմունք, անհարմար լռություն: Իրավիճակը փրկելու է գալիս ֆիլմի նկարիչ Վալենտին Պոդպոմոգովը:

— Վիկտոր Համազասպովիչ, չլինի՞ էկրանին նոր աստղ եք հայտնաբերել,- ժպտալով հարցնում է նա:

— Հենց այդպես էլ կա,- մեղավոր դեմքով խոստովանում է ակադեմիկոսը:

Առեղծվածն արագ բացահայտվում է: Այդ մասին իր հուշերում պատմում է ռեժիսոր Յուրի Երզնկյանը: Պարզվում է, որպեսզի ֆիլմի հերոսի դիմանկարն էկրանին ավելի տպավորիչ դիտվի երկնքի ֆոնին, Պոդպոմոգովը ասեղով մի քանի անցքեր է բացել ժապավենի վրա՝ երկինքն առավել աստղազարդ դարձնելու համար: Սակայն Համբարձումյանի աչքից նույնիսկ դա չի վրիպել:

Ահա թե ինչ է նշանակում՝ լինել հանճարեղ գիտնական:

Պարույր Սևակ. «Մերոնք հակված են հրաժարվելու մեր զուտ ազգայինից՝ հանուն օտարի»

Պարույր Սևակի հետաքրքրությունների ու մտահոգությունների շրջանակը չէր սահմանափակվում միայն գրականությամբ: Գրողը բազմիցս հրապարակավ հանդես է եկել նաև լեզվի խնդիրներին, պատմությանը, կրոնին, թատրոնին, կինոարվեստին, երաժշտությանը, ճարտարապետությանը, գիտության առանձին ճյուղերին առնչվող ելույթներով ու դիտարկումներով՝ յուրաքանչյուր անգամ դրսևորելով ինչպես արծարծվող նյութի իմացություն, այնպես էլ ինքնատիպ մտածողություն ու մոտեցում:

Մեր հերթական հրապարակումն այս անգամ առնչվում է ազգային պարարվեստի հանդեպ Սևակի վերաբերմունքին ու տեսակետներին: 1968 թվականին կազմակերպվում է մի խումբ արվեստագետների զրույց-քննարկում պարարվեստի խնդիրների շուրջ: Այդ քննարկմանը իր կարծիքն է արտահայտել նաև Սևակը: Դիտարկելով պարն իբրև ազգային և մշակութային նկարագրի կարևոր բաղկացուցիչ՝ հաշվի առնելով ժամանակների առանձին տիրույթներում դրա վերափոխման ու կենսունակության պահպանման գործոնները, նա գուցե երբեմն սուր, անհաշտ, սակայն մշտապես իր սրտացավ ու սկզբունքային մոտեցումներով ձեռքը պահում է օրվա զարկերակի վրա՝ կարևորելով պարարվեստը ոչ միայն իբրև առանձին ոլորտ, այլև շատ ավելի տարողունակ և ընդարձակ համապատկերի անքակտելի մաս:

Ստորև ներկայացնում ենք Սևակի խոսքի սղագրությունը` ընթերցողներին հանձնելով բանաստեղծի ժառանգության անծանոթ էջրերից ևս մեկը:

Հովիկ Չարխչյան

***

«Մեր ազգային պարարվեստը հիմա այնպիսի նեղ օրի է, որ ամենքս էլ, նույնիսկ պարի մասնագետներից ներողություն չխնդրելով, պարտավոր ենք խառնվել այդ գործին, մեր խոսքն ասել և օգնության ձեռք մեկնել: Իսկապես շատ ենք ուշացել (մեր դժգոհությունը արտահայտելու մեջ): Ուստի և պետք է շտապել: Ու եթե բոլորս սրտանց որոնենք, գուցե հաջողվի իմանալ, թե որտեղ է թաքնված «նապաստակը»:

Մեզ, իհարկե, չի կարող մխիթարել այն, որ այսօր նույն դժվար վիճակում են Միության մյուս անսամբլները, որ նրանք բոլորը նման են իրար, և որ դժգոհ են ոչ միայն մեր հանդիսականները:

Ես ցավով եմ նայում, օրինակ, վրացական պարի անսամբլը: Տխրում եմ՝ տեսնելով, որ վրացուհիները կրծքով «պատ են քանդում»: Դժվար է իրարից տարբերել մեր և ադրբեջանական անսամբլները. դրանք ոչ թե պարզապես նման են, այլ ուղղակի երկվորյակներ են: Որովհետև ճշմարտապես ազգային չեն:

Մինչդեռ «ազգային անսամբլ» ասվածը իրոք պետք է ազգային լինի: Ուզբեկական անսաբլի պարը  դիտելիս ինձ ամենից շատ դուր եկավ հարեմական պարը: Դա ծրագրի ամենահաջող ու ամենագեղեցիկ համարն էր: Որովհետև ուզբեկական էր, անաղարտորեն ազգային:

Մեր Նազիկն էլ, երևի, պորտապար է պարել, բայց չմոռանանք հեթանոսական ժամանակներում, «հարեմական» պայմաններում:

Այս մասին խոսում եմ՝ կրկնելու համար, որ ազգային պարարվեստի վիճակը աննախանձելի է միութենական մակարդակով: Նախկին մահմեդական մեր հարևանները բեմ են հանում այնպիսի պարեր, որոնք չէին կարող լինել և չեն էլ եղել «շարյաթի» և հարեմի պայմաններում:

Կարդացել եմ մեր պարարվեստի արդի վիճակին նվիրված հոդվածները: Բոլորն էլ մի մեխի են խփում և մեծ մասամբ ճիշտ են: Բայց իրոք ի՞նչ են ուզում, ինչի՞ մասին են խոսում, դեռ չգիտենք: Հոդվածագիրներից մեկը, իբրև ծանր մեղադրանք, իր ընդդիմախոսներին ասում է, թե դուք ուզում եք, որ մենք «գրաբար խոսենք»: Այստեղ ես ոչ մի հանցանք չեմ տեսնում: Այո, ժողովրդական պարը հենց «գրաբար» է: Եվ ինչպես մեր լեզվի ինստիտուտում կա գրաբարի բաժին, որի աշխատակիցները պարտավոր են գրաբար իմանալ (իսկ եթե նաև խոսել իմանային՝ ավելի լավ), այնպես էլ մեր պարային մշակույթի մեջ պետք է «գրաբար խոսող» մի բաժին լինի՝ ժողովրդական պարի անսամբլը:

Գրաբարը մերժելով՝ փորձում են կլասիկան բարձրացնել իբրև դրոշ. ասում են՝ «ամբողջ աշխարհը գնում է այդ ճանապարհով»: Իրականում բնավ էլ այդպես չէ բանը: Ահա, օրինակ, հունգարները, որ ճրագով ման են գալիս հնության, նույնիսկ, Դաղստանում են փնտրում իրենց հին պարարվեստի մասունքները (դրա հիմքն այն է, թե իրենք ավարցիների հետ ծագումնաբանական մերձավորություն ունեն):

Իսկ հունգարները, կարծեմ, Եվրոպայի կենտրոնում են և առավել իրավունք ունեն ճչալու «կլասիկայի» մասին: Մինչ Լիստի և Բարտոկի ժողովուրդը մտադիր չէ հրաժարվել անցյալից, մերոնք ահա հակված են հրաժարվելու մեր զուտ ազգայինից՝ հանուն օտար և համընդհանուր «կլասիկայի»: Հենց այդ միտումից էլ ծնվում է այն ահավոր միօրինակությունը, ինչից տառապում են Միության արևելյան պարախմբերը:

Ինչպես գիտենք, կա «ծրագրային երաժշտություն»: Բայց նաև «ծրագրային պա՞ր»: Եթե անգամ այո, այդ դեպքում մի՞թե կարելի է երեսուն տարի շարունակ զարկ տալ այդ «ծրագրային պարին» և 30 տարի պարել նույն «ծրագրով»:

Ինչ-որ արտառոց բան կա նաև «պարերի բեմականացում» ասվածի մեջ. ախր նախ՝ պարը պարում են, լավագույն դեպքում՝ կատարելով կատարելագործում կամ կատարելագործելով կատարում: Էլ ի՞նչ բեմադրում: Հենց այդ «բեմադրությամբ» են մոգոնվում «ձկնորսների», «բանվորների», «վարորդների» (կարելի է անվերջ շարունակել) պարերը:

Թաթուլ Ալթունյանը, իհարկե, շատ գործ է արել, իրոք ժողովրդական գործ: Ժողովրդական արտիստի նրա տիտղոսը իրոք ժողովրդականից ժողովրդական է: Բայց նրա արածը հիմա իր հակառակ երեսով է երևում և, պետք է խոստովանել, այլևս աչք չի շոյում:

Օգտվելով առիթից, ես ուզում եմ մեր գրողների անունից ջերմորեն շնորհավորել այս ասուլիսին ներկայացած Սրբուհի Լիսիցյանին՝ իր ծննդյան 75-ամյակի առթիվ և ասել, որ նրա արածը ոչ ոք չէր կարող անել, որ նա իր գործով կանգնում է Կոմիտասի ու Աբեղյանի կողքին: Նա է, որ կորստից փրկել ու փրկում է մեր պարի վիթխարի հարստությունը:

Ասում են՝ կինոյի օգնությանը դիմենք, նկարահանենք մեր ժողովրդական պարերը: Բայց ի՞նչ կարող է նկարահանել կինոապարատը այսօր: Թերևս միայն էրզաց և սուռոգատ, որովհետև ուրիշ բան չի մնացել, որովհետև այսօր ամենուրեք պարում են մեր անսամբլներից սովորած սուտ ու փուտ «ազգային» պարերը:

Ժամանակն է, որ մենք չվախենանք էթնոգրաֆիա-ազգագրություն բառից, ինչպես որ չենք վախենում «գրաբարից»: Էթնոգրաֆիան մեր ազգային հարստությունն է, ժողովրդի ստեղծագործությունը, հոգևոր սննդի դարերով կուտակված անսպառ աղբյուրը: Պետք է կարդալ, վերծանել, օգտագործել այդ կուտակումը: Եվ նախ այդ մասին պետք է խոսել ու գրել:

Իհարկե, անհնար է, և պետք էլ չէ այդ ստեղծագործությունը արհեստականորեն միակցել այսօրվա ծնունդ պարերին կամ դասականին: Ազգայինի բանն ուրիշ է:

Թույլ տվեք մի կոպիտ թվացող համեմատությամբ պարզեմ պահանջս ու ասելիքս: Կան ընդհանրապես ճաշարաններ: Ժողովրդական պարի անսամբլները «ազգային սննդի» վայրեր են կամ, ավելի ճիշտ, պիտի լինեն: Մենք գնում ենք ուտելու «թանապուր», «Էջմիածնի բոզբաշ» կամ մեկ այլ՝ զուտ ազգային կերակուր: Իսկ այստեղ մեզ հրամցնում են «սուպ» կամ «սացիվի»՝ վրան մի քիչ պղպեղ ցանած: Լավագույն դեպքում՝ ընդհանուր արևելյան «խարչո»: Եվ ահա գտնվում են խոհարարներ, որոնք ուզում են, որ «ազգային կերակուրների» ճաշարանը մատակարարի մեծ մասամբ ժամանակակից ճաշեր («ծրագրային» պարեր) կամ եվրոպական ուտելիք («կլասիկա»): Մեր պարարվեստի արդի անմխիթար վիճակը, ըստ իս, բխում է հենց այս մտայնությունից, այսինքն իր ինչն ու ինչոցը չիմանալուց:

Մենք պետք է ըստ ամենայնի հղկենք մեր պարը, և այդ ժամանակ ոչ ոք չի կարող ձեռքը նրա վրա դնել կամ յուրացնել: Հայտնի է, օրինակ, որ երաժշտության մեջ օրը ցերեկով կողոպտում են մեզ, բայց Կոմիտասից չեն էլ փորձում վերցնել, որովհետև անհնար է, որովհետև նրա ամեն հնչյունը այնքան է ազգային, այնքան է զուտ հայկական, որ վերցնողի գող լինելը իսկույն կպարզվի:

Իսկ նույնը կարո՞ղ ենք ասել ոչ թե կոմիտասյան, այլ այսպես ասած «սայաթ-նովական» հորինվածքների մասին: Ես Սայաթ-Նովայի մասին չեմ խոսում, ձեզ հայտնի է իմ պաշտամունքը առ նա: Ես խոսում եմ այն սուտ ու կեղծ, ոչ այն է՝ հայկական, ոչ այն է՝ ընդհանուր արևելյան ինչ-որ «մոտավոր»- «համարյա թե»-ական երգերի մասին, որոնք նման են ընկեցիկ երեխայի. ամեն ոք կարող է իր անունը նրանց համար հայրանուն դարձնել: Եվ ամոթ է, որ այս մասին, հենց ձեր «Արվեստի» միջոցով, մեզ քաղաքավարի լրջությամբ և շփոթահար տագնապով զգուշացնում է մեր բարեկամ Հակոբ Ասատուրյանը հեռավոր Ամերիկայից:

Երաժշտության մասին խոսեցի լոկ այն պատճառով, որ տվյալ առումով նույն վիճակն է նաև մեր պարարվեստի մեջ: Զուտ ազգայինի փոխարեն՝ ընդհանուր արևելյան, զուտ ժողովրդականի փոխարեն՝ կեղծ ժամանակակից («ծրագրային»-«բեմականացած») և զուտ եվրոպական («կլասիկա»): Եվ ահա պար ես նայում ու չես հասկանում՝ տեսածդ պա՞ր է, բալե՞տ, գեղարվեստական մարմնամարզությո՞ւն, թե՞ կրկեսային «համար»:

Փորձում են մեղքը հանդիսականի, ժողովրդի վրա գցել. «Նա ընդունում է…»: Իհարկե, կա հանդիսականների մի խավ, որի համար նորը ամեն ինչ է, նոր լինի՝ ինչ ուզում է՝ լինի: Իրենցը, սեփականը իրենց համար «հետաքրքրական չէ»: Եվ նման հանդիսականների ճաշակով էլ հենց առաջնորդվում են մեր պետական անսամբլները: Թող լինեն նոր պարեր, ոչ ոք դրանց դեմ չէ, բայց մեր անսամբլները հայկական ժողովրդական պարը կատարելու և կատարելագործելու համար են և ոչ թե «նոր պարեր» ստեղծելու:

Մենք պետք է նաև մեզ շարունակ ստուգենք օտարների միջոցով: Ես, օրինակ, համոզված եմ, որ եթե Գորկին հիմա գար Հայաստան, դիտեր մեր այսօրվա պարերը, չէր գրի մեզ բոլորիս ծանոթ սքանչելի տողերը Սասնա պարերի մասին:

… Ինձ թվում է՝ մենք մեր օպերան և բալետը պետք է հասցնենք ժամանակակից մակարդակի և ոչ թե ժողովրդական պարը, որի «հին մակարդակին» էլ հասնենք՝ մեծ բան է: Հազարավոր պարեր չենք ուզում, թեկուզ մի 65 ժողովրդական պար էլ որ բեմ հանվի (չբեմադրվի…), խորապես շնորհակալ կլինենք մեր մասնագետներից:

Ի միջի այլոց, մեր անսամբլային պարերի միօրինակությունը մասամբ էլ տարազի միօրինակության հետևանք է: Եթե մենք պահպանենք, հավատարիմ մնանք ամեն շրջանի ու վայրի տարազներին, անպայման բազմազանություն կլինի և կարիք չի զգացվի արհեստականորեն «բազմազան» դարձնել տարազը:

Արժանին տալով պարի վետերաններին, հին ու նոր սերնդի մարդկանց, այսօր մենք մեկեն ու որոշ պիտի ասենք, որ հայկական պարարվեստի ներկա ճանապարհը ճիշտ չէ, և որ այդ ճանապարհով անկարելի է մի քայլ իսկ անել դեպի ժողովրդական, ճշմարտապես ազգային պարարվեստը»:

Պարույր Սևակ

ԽՈՐՀՐԴԱՎՈՐ ԸՆԹՐԻ՞Ք

Վան Գոգի «Սրճարանի գիշերային տեռասը» հանրահայտ կտավն է: Այս աշխատանքը ժամանակին տարբեր գնահատականների ու մեկնաբանությունների է արժանացել: Ոմանց խորին համոզմամբ, կտավն այլ բան չէ, քան «Խորհրդավոր ընթրիքի» վանգոգյան կատարումը: Նայեք սրճարանի այցելուներին: Նրանք 12-ն են: Իսկ կենտրոնի սպիտակազգեստ կերպարանքը նմանվում է Քրիստոսին:

ՈՎ Է ՀԱՅ ԱՌԱՋԻՆ ԼՐԱԳՐՈՂԸ

Եթե հայերեն առաջին թերթը «Ազդարարն» է, ուրեմն լրագրողին պիտի փնտրել հենց այդ թերթի էջերում: Այնտեղ տպագրված առաջին նյութերի հեղինակը հանդես է եկել «Բարեկամ» և «Ուրախակից» ծածկանուններով: Եվ միայն տարիներ անց է բացահայտվել լրագրողի իսկական անուն-ազգանունը: Ուսումնասիրողներն ասում են, որ առաջին լրագրողը Սեթ Սամյանն է: Ծնվել է 1771 թվականին, Նոր Ջուղայում: Վաղ տարիքում ընտանիքի հետ տեղափոխվել ու հետագա կյանքն անց է կացրել Մադրասում: վախճանվել է 1848-ին:

ՔԱՐԱՆՁԱՎԻ ՔԱՀԱՆԱՆ

1939 թվականին Զեյթունի լեռներում երկու որսորդ հետապնդում էին մի եղնիկի, երբ հանկարծ քարայրի մուտքի առաջ նկատեցին մերկանդամ մի արարածի՝ մինչև գոտկատեղ հասնող մազերով ու մորուքով: Սարսափած որսորդներն արդեն պատրաստվում էին կրակել, երբ հանկարծ լսեցին. «Մի կրակեք, ես էլ ձեզ նման մի մարդ եմ»:

Որսորդները քարանձավաբնակին տարան Մարաշ: Պարզվեց, որ նա հայ քահանա է՝ Տեր Հովսեփ Խուլմունյանը: 1921 թվականին, երբ ֆրանսիացիները Կիլիկիայից հեռացել էին, զեյթունցիների կռիվներից մեկի ժամանակ քահանան անհետ կորել էր: Նրա կինը (որն արդեն ապրում էր Դամասկոսում), հաստատել էր այդ փաստը՝ հավելելով, թե իրենք մտածել են, որ Տեր Հովսեփը զոհվել է: Իսկ քահանան 18 տարի շարունակ ապրել էր լեռներում՝ սնվելով բույսերով ու հատապտուղներով, բայց հաստատ համոզմամբ ու սպասումով, որ զեյթունցիները դեռ ետ կգան…

ԾԻԾԵՌՆԱԿԱԲԵՐԴԻ ԳԱՂՏՆԻՔՆԵՐԸ

1966 թվականին Ծիծեռնակաբերդի բարձունքում արդեն ընթանում էին Մեծ Եղեռնի զոհերի հիշատակը հավերժացնող հուշահամալիրի կառուցման աշխատանքները: Մի օր էլ, երբ ծանր էքսկավատորը հսկա ժայռակտորներն էր քանդում, հանկարծ հայտնաբերվեց մի հին դամբարան, որտեղից բանվորները դուրս բերեցին զանազան կավե ամաններ ու խեցեղեն: Իսկույն հրավիրվեցին մասնագետներ: Հայաստանի պատմության թանգարանի հնագիտության բաժնի աշխատակիցները պեղումներ կատարեցին, և հողի տակից դուրս բերված բազմաթիվ իրեր թույլ տվեցին արձանագրել, որ գտնվել էր 3700-3800 տարեկան մի դամբարանադաշտ: Ստացվեց այնպես, որ Ծիծեռնակաբերդի հուշարձանը կառուցվեց մեր դարավոր նախնիների շիրմաթմբերի վրա:

* * *

Ծիծեռնակաբերդի հուշահամալիրը կառուցելիս աշխատել են 13 քարտաշ վարպետներ: 13-ն էլ՝ հայրենադարձ: 13-ն էլ՝ Քեսաբից:

 * * *

1966 թվականին Ծիծեռնակաբերդի հուշահամալիրի շինարարությունը ղեկավարում էր թիվ 9 շինարարական վարչության տեղամասի պետ Արտուշ Օրդուխանյանը։ Ապշեցուցիչ զուգադիպությամբ նա  ծնվել էր 1915 թ. ապրիլի 24-ին։

Այդ վտանգավոր մասնագիտությունը՝ դերասան

Էկրանի վրա դերասանները բարդ հնարքներ են ցուցադրում, հաղթահարում են դժվարին խոչընդոտները, ելք են գտնում ծայրահեղ իրավիճակներից, և հանդիսատեսը համոզված է, որ այդ բոլորը ընդամենը կինո է ու ցանկացած ցուցադրվող գործողություն ունի իր բացատրությունն ու կատարման եղանակը: Եվ հազիվ թե նրանց մտքով անցնի, որ շատ ու շատ անգամ դերասաններն իսկապես բախվում են այնպիսի արտակարգ հանգամանքների, որոնց մասին նույնիսկ երևակայելը դժվար է:

Ստորև կներկայացնենք երեք փոքրիկ դրվագ հայկական կինոյի էջերից, մինչդեռ նմանատիպ պատմությունները անհամեմատ ավելին են:

* * *

1970 թվականն էր: Մոսկվայի կրկեսում նկարահանվում էր «2 Լեոնիդ 2» գեղարվեստական կինոնկարը՝ Լեոնիդ Ենգիբարյանի մասնակցությամբ: Հերթական տեսարանն էր, որտեղ Ենգիբարյանը մի ձեռքում բռնել էր վառվող ջահ, իսկ մյուսում՝ աղավնի: Տեսախցիկն արդեն աշխատում էր, երբ հանկարծ թեքված ջահից բենզինն ու կրակի լեզուները թափվեցին դերասանի վրա: Մեկ ակնթարթ հետո Ենգիբարյանն ինքն էր վերածվել վառվող ջահի: Այրվում էին մազերը, դեմքը, ձեռքերը, հագուստը… Կատարվածից ապշահար ներկաները պապանձվել-քարացել էին տեղում: Օպերատորը բնազդաբար շարունակում էր նկարել, մինչ Ենգիբարյանը թավալվում էր արենայի կենտրոնում՝ փորձելով մարել բոցերը: Վերջապես արտիստներից մեկը մոտ վազեց և ձեռքի տակ եղած սավանով հանգցրեց կրակը:

Կես ժամ անց՝ դեմքն ու ձեռքերը վիրակապերով փաթաթած, Լեոնիդ Ենգիբարյանը դուրս եկավ հրապարակ և ասաց, որ պատրաստ է շարունակել նկարահանումները: Սակայն մինչև այդ օպերատորին խնդրեց, որ իրեն նվիրի սարսափելի միջադեպի նկարահանված ժապավենը: «Ուզում եմ ցույց տալ ընկերներիս,- բացատրեց նա:- Թող տեսնեն, որ Լյոնյան ոչ ջրում է խեղդվում, ոչ էլ կրակի մեջ է այրվում»:

* * *

Գուրգեն Մահարու ձեռագիր արխիվներում պահպանվել է 1927 թվականին արված մի գրառում, որը վերաբերում է «Հայկինո»-ի 6-րդ ֆիլմի՝ «Խասփուշի» նկարահանման աշխատանքներին և գլխավոր դերակատար Հրաչյա Ներսիսյանին: Ահա մի դրվագ այդ գրառումից.

«… Նկարահանվում է «Խասփուշի» տեսարաններից մեկը. ըստ կինոպիեսի, մի պարսիկ պիտի ծեծի ենթարկվի. ծեծվողը մեր շնորհալի դերասան Հրաչյան է, ծեծողները՝ «ղանթարի կինոդերասանները». ռեժիսոր Բեկնազարյանը փորձում է, փորձը անցնում է հաջող, այսինքն մեր «պարսիկները» ցույց են տալիս, որ ծեծում են, բայց իսկապես չեն ծեծում, այլ ձևացնում են: Օպերատորը դարձնում է ապարատը, ծեծողներն անցնում են իսկականին բառի… իսկական իմաստով: Հրաչյան կարիք չունի ցավ ձևացնելու, նա գոռում է իսկական ծեծվողի գոռոցով: Սաստել չի լինի, որովհետև «պարսիկները» կշփոթվեն: Հրաչյան գոռալով դիմանում է և ոտի ելնում արդեն կապտած մարմնով…»:

* * *

1973 թվականին ռեժիսոր Էռնեստ Մարտիրոսյանը նկարահանում էր «Մհերի արձակուրդային արկածները» կինոկատակերգությունը: Ֆիլմում դեր էր ստացել նաև Արմեն Խոստիկյանը: Նա պիտի մարմնավորեր միլիցիոների կերպարը: Սակայն դրա համար նախ անհրաժեշտ էր սովորել մոտոցիկլետ վարել, ինչը Խոստիկյանը չգիտեր: Այդ նպատակով դերասանին կցեցին միլիցիայի ավագ Խդրյանին, որը ստանձնեց ուսուցիչ լինելու պարտականությունը: Խդրյանը բոլոր ջանքերը գործադրեց կարճ ժամանակում Խոստիկյանից բավականին հմուտ մոտոցիկլետիստ կերտելու համար: Դերասանն այժմ ամեն ինչ գիտեր՝ շարժիչը գործի գցել, տեղից պոկվել, երթևեկել… Խդրյանն ընդամենը մի աննշան բան էր մոռացել՝ սովորեցնել, թե ինչպես է պետք… արգելակել:

Վրա է հասնում նկարահանման օրը: Բոլորը պատրաստ են: Օպերատորը սկսում է նկարել: Խոստիկյանը շարժվում է տեղից, արագություն է հավաքում ու սկսում է սլանալ: Նրա հետևից եկող նկարահանող խմբի մեքենան հազիվ է հասնում մրցարշավորդ դերասանին: Թվում է՝ աղետն անխուսափելի է. ուր որ է՝ մոտոցիկլետը պիտի բախվի փողոցում ընթացող մեքենաներին: Խոստիկյանը սեղմում է հնարավոր բոլոր բռնակներն ու սարքերը, բացի արգելակից: Այնուհետև նա հայտնվում է հրապարակում ու սկսում է խելահեղ պտույտներ գործել: Եվ հենց այստեղ է, որ միլիցիայի ավագ Խդրյանը դիմում է հերոսական քայլի. նա ընթացքից իրեն նետում է մոտոցիկլետի սայլակի մեջ և վերջին պահին արգելակում է եռանիվ մեքենան:

Ասում են՝ այդ դեպքից հետո Արմեն Խոստիկյանը երդվեց նկարահանվել միայն հետիոտների դերերում:

Հովիկ Չարխչյան

ՎԱՌՎՈՂ ՓԱՅՏՆ ՈՒ ՄՐՋՅՈՒՆՆԵՐԸ

Կրակի մեջ փտած մի կոճղ նետեցի՝ առանց նկատելու, որ այն մրջնանոց էր: Կոճղը ճարճատեց, մրջյունները դուրս թափվեցին ու սկսեցին հուսահատ վազվզել այսուայն կողմ: Նրանք մագլցում էին կոճղի վերին մասը, հետո կծկվում էին՝ կլանվելով բոցերի լեզուներից:

Փայտը ետ քաշեցի ու սկսեցի քսել հողին: Մրջյուններից շատերը փրկված էին մահից: Վազվզում էին ավազի ու սոճու վրա: Բայց իրենց վախը հազիվ փարատած՝ կիսաշրջան էին անում, դանդաղում էին մի պահ, և հետո մի խորհրդավոր ուժ նրանց քշում էր ետ՝ դեպի լքյալ հայրենիքը: Եվ մեծ էր թիվը նրանց, որոնք կրկին մագլցում էին հրավառ կոճղի վրա ու մեռնում էին այնտեղ…

Ալեքսանդր Սոլժենիցին

ՀԱՅՐԵՆԱՍԵՐ ԱՂԲՅՈՒՐԸ

Հաղպատ գյուղում այսօր էլ կանգուն է մի աղբյուր-հուշարձան: Այդ աղբյուրի մասին պատմիչները գրում էին, թե այն ուներ «սովորություն մի զարմանալի»: Երբ թշնամիները գրավում էին գյուղը, աղբյուրի ջուրը կտրվում էր: Շատ անգամներ ոսոխը հեռանում էր, քանի որ մնում էր առանց ջրի: Բայց երբ վերադառնում էին գյուղի բնակիչները, ջրերը կրկին առատորեն հորդում էին:

Շատերն էին կարծում, թե այս առեղծվածային պատմութունը սոսկ տարեգիրների վառ երևակայության արգասիքն է: Մինչդեռ դա ոչ միայն ճշմարիտ էր, այլև ունի իր բացատրությունը: Բանն այն է, որ երբ թշնամին գրավում էր Հաղպատը, գյուղացիները պատսպարվում էին ոչ հեռու գտնվող Կայան անունով անտառապատ լեռան լանջերին: Իսկ աղբյուրի ակունքը գտնվում էր այնտեղ: Հաղպատցիները փոխում էին ջրի հունը, և գյուղի աղբյուրը ցամաքում էր: Իսկ երբ թշնամին հեռանում էր, նրանք վերստին բացում էին ակունքը դեպի իր հին ճամփան: Ահա այդպես էլ հյուսվել է լեգենդը «հայրենասեր» աղբյուրի մասին:

ՈՒՐԻՇ ՄԿՐՏԻՉՆԵՐ

Այս երկու լուսանկարների ընդհանրությունն ու տարբերությունը, անկասկած, նկատեցիք: Բայց այստեղ կեղծված ոչինչ չկա: Իրականում հենց այդպես էլ եղել է: Եվ Հենրիկ Մալյանի «Եռանկյունի» ֆիլմից հայտնի Մկրտիչները սկզբնապես եղել են ոչ թե այն 5-ը, որոնց բոլորս հրաշալի գիտենք, այլ… 25-ը: 25 հնարավոր թեկնածուներից պիտի ընտրվեին կինոնակարի գլխավոր դերակատարները:

Եվ ահա ինչ-որ մի պահի ռեժիսորը հաստատում է ընտրյալների կազմը. Խորեն Աբրահամյանը՝ Ուստա Մկրտիչ, Ավո Ջրաղացպանյանը՝ Գասպար, Իշխան Ղարիբյանը՝ վարպետ Մկրտիչ, Գուժ Մանուկյանը՝ Մկո, Սեպուհ Սարգսյանը՝ Վանո: Թվում էր՝ որոշումն այնքան վերջնական է, որ նույնիսկ նկարահանումներից առաջ խմբով լուսանկարվում են՝ իբրև մեկնարկի խորհրդանիշ: Սակայն հետո դեպքերն այլ կերպ են դասավորվում: Եվ 1967-ին «Եռանկյունու» հանդիսատեսը էկրանին արդեն պիտի տեսներ Արմեն Ջիգարխանյանին, Մհեր Մկրտչյանին, Սոս Սարգսյանին, Պավել Արսենովին և Զուրաբ Լապերաձեին…

ԻՆՉՈՒ ՇԵՐԵՆՑԸ ՁԻՈՒՑ ԻՋԱՎ

Փոքր-ինչ տարօրինակ լուսանկար է, այնպես չէ՞. Դերասան Ազատ Շերենցը՝ ձիու վրա: Իսկ այս նկարի գաղտնազերծված պատմությունը պակաս զարմանալի չէ: Պարզվում է՝ Շերենցը պիտի խաղար ռեժիսոր Էդմոն Քյոսայանի «Հուսո աստղ» («Մխիթար Սպարապետ») կինոնկարում ու պիտի մարմնավորեր Բայանդուրի կերպարը: Իսկ քանի դեռ ֆիլմի նկարահանման աշխատանքները չէին մեկնարկել, ռեժիսորը կարգադրել էր բոլոր դերասաններին պարբերաբար ներկայանալ Երևանի ձիարշավարան և օրը մի քանի ժամ տրամադրել ձիավարության հմտությունների յուրացմանը: Եվ ահա Շերենցն էլ՝ մյուսների օրինակով, պարապում էր՝ սկզբում «տանջելով» «Ֆրազյոր», ապա «Պամիր» անուններով նժույգներին:

Բայց ստացվեց այնպես, որ ինչ-ինչ պատճառներով Շերենցը դուրս մնաց կինոնկարի հիմնական դերասանական կազմից: Նրա դերը բաժին հասավ բեմադրող-նկարիչ Հրայր Կարապետյանին: Իսկ այդ օրերից իբրև հուշ պահպանվեց այս հիանալի լուսանկարը:

Չարիքը մի օրում արմատներ չի նետում, կուտակումներ են, որոնք վաղ թե ուշ պիտի դուրս հորդեին. Հովիկ Չարխչյան

«Մեդիալաբի» հարցերին պատասխանում է գրող  Հովիկ Չարխչյանը

– Պարո՛ն Չարխչյան, մեր օրերում կատարվողը մեկ բառով հնարավո՞ր է նկարագրել։ Եթե այո՝ ո՞րն է այդ բառը։ 

– Նահանջ: Նահանջ՝ բոլոր իմաստներով, բոլոր առումներով: Նահանջ հողից, արժեքներից, բարոյականությունից, սկզբունքներից, հավատամքից, պատմությունից…

– Ի՞նչ ապրումներ, մտքեր են ձեզ ուղեկցում 2020 թվականի պատերազմից հետոյի իրականությանն առերեսվելիս։ 

– Թվարկումը երկար կլինի: Ծանր: Բայց հետո ապրումներին հաջորդում են մտքերը: Եվ առաջինն այն բանի գիտակցումն է, որ լինում են վերականգնվող և չվերականգնվող կորուստներ: Կան բաներ, որոնք հնարավոր է հետ բերել: Բայց կան բաներ, որ կորցրեցինք անվերադարձ: Ինչո՞ւ այդպես եղավ՝ ես չգիտեմ: Կամ գուցե գիտեմ, բայց ուզում եմ չիմանալ, չհավատալ, որ այդպես է… Տեսնում ես, թե ինչպես է աչքիդ առաջ ցամաքում հունը, որտեղ մշտապես ջրեր են հոսել, և ոչինչ անել չես կարողանում այդ սպառվելը կասեցնելու համար:

– Ինչո՞ւ են մեր հասարակության մեջ գնալով խորանում անհանդուրժողականությունն ու ատելությունը։ 

– Չարիքը մի օրում արմատներ չի նետում: Դրանք կուտակումներ են, որոնք վաղ թե ուշ պիտի դուրս հորդեին: Որակազրկումը, արժեհամակարգի աղճատումը, կարևորի ու անկարևորի փոխատեղումը պիտի բերեին այս առճակատմանը, խթանեին մարդկային ստորին բնազդները: Եվ դա կշարունակվի այնքան ժամանակ, քանի դեռ մենք հանդուրժում ենք:

– Պարո՛ն Չարխչյան, մենք հայրենիք սիրող, անկախության արժեքը հասկացո՞ղ ազգ ենք։

– Ուզում եմ հավատալ, որ այո: Ուզում եմ նաև չմոռանալ, որ սերն ապացույցներ է պահանջում, իսկ արժեքի ընկալումը պիտի դառնա գործողություն:

– Ո՞ւր ենք այսպես գնում։ 

– Այսպես գնում ենք առերեսվելու այն իրականության հետ, որ տարբերվում է մեր պատկերացումներից: Կլինի շատ ցավոտ, շառաչուն ապտակի նման: Բայց գուցե հենց այդ ապտակը մեզ սթափեցնի, արթնացնի դատարկ պատրանքներից:

– Ինչպիսի՞ հայրենիք ու հասարակություն է մշտապես ցանկացել տեսնել պարոն Չարխչյանը։

– Երազածս անհավանական բան չէ: Երազում եմ երկիր, որտեղ մարդը կարող է իր վաղվա օրը տեսնել և զգալ, որ ոտքի տակի հողն ամուր է: Երազում եմ հասարակություն, որ կգնահատի բովանդակությունը, այլ ոչ թե ձևը: Ուզում եմ լինել այն երկրի քաղաքացին, որ չի թերագնահատում իր ներուժը և գիտի, որ մի սերմնահունդից կարող է մի ամբողջ արտ ծնվել:

– Այս վիճակից դուրս գալու համար ի՞նչ է պետք անել։ 

– Հաղթել: Հաղթանակն է այն հզոր ուժը, որ վերստին կհամախմբի, կմիավորի մարդկանց: Իսկ որտեղ կա միասնություն, այնտեղ ոչ մի խոչընդոտ, ոչ մի թշնամի սարսափելի չեն, լինի արտաքին թե ներքին:

Քրիստինե Աղաբեկյան

MediaLab.am